Ryszard Jedliński, Gatunki publicystyczne w szkole średniej. Warszawa 1984.
Wstęp - Uczeń musi wypowiadać się poprawnie językowo, zrozumiale, estetycznie i naturalnie. Język musi pełnić więc funkcje środka komunikacji językowej, przekaźnika myśli i uczuć. „Pomijanie przez wielu nauczycieli kształcenia językowego młodzieży odbija się niekorzystnie na poziomie wszystkich wypracowań, a szczególnie na pracach wymagających ujęcia tematu w sposób indywidualny i ekspresyjny.” (s. 7). Najważniejsze są ćwiczenia w mówieniu i pisaniu, a w szkołach są one zazwyczaj traktowane marginesowo. By zachęcić do pisania, trzeba skończyć z rozprawkami maturalnymi, a zachęcić do pisania felietonów, recenzji, reportażu czy wywiadu (bliskie ich środowiska). Komunikacja publicystyczna sprzyja intensyfikacji indywidualnych zainteresowań i uzdolnień, wzbogaca wiedzę z zakresu współczesnego życia literackiego i kulturalnego. Prasa i środki audiowizualne są dziś elementem kształcenia literackiego i językowego - szkoła musi przyzwyczajać do współżycia na co dzień z różnymi obiegami kultury współczesnej. Pisanie publicystyki lub form pogranicza tej i literatury ułatwiają świadomy kontakt z różnymi dziedzinami kultury i sztuki, uczą odbioru i nadawania własnych komunikatów, wyrażania opinii, uczestnictwa. „O ile poprzestawanie na teoretycznych rozważaniach o eseju i artykule jest uzasadnione, o tyle kształcenie wyłącznie kompetencji odbiorczych z zakresu formy felietonu i reportażu jest niesłuszne z punktu widzenia dydaktycznego i społecznego.” (s. 8). Ogranicza to wielostronność kształcenia językowego - powinno to wrócić do podstawy programowej. Nawet jeśli uczniowie nie chcą zostać dziennikarzami lub krytykami - formy te „(…) rozwijają zdolności pisarskie i umiejętności wnikliwej obserwacji rzeczywistości, a przez to wiążą z życiem środowiska, życiem kraju.” (s. 9). Jest to książka dydaktyki otwartej - koncentrującej się na kształceniu ekspresji językowej ucznia, „(…) nabywaniu kompetencji komunikacyjnej w zakresie wyższych form wypowiedzi.” (s. 10). Chodzi o ustalenie: jak i w których klasach liceum można uczyć pisania felietonu, reportażu, wywiadu i recenzji oraz odbioru eseju oraz artykułu.
Kształcenie kompetencji nadawczych i odbiorczych z zakresu wyższych form wypowiedzi
1 - Psychologiczny aspekt ćwiczeń w mówieniu i pisaniu w szkole średniej - potrzeba badań, a więc nie jest to całościowe ujęcie, a zasygnalizowanie. Wiemy, że istnieje silny związek między rozwojem psychicznym młodzieży a jej umiejętnościami poprawnego wypowiadania się w mowie i piśmie. Rubinsztejn - przejścia na wyższy stopień odzwierciedlania świata przejawia się w większej możliwości teoretycznego opisu i opanowania rzeczywistości. Dorastanie ucznia - nawarstwianie się wiedzy i wymagań. Pogłębia się ich działalność poznawcza skierowana na uchwycenie istoty zjawisk lub zmienia się ich stosunek do siebie i otaczającego ich świata lub wzrastanie logiczności, systemowości i działalności. Działalności związana z pisanie i mówieniem rozwija myślenie uczniów. Uczeń musi nauczyć się opisywać świat, bo między działalnością psychiczną i tą zewnętrzną jest ścisły związek. „Tak więc w interesującym nas wieku dorastania myślenie konkretne i obrazowe przechodzi w myślenie abstrakcyjne, sprzyjające takim operacją, jak: porównywanie, systematyzowanie, wnioskowanie, dowodzenie, definiowanie itp.” (s. 12). Młodzież dokonuje szeregu operacji logicznych podczas rozwiązywania problemów. Uczeń umie stawiać hipotezy i dedukować! Te zdolności pomagają w pisaniu felietonów, recenzji, artykułów, rozprawek i wywiadów. W tym wieku różnicują się zainteresowania różnymi dziedzinami kultury i sztuki - kształtuje się postawa krytyczna wobec świata, poglądy filozoficzne i społeczne. To wszystko sprzyja pisaniu felietonów itd. Sprzyja tu również wyobraźnia (s. 13). Młodzież zdobywa też wtedy własne poglądy etyczne i estetyczne (zainteresowanie kinem, filmem, sztuką). Musimy pozwalać mówić o interesujących ją sprawach (s. 15). 4 typy pisania uczniów: typ narratora, typ dyskursywny, typ ekspresyjny, typ impresyjny (s. 15).
