24. Współczesne kierunki - pedagogizm a pedagogika
Pedagogika akademicka od lat próbuje bezskutecznie zasłużyć sobie na miano nauki.
Pedagogika nie ma miejsca poza obszarem wychowania - sprowadza się do roli technologicznej wiedzy nakazującej lub zakazującej takie czy inne działania. Za rezultaty tych działań obarczana jest odpowiedzialnością.
Stefan Sarnowski - Pedagogizm - odwołanie się do faktu, że wychowanie istniało przed powstaniem pedagogiki. Sarnowski ujmuje pedagogikę jako wyraz pedagogizmu naszej kultury.
Pedagogizm jest formą kontroli społecznej właściwą dla nowoczesnych społeczeństw. Fakt powszechności wychowania został przesłonięty przez wymaganie wychowania.. Nie wystarczyło już wychowywać, trzeba było wychowywać racjonalnie. Dlaczego tak? Po pierwsze trzeba było poszukiwać dróg usprawniania edukacji, po drugie - wiąże się to z politycznym charakterem kontroli pedagogicznej w takim kształcie w jakim się ona pojawiła w Oświeceniu. Działanie oświeceniowe potrzebowało racjonalizacji, potrzebowało uzasadnienia. Nic nie mogło spełnić lepiej tego zadania niż naukowa pedagogika.
Wychowanie musi mieć swój podmiot (ktoś wychowuje), przedmiot (kogoś) i cel (po coś) i metodę. Jeśli podmiotem działania jest wychowawca, to siłą rzeczy człowiekowi wychowywanemu przypisana zostaje rola przedmiotowa.. Ta struktura stwarza podstawę opozycji między „technologicznymi” a „humanistycznymi” artykulacjami pedagogiki. W przypadku tych ostatnich miewamy do czynienia z próbami odwrócenia struktury - to dziecka jest podmiotem wychowania ale czy to oznacza uprzedmiotowienie nauczyciela?
Pozorne odpolitycznienie pedagogiki po upadku władzy socjalistycznej stwarza sytuację , w której pedagogika - po to, by mogła z minimalną choćby trafnością rozpoznać otaczające nas zjawiska edukacyjne, stoi wobec potrzeby niesłychanego wyczulenia i ogromnej kompetencji w rozpoznawaniu sfery polityczności. Kiedyś podział na rządzących i rządzonych teraz szereg sfer dyskursu kształtujących charakter życia zbiorowego. Ich polityczny charakter bardzo powoli dociera do społecznej świadomości.
Pedagogika może być traktowana jako „gorszy inny” świata wiedzy - to trudne do zaakceptowana przez ludzi którzy z pedagogika związali swoje kariery zawodowe.
25. Współczesne kierunki - miejsce, przemieszczenie, tożsamość
Tomasz Szkudlarek
Odwrót w stronę lokalności jako odpowiedź na niepewność społecznego świata.
Zaczyna nas obchodzić coraz częściej tylko miejsce własne.
Mamy do czynienia z kryzysem wspólnot o charakterze narodowym.
• wspólnota uczuć - uczucia i przekonania chętniej dzielimy w małych zbiorowościach,
• diaspora - wspólnota rozproszona - uczucia i przekonania nie wiążą ludzi w tym samym miejscu,
• wspólnota miejsca - nie określa uczuć i przekonań.
Dekolonizacja - plątanina tożsamości pomiędzy przeciwstawnymi symbolami
(LiRoy który importuje do naszego kraju kulturę agresywną czarnych mieszkańców Ameryki, Partie prawicowe które zawierają w swoich programach elementy komunistyczne ...)
Zalążkiem postmodernizmu w polityce: decyzje przez telefon, prawo ustalane na naradach.
20. Utracona tożsamość z „Zieleni się Ameryka” - Reich
Życie w państwie korporacyjnym.
Celem nauki jest przygotowanie ucznia do roli funkcji - człowiek zostaje pozbawiony swojej osobowości , zinstytucjonowana szkoła przygotowuje go do zajęcia miejsca w machinie państwowej. Przygotowanie do zawodu w szkole (instytucji totalitarnej) - cel - zastąpienie wewnętrznych dążeń przez cel narzucony z zewnątrz. To przygotowanie konsumenta w szkole nie dopuszcza do tworzenia się indywidualnej świadomości , samopoznania, zdolności samodzielnego odnajdywania satysfakcji. Podaje się gotowe wartości hamując proces poznania.
Dziecko uczy się tworzyć zastępczą osobowość (- ona otrzyma nagrody i aprobatę od państwa), która sobie lepiej poradzi w życiu niż jego prawdziwe ja, które mogłoby się wykształcić. Ucznia szkoli się w podporządkowywaniu swojej osobowości licznym organizacjom, grupom, drużynom. Wpaja się że uznanie społeczne stanowi główny cel człowieka.
Szkoła amerykańska stara się nie uczyć myślenia tylko podporządkowania.
Szkoła państwowa jest szkołą „posłuszeństwa”.
Koniec nauki w liceum następuje wraz z decyzja władz stanowych , w myśl której jedni idą do dobrego uniwersytetu, inni do złego, inni idą pracować w fabryce a jeszcze inni będą związani ze specjalnościami określanymi jako białe kołnierzyki. Żaden człowiek z rozwiniętym silnie poczuciem estetyki nie mógłby czuć się szczęśliwy pracując w fabryce, dlatego właśnie te skłonności należy stłumić w szkole. Te zamiary w szkole są realizowane w atmosferze przemocy (czyli dokonuje się zamach na osobowość) Władza szkoły to: można ucznia oblać na egzaminie, wylać z drużyny piłkarskiej.
