Gdy pytamy pierwszoklasistę , czego uczy się w szkole, najczęściej wymienia jednym tchem: pisania, czytania, liczenia. Te elementarne umiejętności kształcone na etapie nauczania początkowego, nie dla wszystkich są jednakowo proste. Kiedy nasze dziecko ( zdawałoby się rezolutne i rozgarnięte) mimo wysiłków własnych i całej rodziny z trudem odczytuje krótkie wyrazy i robi kilka błędów pisząc własne imię i nazwisko zaczynamy się martwić. Obawiamy się, że jest dotknięte dysleksją - przypadłością znaną nam jedynie z nazwy.
Dysleksja nie pojawiła się dopiero w naszych czasach. „Trudności w czytaniu i pisaniu mają tak długą historię jak historia posługiwania się pismem w komunikacji międzyludzkiej. W I w n.e. Valerius Maximus i Pliniusz opisali przypadek uczonego Ateńczyka, który utracił umiejętność czytania wskutek uszkodzonego mózgu - był to więc przypadek dysleksji nabytej u dorosłej osoby.”
Za pierwszy poważny opis przypadku dysleksji uznaje się publikację W. Morgana z 1890r. Opisał on „ wrodzoną ślepotę słowną” czternastoletniego chłopca o normalnej inteligencji
( nauczyciel wysłał chłopca do okulisty, który nie widział czytanego tekstu, nie mając trudności w matematyce, nie umiał nauczyć się czytania).
Od tego czasu zjawisko to, było analizowane przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych - psychologów, neurologów, pedagogów. Nazywano je rożnie ślepotą słowną, legostenią, czy dysleksją.
W literaturze światowej można spotkać wiele definicji dysleksji. Określają one warunki ich powstawania, rodzaj trudności oraz etiologię i patomechanizm trudności w uczeniu się czytania i pisania.
Najnowsza definicja została opublikowana w 1994r. przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona w Stanach Zjednoczonych , która brzmi:
„ Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów , co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych: trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej; często oprócz trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni”
Często do terminu dysleksja dodawane są określenia
„ rozwojowa”, co oznacza, że opisywane trudności mogą występować od początku nauki trudnej, w odróżnieniu od dysleksji nabytej tj. utraty opanowanej już umiejętności pisania i czytania przeważnie przez osoby dorosłe po przebytych uszkodzeniach mózgu.
Wprowadzono też węższe terminy: dysortografia, dysgrafia. Wszystko po to , aby określić trudności dzieci, które mimo prawidłowego rozwoju umysłowego, stosowania ogólnie obowiązujących form i metod nauczania oraz złożoności warunków środowiskowych mają poważne kłopoty w nauce pisania i czytania.
Trudności w nauce czytania i pisania występują najczęściej u uczniów klas młodszych. Wcześniej ustępują trudności w czytaniu. Dłużej natomiast utrzymują się trudności z poprawną pisownią .
U niektórych jednak dzieci trudności w czytaniu pozostają trwałą cechą i przejawiają się bardzo wolnym tempem czytania i słabym rozumieniem czytanego tekstu.
Specyficzne problemy w nauce czytania i pisania mogą mieć wiele różnych uwarunkowań. Najczęściej dostrzegane są u dzieci dopiero w okresie wczesnoszkolnym, a powinny być zauważane już w okresie przedszkolnym - w kasie zerowej, gdy dziecko zaczyna naukę czytania. Najlepiej gdy jeszcze przed podjęciem nauki szkolnej ujawnione zostaną niektóre oznaki zapowiadające wystąpienie trudności w czytaniu i pisaniu. Mogą to być oznaki zaburzeń w rozwoju psychoruchowym, a więc opóźnienie rozwoju niektórych funkcji poznawczych i ruchowych. W takich przypadkach możemy mówić o ryzyku dysleksji.
„ Istnieje możliwość rozpoznania już w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym dzieci zagrożonych tym problemem. Dzieckiem ryzyka dysleksji jest dziecko z nieprawidłowej ciąży i porodu, dziecko z rodziny, w której występowały zaburzenia czytania
i pisania, a przede wszystkim takie, którego rozwój w okresie wczesnego dzieciństwa i wieku przedszkolnego jest dysharmonijny, które wykazuje parcjalne opóźnienia rozwoju funkcji uczestniczących w czytaniu i pisaniu. Znajomość objawów zapowiadających wystąpienie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu jest ważna ponieważ skłania dorosłych do bacznego obserwowania dziecka i wspierania jego rozwoju.