2 - Przygotowanie pośrednie: (17-30) Ćwiczenia kształtujące język ucznia i styl jego wypowiedzi. Ćwiczenia pisania i mówienia dostarczają uczniom narzędzi do nauki każdego innego przedmiotu i pozwalają na świadome uczestnictwo w procesach nadawczo-odbiorczych dzieł sztuki. Są one niestety traktowane marginesowo. Wiedza ma być nadbudowywana na wiedzy, którą uczeń już ma - on musi to czuć. Program nauczania powinien integrować naukę o języku i ćwiczenia w pisaniu i mówieniu. Ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne - (trzeba je integrować z ćwiczeniami o języku) najpierw nowe wyrazy są rozumiane biernie - potem jednak używane czynnie. Uczymy synonimów, wykorzystania porównań, przenośni, epitetów, eliminacja powtarzających się wyrazów, szukanie antonimów, ćwiczenia w posługiwaniu się słownikami. Ważne - by uczniowie rozpoznawali styl - artystyczny dla felietonu, reportażu, eseju, publicystycznego - artykuł, wywiad, ale nie tylko, stylu naukowego np. w eseju. Uczniowie winni odróżniać słowa dla różnych stylów. Poszerzać słownictwo np. kino - adaptacja itd. Trzeba zapoznać ich z wyrazami używanymi na łamach prasy. Głównie w recenzji, wywiadzie i felietonie słownictwo jest często nacechowane abstrakcyjnie. Ćwiczenia syntaktyczne - kolejny sposób kształcenia sprawności językowej uczniów. Muszą być zintegrowane z nauką o języku i poprzedzać pisanie pracy. Typy zdań i sposoby ich łączenia. Ćwiczenia kompozycyjne - kompozycja i dekompozycja (plan dekompozycji pozwala na omówienie kompozycji dzieła) - szukanie zasady konstrukcyjnej np. teza, argumentacja, wniosek. „Przygotowanie pośrednie jest przygotowaniem sprawnościowym, które powinno doprowadzić do ustalenia modelu czy też po prostu planu wypowiedzi ustnej lub pisemnej.” (s. 30).
3 - Przygotowanie bezpośrednie - motywacyjne rzeczowe - trzeba określić cel i zmotywować uczniów do pracy. Motywacja: poszerzanie wiedzy, poruszanie ważnych kwestii społecznych. Przygotowanie rzeczowe do pisania np. felietonu, eseju wymaga wiedzy z życia. My opisać książkę (recenzja) potrzebujemy już wiedzy teoretycznoliterackiej, o strukturze dzieła literackiego itd. Zapoznawanie z wzorami (teoria), pisemne wypowiedzi uczniów, kontrola prac, dalsze ćwiczenia w pisaniu wypracowań - fazy. Przygotowanie pośrednie, bezpośrednie i WDRAŻANIE. „(…) najpierw bowiem trzeba nauczyć młodzież wypowiadać się w danej formie, a następnie stopniowo rozwijać umiejętności pisarskie z tego zakresu i systematycznie je kontrolować.” (s. 33).
