Opowiadanie jako forma wypowiedzi
Podstawowe definicje
„Narracja to opowiadanie serii zdarzeń, które miały miejsce w przeszłości lub które przedstawione są tak, jakby w przeszłości faktycznie się wydarzyły” (Gulich i Quasthoff, 1985; Labov, 1972; cyt. za: Bokus, 1991). W innych definicjach dopuszczane jest umieszczanie opowiadanego zdarzenia w fikcyjnej rzeczywistości (Kuczaj i McClain, 1984: cyt. za: Bokus, 1991), a także relacjonowanie zdarzeń, których w danym momencie jesteśmy świadkami (Scliar-Cabral, 1983; cyt. za: Bokus, 1991). Mimo tych rozbieżności, powszechnie przyjmuje się, że narracja przynosi odpowiedź na pytania: co się zdarzyło? komu? kiedy? gdzie? Tak określone kryterium pozwala na odróżnienie narracji od opisu. Według J. Kulpy i R. Więckowskiego „akcja opowiadania stanowi istotę przedstawiając zdarzenia w porządku chronologicznym z uwzględnieniem związków między nimi” (Jóźwicki, 1984).
Niektórzy autorzy, np. T.A. van Dijk (1975, 1985) czy U.M. Quasthoff (1980) uzupełniają powyższe definicje, charakteryzując zdarzenia, o których się opowiada jako niecodzienne, wyjątkowe i rzadkie (zob.: Bokus, 1991). Dzięki takiemu kryterium z rozważań o narracji zostają wykluczone biografie, kroniki czy nowele.
Struktura opowiadania
Opowiadanie ma swoją własną strukturę: początek, środek i zakończenie, co w koncepcjach Labova i Waletzky'ego (1967, zob: Bokus, 1991, s.16) oraz van Dijka (1975, 1985) odpowiada trzem makrokategoriom narracji: ekspozycji, komplikacji i rozwinięciu. Poza tymi trzema obligatoryjnymi kategoriami Labov i Waletzky wyróżniają także dwie kategorie fakultatywne: ocenę i morał.
Cechy opowiadania
Powszechnie zakłada się, że opowiadanie jako forma wypowiedzi powinno charakteryzować się: barwnością oraz dynamiką (żywym tokiem narracji).
Barwność wypowiedzi można uzyskać m.in. poprzez zastosowanie: epitetów, związków frazeologicznych, porównań i metafor, wprowadzenie dialogów do tekstu. Dynamikę tekstu zaś budujemy np. używając słów oznaczających szybki przebieg akcji, stosując krótkie zdania oraz szeregowe zestawienia czasowników jeden po drugim.
TWORZYMY OPOWIADANIA - POŁĄCZ ILUSTRACJE
Z przygotowanego zestawu ilustracji każdy uczestnik zabawy wybiera sobie taką, która podoba mu się najbardziej. Następnie członkowie grupy krótko rozmawiają na temat: „Dlaczego wybrałam/łem taką ilustrację? Co mi się w niej podoba?”
Kolejny etap pracy to tworzenie wspólnego opowiadania (pisemnie lub ustnie), które powinno zawierać jak najwięcej z elementów znajdujących się na wybranych zdjęciach - łączymy postacie, miejsca, przedmioty.
TWORZYMY OPOWIADANIA - DZIESIĘĆ WYRAZÓW
Zadaniem członków grupy jest wymyślenie i zapisanie opowiadania, składającego się z dziesięciu zdań. W każdym z kolejnych zdań tekstu musi zostać umieszczony kolejny z podanych poniżej wyrazów (pierwszy wyraz w pierwszym zdaniu, drugi w drugim itd.)
młyn
tajemnica
przepaść
zmierzch
klucz
zazdrosny
flet
uparcie
niebieski
czekać
TWORZYMY OPOWIADANIA - POŁĄCZ POSTACIE
Każdy z członków grupy otrzymuje czystą kartkę papieru, z której bez użycia nożyczek i kleju musi wykonać jakiś rekwizyt. Jest to oczywiście przedmiot, wykorzystywany przez jakąś postać (np. miecz dla rycerza). Po wykonaniu rekwizytów i zaprezentowaniu postaci wszystkim członkom grupy, podaje się dalszą część zadania. Uczestnicy zabawy muszą stworzyć (pisemnie lub ustnie) opowiadanie, do którego włączą wszystkie z wcześniej przedstawianych postaci.