Przyczyny występowania dysleksji nakładają się
i występują w złożonych konfiguracjach ( polietiologia dysleksji ).
Do ważniejszych należą niewątpliwie mikrouszkodzenia układu nerwowego (patologia okresu ciąży, i pierwszych miesięcy życia ). Nie brakuje też stwierdzeń, że dysleksja jest objawem nerwicowym jak jąkanie czy moczenie nocne.
Bezpośrednimi przyczynami trudności dyslektyka w nauce pisania i czytania są zaburzenia podstawowych zdolności tworzących fizjologiczne podłoże tych czynności ( funkcjonowanie analizatorów: wzrokowego, słuchowego, motoryka, lateralizacja, orientacja kierunkowa, pamięć wzrokowa , słuchowa i ruchowa ). Dzieci o słabym wzroku lub słuchu wolniej pracują, szybciej się męczą, zużywają więcej energii, mają więcej trudności w rozumieniu poleceń.
Dzieci natomiast z zaburzeniami mowy powstałymi na skutek uszkodzenia obwodowych narządów mowy lub narządów słuchu źle naśladują brzmienie poznawanych głosek, wskutek tego czyta nieprawidłowo.
Nieprawidłowość ta nakłada się na pisanie; dziecko pisze błędnie, tak samo jak błędnie słyszy i również błędnie powtarza.
Bardzo często występuje mylenie liter: b-p, d-b, d-g, u-n, m-w, n-w, s-z, dz-c, sz-s, o-a, a-o, ł-l, e-ę, trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami tracącymi dźwięczność, niezróżnicowanie, e-en-em, ą-om-on.
Zaburzenia te objawiają się również opuszczaniem drobnych elementów liter, gubieniem liter, opuszczaniem końcówek i cząstek wyrazów. Jak również przestawianiem liter w wyrazach, szyku dyktowanych wyrazów.
Dziecko dyslektyczne ma również kłopoty w nauce innych przedmiotów:
trudności w rysowaniu ( np. błędne rozplanowanie rysunku, zbyt silne lub zbyt słabe naciskanie ołówka, błędny kierunek odwzorowywania)
trudności w nauce języków obcych - rozbieżność między wymową a pisownią
trudności w uczeniu się pamięciowym - tabliczka mnożenia, nauka wierszy, nazwy miesięcy, dni tygodnia
trudności w nauce geografii ( niewłaściwa orientacja w stronach świata)
trudności w geometrii ( zróżnicowanie kształtów, zakłócenia w orientacji i wyobraźni przestrzennej)
trudności występujące w lekcjach wychowania fizycznego ( słaba orientacja w schemacie ciała, obniżona sprawność ruchowa).
„Symptomem charakterystycznym dla dyslektyka jest nierównomierna koncentracja uwagi, wolne tempo ( nienadążanie na klasówkach i dyktandach) , błędy w pisaniu ujawniają przezwyciężone wady wymowy.”
Warto pamiętać , że przyczyną trudności w pisaniu
i czytaniu może być wiele innych, takich jak np. obniżony rozwój intelektualny, niekorzystne środowisko społeczne, niewłaściwe metody nauczania, brak motywacji i zainteresowań dziecka.
Sporo uwagi należy poświęcić roli rodziny w życiu dziecka dyslektycznego. Rozkład rodziny jej rozbicie, zaabsorbowanie samotnej matki pracą zawodową i obowiązkami domowymi, alkoholizm, upadek moralny rodziny na pewno nie przyczyniają się do prawidłowego rozwoju dziecka.
Brak zainteresowania rodziców nauką dziecka, powoduje osłabienie motywacji do nauki, a nawet zanik chęci do pracy. Brak warunków w domu do utrwalenia umiejętności zdobytych w szkole, brak kontroli stopnia opanowania techniki czytania możemy podsumować jednoznacznie jako zaniedbanie pedagogiczne. Dlatego też , tak ważna jest tutaj współpraca rodziców z dziećmi i szkołą.
„ Jednym z podstawowych czynników rokujących powodzenie jest dobry początek reedukacji, stwarzanie dziecku od samego początku okazji zadowolenia, do przeżycia sukcesu w pracy poprzez wyzyskanie i rozbudzenie nowych zainteresowań. Reedukacja jest działaniem długotrwałym, które trzeba kontynuować od jednego roku do dwu lat. Istnieje, więc konieczność stałego podtrzymywania zainteresowania i uwagi dziecka. Trzeba korzystać w pracy z różnego rodzaju technik, formy zabawowe przeplatać z pracą, stosować gry oparte na materiałach ćwiczebnych, wprowadzać formy jednostkowej i grupowej pracy wzbogaconej konkursami.