Praca nad felietonem w szkole średniej
1 - Genologia felietonu. Rys historyczny - 1800 r. narodziny felietonu. Z fr. listek, świstek, kartka. Był to dodatek o tym tytule do gazety „Journal de Debats” i publikował materiały rozrywkowe. Polski felieton ma źródła już w facecji sowizdrzalskiej XVI i XVII w., ale rozwinął się w oświeceniu - „Monitor”. Podwaliny felietonistyki stworzyli: Krasicki, Jezierski, Bohomolec i Świętochowski. Felietony pisał Mickiewicz do „Trybuny Ludów”. Nazwa felieton upowszechniła się w XX w. na jego rozwój wpływa sytuacja polityczna i zmiany społeczne, ekonomiczne kraju - prasa sarkastycznie mogła je komentować i czynić to szybciej niż literatura. Wacław Szymanowski - I polski kronikarz-felietonista. Pomógł Prusowi - ten mistrzem felietonu: Kronika tygodniowa. Prus pisał o życiu społecznym, Jan Lam o polityce. Sienkiewicz, Słonimski, podaje współczesnych felietonistów.
Znaczenie terminu felieton (fejton) - Sienkiewicz i Prus oderwali je od prasy i zaliczyli do literatury pięknej, obok powieści, noweli i dramatu. Dziś - to sfera pogranicza między literaturą i publicystyką. Swobodny charakter, literacka ekspresja, dotyczy raczej aktualnych wydarzeń - swobodne dywagacje, czasem zabarwienie satyryczne. Subiektywno-refleksyjne ujęcie. Dopuszcza się istnienie fikcji. Synteza funkcji wielu form wypowiedzi, ewolucja.
Struktura i kompozycja - cel: przekazanie danych o świecie rzeczywistym i refleksja nad nim. Opiera się na faktach - są one wyjście dla rozważań, często zachęcają do indywidualnej oceny. Celem nie jest przekazanie informacji, ale nakłonienie do jej interpretacji, wystawieniu jej opinii. Od faktów narrator idzie do uogólnień! Stąd luźno konstrukcja felietonu. Felieton: asocjacyjny (łączenie zdań na zasadzie asocjacji myślowych, myśl gówna dominuje nad faktami, asocjacje pozwalają na humor, ironie), logiczno-dyskursywny (obiektywne podawanie faktów a potem ich ocena przez narratora: sprawozdanie, opis i komentarz, wynikanie, wnioskowanie), fabularny (wskazuje paradoksalność powiązań przyczynowo-skutkowych fabuły, opinia narratora ukryta jest pod niby obiektywną narracją), udramatyzowany (zbudowany na dialogach, opis jednej sprawy plus komentarze = światopogląd narratora, dialogi, monologi wewnętrzne o komentarze). Układ jest oczywiście zawsze bardziej skomplikowany i nie streszcza go jeden typ.
Bohater felietonu - zazwyczaj są autentyczni, choć czasem i fikcyjni (cechy typowe dla określonego kręgu ludzi). Ważna charakterystyka wewnętrzna (intelektualna i emocjonalna). Fikcyjni sa zazwyczaj w felietonach fabularnych i udramatyzowanych. Narrator jest zawsze wszechwiedzący, przytłacza bohaterów komentarzem.
Prawda a fikcja - fikcja w felietonie ma charakter intelektualny i twórczy. Pełni tu funkcje pomocnicze. Nadbudowuje np. na tekstach znaczenia lub manifestuje dystans narratora do spraw. Najważniejsze są fakty.
Styl i język - styl publicystyczny, operujący elementami wszystkich stylów. Analiza tysiąca felietonów nie pozwoli na zakwalifikowanie go do jednego stylu. To zależy od nadawcy i potencjalnego odbiorcy dzieła. W prasie to raczej publicystyka - styl jasny i zrozumiały, takie też słownictwo. Ważna pozycja narratora.