TWORZYMY OPOWIADANIA - OPOWIEŚCI SAGI
Uczestnicy otrzymują zestaw kart „Saga”. Karty tasuje się i układa na środku stołu. Pierwszy z graczy wyciąga jedną z kart, po czym odkrywa ją i rozpoczyna opowiadać jakąś historię, wypowiadając jednak tylko jedno zdanie, opisujące skojarzenia wywołane odkrytą kartą. Sąsiad odkrywa następną kartę i wypowiada kolejne zdanie, łącząc tematycznie oba obrazki (pamiętając o skojarzeniach do swojej karty). Następną kartę odkrywa kolejny z graczy. Opowiadanie rozrasta się niczym dzika roślinność aż do odkrycia ostatniej karty.
TWORZYMY OPOWIADANIA-PULPIT STEROWNICZY
Uczniowie otrzymują schemat rysunkowy przedstawiający pulpit sterowniczy. Są na nim przyciski, suwaki, pokrętła, oznaczone różnymi napisami, np. włącznik kolorów, potencjometr dźwięku, suwak szybkości akcji, przełącznik dialog/monolog, potencjometr emocji itp. Uczniowie otrzymują tekst bazowy opowiadania do przerobienia lub tworzą tekst własny zgodnie z ustawieniami na pulpicie.
NIEZWYKŁE HISTORIE
Uczniowie siedzą w kręgu. Każdy z nich otrzymuje kartkę i odpowiada na pierwsze z wymienionych poniżej pytań - Kto? W odpowiedzi może pojawić się nazwa osoby, imię, nazwa zwierzęcia itp. Następnie każdy uczestnik zagina fragment kartki z odpowiedzią i podaje ją kolejnej osobie w kręgu. Ta odpowiada na drugie pytanie i zagina brzeg kartki z odpowiedzią. Kartki są przekazywane aż do momentu wyczerpania pytań. Następnie uczestnicy odczytują głośno powstałe historie.
Przykładowy układ pytań: Kto? Jaki jest ten ktoś? Z kim? Co? Jak? Gdzie? Kiedy?
KREATYWNE PISANIE
Uczestnicy siedzą w kręgu. Każdy pisze w jednym rogu kartki dowolne słowo, zagina róg kartki i odkłada na kupkę. Następnie losuje sobie kolejną kartkę, pisze słowo w wolnym rogu. Zagina róg i odkłada kartkę. Czynność powtarza się cztery razy. Po odłożeniu kartek uczestnicy losują jedną z nich (z zapisanymi czterema słowami) i piszą opowiadanie zawierające zapisane słowa (dowolna liczba zdań) lub składające się z czterech zdań (każde zawiera jedno ze słów).
MUZYCZNE IMPRESJE
Uczestnicy wysłuchują fragmentu utworu muzycznego. Ich zadaniem jest utworzenie fabuły odpowiadającej przebiegowi muzyki.
ZAKŁÓCENIA NA WIZJI
Uczestnicy wysłuchują ścieżki dźwiękowej z dowolnego filmu. Ich zadaniem jest zaprojektowanie i napisanie scenariusza akcji, odpowiadającej efektom dźwiękowym.
Można również zastosować inny wariant tego ćwiczenia. Uczestników dzielimy na dwie grupy. Każda z nich przygotowuje opowieść dźwiękową (z użyciem instrumentów, przedmiotów codziennego użytku, własnego głosu). Opowieści są prezentowane drugim zespołom, których zadaniem jest napisać tekst fabuły. Następnie porównujemy pomysł autorów opowieści dźwiękowej i autorów jej słownego opisu.
ŚWIAT WEDŁUG PIĘTASZKA
Uczestnicy zapisują fabułę znanej bajki, opowiadanie lub książki z perspektywy wybranego lub wskazanego przez prowadzącego bohatera.
HISTORIA NA BIEŻĄCO
Uczestnicy dzielą się na pary lub mniejsze grupy (mogą również pracować wszyscy razem). Jedna z osób rozpoczyna snucie opowieści. Druga osoba lub inne osoby z grupy podrzucają co jakiś czas różne słowa (część mowy dowolna lub określona np. tylko rzeczowniki), które opowiadający musi włączyć w fabułę tworzonego ustnie tekstu.
MINISAGA
Minisaga to opowiadanie składające się z określonej przez prowadzącego niezbyt dużej liczby słów (np. 50). Może być wymyślone lub stanowić skrót jakiejś znanej uczestnikom historii.