Każdorazowe zajęcia powinny zawierać ćwiczenia usprawniające zaburzone procesy, ćwiczenia z zakresu czytania i pisania , ćwiczenia relaksacyjne.”
W poszczególnych rodzajach zajęć należy ćwiczyć różne umiejętności, mające duże znaczenie w nauce czytania i pisania.
Należy dążyć do tego, aby dziecko osiągnęło umiejętności szybkiego rozpoznawania obrazów wzrokowych. Wprowadzamy wiele ćwiczeń, w czasie, których dziecko musi rozpoznać obrazki i wzory arytmetyczne, ukazywane mu stopniowo coraz krócej.
„ Do sprawnego czytania konieczne jest szybkie rozpoznawanie znaków literowych. W toku różnorodnych ćwiczeń wyrabiamy u dziecka umiejętności różnicowania bardzo podobnych obrazków.
Celowi temu służą przede wszystkim różnego rodzaju „ dobieranki”, z których dziecko wybiera jednakowe obrazki, oraz ćwiczenia polegające na wyszukiwaniu różnic między podobnymi rysunkami. Poszczególne litery i wyrazy są do siebie często bardzo podobne. Aby je odczytać, trzeba zauważyć drobne różnice pomiędzy nimi”.
Ważne jest również, aby wyrabiać u dziecka umiejętność zależności między całością a jej elementami składowymi. Ćwiczyć orientację w kierunkach, rozróżnianie strony lewej i prawej, góry i dołu. Można do tego wykorzystać ćwiczenia w czasie, których dziecko układa pojedyncze elementy w szeregi i rzędy.
Wprowadzać we wszystkich rodzajach zajęć elementy ćwiczeń na zapamiętywanie.
Można usprawniać również koordynację wzrokowo- ruchową. Aby przezwyciężyć trudności w nauce czytania i pisania należy prowadzić gry, zabawy sprzyjające rozwojowi dojrzałości operacyjnej oraz ćwiczenia usprawniające funkcję analizatora słuchu i wzroku.
Jedną z najpoważniejszych konsekwencji nieobjęcia dziecka dyslektycznego specjalistyczną opieką jest narażenie go na wtórne zaburzenia emocjonalne i na niebezpieczeństwo neurotycznego rozwoju osobowości na skutek wieloletnich niepowodzeń szkolnych.
Pomoc powinna być udzielona już w wieku przedszkolnym, aby można było wyrównać opóźnienia rozwojowe dziecka i tym samym zapobiec jego niepowodzeniom szkolnym.
Jeśli nie zostaną zahamowane typowe dla klas od zerowej do trzeciej izolowane trudności w nauce czytania i pisania, to w starszych klasach uogólniają się one na wiele przedmiotów, których dziecko uczy się za pośrednictwem czytania.
Pomocy można i należy udzielać osobom z dysleksją w każdym wieku.
Nie jest prawdą , że może być na nią za późno. Najlepiej jednak , gdy zrobimy to wcześniej.
Z dysleksją jest trudno żyć, ale jak wskazują przykłady wielu sławnych ( Albert Einstein, Winston Churchill, Hans Christian Andersen ) nie musi ono przesądzać o braku powodzenia i sukcesów.
`Logopedia - pytania i odpowiedzi poradnik akademicki”, Gałkowski Tadeusz, Jastrzębska Grażyna, rozdz. 9.1 Marta Bogdanowicz - „ Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu - dysleksja rozwojowa”, Opole 1999r, s. 815
„Problemy opiekuńczo-wychowawcze” art. Małgorzaty Dąbrowskiej „ O dysleksji” numer 01/01, s.35
„Logopedia” - pytania i odpowiedzi poradnik akademicki, Tadeusz Gałkowski, Grażyna Jastrzębska, , rozdz. 9.1 - Marta Bogdanowicz „ Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu - dysleksja rozwojowa ”, Opole 1999r, s. 833
„Problemy opiekuńczo-wychowawcze” - art. Małgorzaty Dąbrowskiej, numer 01/01,s.37
„Życie szkoły” - art. Danuty Kukułka „Trudności z nauką czytania i pisania” - 09/01, s.557
Tamże - str.557
5