Rodzaje felietonów - prasowy, telewizyjny, radiowy. Mikrofelieton, kronika - na łamach prasy literackiej, istnieje więź czasowa lub więź wspólnoty miejsca. Gawęda - w radiu i TV. Aktualizuje tematykę z przeszłości. Dydaktycznie i emotywnie oddziałuje na odbiorcę. Klasyczny - budowa asocjacyjna i logiczno-dyskursywna. Felietony są samodzielnymi całościami, cykliczność - w gazecie. Ważne: Mała forma. Najważniejsze: dystans narratora wobec autora, subiektywno-refleksyjne ujęcie, lekki, barwy, komunikatywny styl, elementy satyry, sarkazm, możliwość fikcyjnego przedstawiania świata, dominuje asocjacja i logika struktur, wygląd zewnętrzny pozwala się rozpoznać - typ składu drukarskiego, ramki, mała forma itd.
2 - Felieton w praktyce szkolnej - 1949/50 po raz pierwszy wprowadzono felieton do szkół jako formę do ćwiczeń pisania. Trzeba wykorzystać każdą okazję. Najpierw uczniowie uczą się odbioru. Analizują i wydobywają cechy gatunkowe felietonu. Gdy ćwiczymy zdolności nadawcze - musimy pierwsze wejść w etap pośredni - ćwiczyć styl i język uczniów. Pomocą może być np. pisanie sprawozdań. Trzeba ich zaangażować w obserwację świata i przezywanie go (motywowanie). Mają pisać o życiu szkoły, o swoim środowisku. Ceni się indywidualizm, poprawną formę - nie dawać ocen negatywnych - nie zabijać pasji. Najlepiej dać im wolny temat. Tytuły: element treści utworu, nastrój lub myśl przewodnia w tytule. Formy logiczno-dyskursywne wybierają, bo przyzwyczajani są do rozprawek (do 80% uczniów). Asocjacyjny felieton jest dla uczniów ekspresyjnych i impresyjnych (SOS, myszy zjadają króla Kraka). Felietony pozwalają uczniom na używanie słownictwa potocznego. Stosowane są porównania i frazeologizmy. Uczniowie lubią używać ironii i sarkazmu (ale tylko ok. 15%). 35% uczniów pozbyło się wszelkich ekspresji i impresji - to wina rozprawek w liceum.
Praca nad recenzją w szkole średniej
1 - Genologia recenzji. Rys historyczny - XVIII w., Warszawa - czasopisma „uczone” po łacinie, niemiecku, fr. Było to związane z zwiększeniem się ilości wydawanych druków. Polska recenzja literacka - XVIII w., ale brak czasopisma, w którym recenzja miałaby swą stałą rubrykę. Wiek XIX - ożywienie krytyki literackiej. Rozwiń powieści przyczynił się do recenzji, bo kwitły polemiki w prasie codziennej. Krytycy warszawscy np. Maurycy Mochnacki. Dziś mamy zawodowych recenzentów: recenzja-felieton, recenzja-esej, recenzja-żart, recenzja naukowa i recenzja popularna. Recenzje pisali też: Prus i Konopnicka. Miesięcznik „Książka” 1901 - systematycznie omawiane nowe książki. Żeleński i Irzykowski. Po 1956 recenzja impresjonistyczna - dowolność sądów i ocen. Recenzja prasowa powinna opowiadać w skrócie o książce i poddać jej ocenie, by zachęcić czytelników do czytanie tego, co jest wartościowe.
Definicje recenzji - sprawozdawcze omówienie, krytyczna analiza i ocena spektaklu, książki, koncertu.
Krytyka literacka a recenzja - krytyka powstała, by podnieść na wyższy poziom odbiór estetyczny odbiorców (wykształcić lepszych czytelników). Krytyk - przewodnik w konsumpcji literackiej. Recenzja jest jednym z typów wypowiedzi krytycznej. Może przybierać różne formy. Krytyk to nie tylko recenzent - on wartościuje i osadza w hierarchii. Poddaje krytycznej ocenie i analizie.
Funkcje recenzji - informacyjna, wartościująca, postulatywna (co by krytyk chciał) - specyficzną funkcją recenzji jest tylko wartościowanie! Reszta to inna krytyka. Też perswazyjna. Czasopisma nadają inne funkcje.
Struktura i kompozycja - Element informacyjny, element analizy krytycznej (interpretację tematu, doboru materiału), element oceniający (zachęta lub zniechęcanie do czytania dzieła). Struktura musi być dopasowana do tematu, ale i do tego dla jakiej gazety jest ta recenzja - czasem więcej informacji, czasem perswazja. Oceania się: kryteria artystyczne, poznawcze i ideowo-wychowawcze - to ma zapewnić obiektywizm oceny. Istnieją pewne bariery konstrukcji, których nie wolno przekroczyć. Kompozycja jest dość schematyczna.
Styl i język - zależy od rodzaju recenzji: czasem publicystyczny, czasem jak krytyka literacka (recenzja-esej), styl gawędziarski (recenzja-list). Często stałe konstrukcje frazeologiczne.
Rodzaje recenzji - informacyjna, oceniająca, recenzja-felieton (subiektywna ocena dzieła), recenzja-studium (bliska krytyce literackiej), recenzja-esej (podobna do felietonu, ale duże rozmiary). Gatunek publicystyczny podporządkowany określonemu schematowi kompozycyjnemu, co jest nośnikiem treści o aktualnych zjawiskach kulturalnych i literackich.
2 - Recenzja w praktyce szkolnej - jako forma ćwiczeń w pisaniu jest w szkołach od kilkudziesięciu lat (dodać 30). Jeszcze przed wojną. Już w podstawówce mogą uczniowie opracowywać sprawozdania z lektury, filmu! Każdego roku trzeba nad tym pracować. Recenzja spektaklu - III liceum, IV - książki. Część informacyjna, analityczno-krytyczna, oceniająco-postulatywna. Dekompozycje konkretnych recenzji. Opis struktury, języka, stylu. Przygotowanie merytoryczne - zapoznanie z terminologią teatru, kina itd. Uczniowie muszą znać to, o czym piszą! Zbliżone są one to rozprawki, wiec trzeba je oceniać konkretnym stopniem.
Inwencja w wyborze tematu - wyświetlane wtedy filmy, spektakle Teatru Telewizji. Trzeba wspomnieć autora sztuki, geneza dzieła, informacje o treści sztuki (to dość łatwe), rozważania o koncepcjach twórczych reżysera - osiągnięcia, cele, czy jego koncepcja nie zmienia ideologii dzieła? Jak zostały przełożone ważne znaki językowe na inne znaki? Uwzględnienie scenografii kinowej i teatralnej (wina niedostatecznego przygotowania rzeczowego, gdy jest pomijana). Pomijanie muzyki - brak jakiegokolwiek przygotowania uczniów z tego zakresu. Ocena gry aktorów (tu: techniki gry - emocje, dystans itd.). Uczniowie muszą mieć wiedzę o recenzjach, inaczej będą wzorować się na prasówkach. Wrażenie uczniów winny być nacechowane intelektualnie, nie tylko emocjonalnie.
Kompozycja recenzji - 3 człony, schemat zamknięty - wychodzi to 90% uczniów. Dobrze wychodzi do licealistom z zapleczem teoretycznoliterackim, młodsi są mało świadomi.
Ukształtowanie językowo-stylistyczne - zazwyczaj jest to styl publicystyczny.
Praca nad reportażem w szkole średniej
1 - Genologia reportażu - rys historyczny - XIX wiek - zawód reportera. Początki np. sprawozdania podróżnicze, szkic środowiskowy, sprawozdania wojenne, parlamentarne. XIX - zawód reportera - reportaż odtwarza prawdziwe, aktualne zdarzenia. Podróżniczy, polityczny, obyczajowy. Dziś dwa nurty - zewnętrzne uwikłania bohatera lub jego wewnętrzne, psychologiczne uwarunkowania.
Definicje - literatura faktu (cechy publicystyczne i literackie), fabularyzacja materiału autentycznego, elementy fikcji, charakter psychologiczny bohaterów. Zapis faktów, autentyczne materiały! Zaangażowany punkt widzenia. Coś z literatury i nauki. Dziś - autonomiczny gatunek publicystyczno-literacki, uogólniający artystycznie aktualne wydarzenia. Jest publicystyczny albo literacki (zależy od elementów informujących, oceniających).
Funkcje reportażu - sprawozdawcza i oceniająca, dynamizm - skupienie na fabule, reporter opowiada coś niedawnego. Funkcja informacyjno-przedstawiająca, ekspresyjno-impresyjna i wychowawczo-dydaktyczna.
Struktura i kompozycja - ujęcie: kompleks zdań połączonych więzią treściowo-formalną. Ujęcie informujące statyczne - tylko fakty, informujące dynamiczne - wydarzenia rozwijające się w czasie, ujęcie przedstawiające (statyczne i akcyjne) - forma fabularna - komunikowani i przedstawianie autentycznych faktów i zdarzeń, ujęcia komentująco-oceniające (wyraz stanowiska narratora): uogólnienia wyjaśniające, uogólnienia oceniające, uogólnienia uzasadniające, postulaty. Kompozycja reportażu jest dostosowana do jego poszczególnych rodzajów.
Prawda a fikcja - prawdziwość odnosi się do reportażu publicystycznego, natomiast reportaż literacki (informacje przyjmują w nim charakter artystycznych obrazów) - dopuszcza w sobie możliwość wystąpienia fikcji!
Narracja a relacja - podobne. Narracja reportażu: jawny i autentyczny podmiot autorski, reporter = autor = narrator, reporter jako obserwator, część świata przedstawionego, autentyzm, aktualność, dynamizm.
Styl i język - wyznacza je treść i sposób ujęcia. Dużo rzeczowników (więcej niż czasowników). Dużo wyrazów oznaczających widzenie.
Rodzaje reportażu - 1) podział tematyczny np. podróżnicze, naukowe, wojskowe, kryminalne, historyczne,
2) ze względu na formę: informacyjny, sprawozdawczy, publicystyczny (posługujący się obrazem - unaocznienie faktów i subiektywna ich interpretacja + komentarz autorski), literacki (pisarz-beletrysta, tendencja do uogólnień, różne typy narracji, porównania, metafory), 3) miejsce zamieszczenia: w prasie, radiowy (są różne rodzaje, wazny montaż), filmowy, telewizyjny (odzwierciedla np. postawy społeczeństwa, prezentuje problemy), 4) kryterium strukturalne - relacje, szkice (np. środowiskowy, problemowy), reportaże fabularne, formy pośrednie.
2 - Reportaż w praktyce szkolnej - po II wojnie światowej. Sprawozdanie i opowiadanie może być punktem wyjścia do pisania, ale też opis krajobrazu, sytuacji. Ważny rozwój wydarzeń, charakterystyka postaci. Najpierw trzeba ustalić kompozycję tych komunikatów (pogranicze publicystyki i literatury). Wstęp - wprowadza w wydarzenia, Zawiązanie akcji, konflikt, Rozwiązanie konfliktu, Uwagi i spostrzeżenia reportera. Najważniejsze jest ustalenie wewnętrznej organizacji wypowiedzi reportażowej. Uczniowie musza mieć na to sporo czasu. Żywy stosunek do tematu idzie w parze z subiektywizmem. Zazwyczaj brakuje zaangażowania. Najpierw teoria - potem pisanie swojej pracy.
Praca nad artykułem w szkole średniej
1 - Genologia artykułu - definicje - nazwa: staw, część łącząca, członek. Utwór publicystyczny przeznaczony dla dziennika, czasopisma (ich część). Publikacja prasowa określająca stanowisko autora lub redakcji wobec istotnych problemów oraz zjawisk społecznych - posługuje się argumentacją, wyjaśnianiem, emocje - zmierza do kształtowania opinii czytelników. Ocenia fakty z dziedzin polityki, gospodarki, innych dziedzin życia społecznego.
Struktura i kompozycja - 3 człony, schemat zamknięty, podobny do rozprawki. Wstęp - teza lub hipoteza, rozwinięcie - uzasadnienie, argumenty tezy/hipotezy, zakończenie - uogólnienie sądów. Wyłącznie pisemna - najważniejsza jest argumentacja sądu. Trzeba pokazać związki między faktami, wybrać właściwe fakty. Dominuje indukcja lub dedukcja w rozumowaniu. Dedukcja w stylu publicystycznym. Treści muszą być łatwo uchwytne dla odbiorcy. Spójność logiczna.
Styl i język - zależy od rodzaju komunikatu, środka przekazu i odbiorcy. Np. styl naukowy jest charakterystyczny - zwroty, styl, język, wyznaczniki formalne. Wyrazy specjalistyczne, ale zrozumiałe dla odbiorcy.
Rodzaje artykułów - informacyjny (ułatwienie komuś recepcji nowych informacji), publicystyczny (prezentuje stanowisko autora, ocena i interpretacja): artykuł wstępny (na pierwszej stronie), polemiczny (krytyczne ustosunkowanie się do tez kogoś innego), dyskusyjny (pobudzenie odbiorców do krytycznego wyrażenia ich poglądów, świadczy o randze społecznej zagadnienia ), komentarz (omówienie sprawy); dalej: artykuł naukowy (sposób logiczno-dyskursywny, precyzyjny tok rozumowania), popularnonaukowy (popularyzacja przyjętych wyników badań naukowych). Pełni on funkcję informacyjną i dydaktyczną.
2 - Lektura artykułu w szkole - 1966 - w klasie III uczniowie mieli się nim posługiwać. Ustalanie jak temat wpływa na strukturę i metody dowodzenia swej racji. Określenie właściwości artykułu: aktualność, jasność, zwięzłość. Zdania wielokrotnie złożone. Zabiegi analityczno-syntetyczne. Wpływ tematu na formę, styl, język, tok dowodzenia, słownictwo. Świętochowskiego My i Wy. Analiza porównawcza z artykułem Mickiewicza. Dla uczniów trzeba wybrać tekst mało skomplikowany. Choć młodzież przyzwyczajona do rozprawek napisałaby artykuł łatwiej niż recenzję - mają tylko biernie go odbierać. Nie wolno dawać za dużo informacji. Ważny tytuł.
Praca nad esejem w szkole średniej
1 - Genologia eseju. Rys historyczny - już Platon, Arystoteles, Seneka. Francis Bacon (Anglik) dał nazwę i pierwszy zbiór esejów. Dopiero angielskie oświecenie zaczęło rozwijać eseistykę jako kształtowanie gustów opinii publicznej! Wzór angielskiego eseju propagował w „Monitorze” Franciszek Bohomolec. W romantyzmie nowy typ skrajnie subiektywny, nastrojowy. Goethe, Maurycy Mochnacki, potem Świętochowski. XIX/XX w. - znakomici eseiści: Oscar Wilde, Andre Gide, Anatol France, Albert Camus, Kazimierz Wyka, Boy, Jastrun, Parandowski. XX w. - esej przeniknął do różnych form twórczości - do powieści - zmodyfikował jej styl i język. Za największą powieść-esej uważa się Doktor Faust Tomasza Manna, w Polsce: Pałuba Irzykowskiego.
Definicje - pogranicze literatury pięknej i innych form piśmiennictwa. Wypowiedź prozą na pewien temat - autor wybiera środki kompozycyjne i stylistyczne by przekazać swe OSOBISTE doświadczenie, wiedzę, sądy, refleksje, uczucia związane z tematem. Problemy egzystencjalne, osobisty charakter rozważań.
Cechy gatunkowe - rzeczywistość przez filtr życia osobistego autora. Emocjonalny stosunek. Refleksyjność. Nie jest to pełen ogląd rzeczywistości, a luźne przedstawienie zagadnień, szybkie przeskoki z problemu na problem. Niesystematyczność, niesystemowość. Subiektywizm. Nie rozstrzyga się problemów, wielość pytań otwartych.
Struktura i kompozycja - nie może być tylko zbiorem luźnych refleksji, kojarzonych przypadkowo. Dlatego np. operuje się powtórzeniami. Celne wybieranie cytatów. Niestabilna, otwarta kompozycja. Asocjacje.
Narracja - najważniejsze „ja” twórcze. W eseju literackim - monolog podmiotu przedstawionego. Spójna monologowa struktura narracyjna czasem zakłócona wypowiedziami. Nie fabuła, swoje refleksje, sądy.
Styl i język - determinuje go indywidualność twórcza oraz typ odbiorcy. Wazny dobór środków obrazowania - oryginalnych epitetów, metafor, celnych porównań. Plastyczność rzeczywistości. Zabarwienie uczuciowe.
Rodzaje esejów - literacki (najczęściej dotyczy problemów filozoficznych, warsztatu twórczego pisarza, dominuje tu funkcja estetyczna i ekspresywna, a całość przypomina literaturę piękną), publicystyczny (sprawy aktualne o charakterze społeczno-politycznym i kulturalnym, w środkach masowego przekazu, kształtuje poglądy) i naukowy (cel: przybliżanie i popularyzowanie osiągnięć z różnych dyscyplin dużym kręgom nieprofesjonalistów). Dominuje funkcja dydaktyczna.
2 - Lektura eseju w szkole - w szkołach zalecano tylko lekturę eseju - początek: metoda analizy wzorów. Uczeń czytelnikiem i badaczem tekstów eseistycznych. Podstawą: dekompozycja esejów. Definiowanie eseju w fazie końcowej. Ćwiczenia gramatyczno-stylistyczne by ustalić jego cechy. Rozmowa o tytule i temacie eseju. O szczerości w dziele literackim - szukanie argumentów, iż nie jest ona możliwa. Uczeń wypowiada własne uwagi o prawdzie w dziele literackim. Uczniowie mają stwierdzić tu styl zbliżony do artystycznego - literackiego (język, słownictwo, szyk zdań). Parandowski np. 1 os. lm. Wszelkie zabiegi analityczno-syntetyczne tylko dla odbioru dzieła. Uczymy świadomego odbioru tekstów eseistycznych. Lektura eseju może sytuacją motywacyjną. Porównać esej z artykułem, felietonem. Chętnych uczniów winno się zachęcić do pisania krótkich esejów na tematy historycznoliterackie.
Praca nad wywiadem w szkole średniej
1 - Genologia eseju. Definicje - gatunek dziennikarski informacyjny, zwykle w formie dialogu. Atrakcyjne informacje w kwestiach aktualnych i interesujących, choć niekoniecznie dziejących się teraz.
Struktura i kompozycja - wstęp, rozwinięcie, zakończenie. Pytający ma plan i stara się go zachować (kieruje).
Rodzaje wywiadów - prasowy, radiowy, telewizyjny.
2 - Wywiad w praktyce szkolnej - teoria i pisemne wypowiadanie się (kompetencje odbiorcze i nadawcze). Analiza wzoru. Ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne i kompozycyjne. Układanie planu wywiadu. Motywowanie. Minimum 2 tygodnie powinien otrzymać uczyć na napisanie eseju.
Zakończenie
Wartości poznawczo-kształcące oraz wychowawcze form publicystycznych i pogranicznych. Ważne: świadomy i aktywny udział ucznia w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym kraju. Formy te zmuszają ucznia do własnych obserwacji. Jest to stymulacja szczera i swobodna. Intensyfikacja indywidualnych zainteresowań. Jest to łatwiejszy niż literacki wzór pisania. Rozwijanie wrażliwości ucznia.
Metody nauczania a efektywność pisania wypracowań - metoda analizy i twórczego naśladowania wzorów. Ćwiczenia stylistyczne - język, analityczno-syntetyczne. Poznanie teorii gatunku. Metoda samodzielnego dochodzenia do wzorów wypowiedzi w praktyce jest trudniejsza. Ale jest metodą bardziej kształcącą, metodą aktywizującą. Trudna dla słabych uczniów. Zdolności naśladowania i odbioru. Dydaktyka otwarta.