Władza szkoły amerykańskiej jest bezprawiem ale uczęszczanie do szkoły jest obowiązkiem narzuconym przez prawo.
Szkoły prywatne tylko dla zamożnych rodzin.
Szkoła amerykańska jest brutalna machiną do niszczenia osobowości, kontroluje, nęka, nie pozostawia jednostce ani chwili, aby mogła poznać sama siebie.
Podstawowy proces który trwa przez wszystkie lata szkolne polega na uczeniu się, jak stać się człowiekiem którego chce społeczeństwo, a nie takim, jaki by się chciało stać.
Punkt kulminacyjny - wybór studenta - wybór specjalizacji na uczelni i dalszej kariery zawodowej. Lęk, bo często s. dochodzi do wniosku że jego własna natura nie przystosowuje się do stawianych wymagań. Interesuje się np. muzyką a jego kariera nie może tego objąć - dochodzi do kryzysu tożsamości (ten kryzys nie jest spowodowany przez niego tylko narzucony przez społeczeństwo.).
Rola jest więzieniem. Prawdziwe „ja” człowieka, jeśli istnieje obserwuje jego drugie „ja” - narzucone przez rolę- żyje jest zadowolone i akceptowane.
Ważny „charakter” - to osobowość, przyzwyczajenia, przyjaciele, działalność, poglądy polityczne, kontakty, karta policyjna... Charakter badają wyższe uczelnie zanim przyjmą studentów, instytucje kiedy wybierają pracowników.
Badaniem charakterów zajmuje się wiele tysięcy ludzi na podst. opracowanych przez rząd federalny skomplikowanych procedur.
Dobry charakter:
nigdy nie naruszył żadnej ustawy, przepisów,
nie buntuje się przeciwko państwu korporacyjnemu,
pasuje do grupy, jest człowiekiem zespołowym, postępuje w sposób aprobowany przez innych,
można na nim polegać,
wcześniej - był oddany swoim przełożonym
Informacje są uzyskiwane ze źródeł policyjnych, szkolnych, od przyjaciół , dawnych współpracowników. Są zatajane przed kandydatami, nie zmieniane przez co często nieaktualne po latach.
Prawdziwa tragedia utarty świadomości dotyczy Amerykanów klasy średniej (pracowników w białych i niebieskich kołnierzykach)... zapomniana poezja...
10. Rozwój jako cel wychowania (ze Sporów o edukację)
Trzy prądy ideologii wychowania:
romantyzm - zaczyna się od Rousseau i jest kontynuowany m.in. przez następców Freuda. Koncentracja na dziecku. Wolność
dziecka. Ważne to co jednostkowe i osobiste. To co pochodzi od dziecka jest najważniejszym aspektem rozwoju. Należy rozwijać wew. dobro a wewn. zło wziąć pod kontrolę. Romantycy podkreślają biologiczne metafory „zdrowia” i „wzrostu” , zrównując optymalny rozwój fizyczny z fizycznym zdrowiem i optymalny rozwój umysłowy ze zdrowiem psychicznym. Wczesne wychowanie to także tworzenie związków z rówieśnikami i dorosłymi innymi niż rodzice. Opiekunowie powinni trzymać się natury i zapobiegać krzywdzie.
Transmisja kulturowa - klasyczne tradycje zachodniego wychowania.
Wychowanie to transmisja wiedzy (zdobyczy kultury) zebranej w przeszłości . Szkoła transmisji kulturowej jest skoncentrowana na społeczeństwie. Szkoła skupia się na konieczności uczenia się przez dyscyplinę wobec porządku społecznego. Ważne to co wspólne i ustalone.
progresywizm - rozwinął się pod koniec XIX i na początku XX wieku.
Należy podtrzymywać naturalne interakcje dziecka z rozwijającym je społeczeństwem. Rozwój to postęp który przechodzi przez niezmienne kolejne stadia. Ważne aktywne myślenie dziecka a ono jest stymulowane przez różne wątpliwości. Zdobywanie wiedzy to aktywna zmiana we wzorach myślenia wywołana przez doświadczane sytuacje rozwiązywania problemów. Ważny rozwój moralny - który wyrasta z interakcji społecznych w sytuacjach konfliktu społecznego.
Progresywny pogląd na wychowanie (wg Deweya) stawia następujące wymagania:
Cele wychowania są identyfikowane z rozwojem zarówno intelektualnym jak i moralnym.
Wychowanie powinno zapewnić warunki do przejścia przez wszystkie stadia. (poznawcze i moralne)
Taka rozwojowa definicja celów i procesów wychowawczych potrzebuje metod filozofii i etyki oraz metod psychologicznej teorii i badań empirycznych. Uzasadnienie wychowania jako rozwoju wymaga stanowiska filozoficznego, wyjaśniającego dlaczego wyższy stan jest lepszy lub bardziej odpowiedni
Centralnym celem wychowania jest zrozumienie logicznych i etycznych zasad.
Celem demokratycznego wychowania dla wszystkich ludzi musi być rozwój „wolnego i silnego charakteru” (umiejętność dokonywania wyborów)
15. Tożsamość, ciało i władza - Melosika
W codzienności - urzeczywistnianie kobiecości za pomocą wiedzy, co oznacza „być kobietą”. Wiedza jest konstruowana społecznie. Wiedza ta jest przepełniona władzą. Społeczne stosunki władzy pomiędzy płciami ustalają aktualnie obowiązującą prawdę o ciele i tożsamości kobiety.
Ciało kobiety jest tekstem w który wpisane są stosunki wiedza/władza.
Dążenie do powszechne oczekiwanego ideału poprzez stosowanie upiększania, konflikt - sprzeczność indywidualizm a bycie identyczną jak one.
Według Melosika kobieta jest więźniem swojego ciała, więźniem , który przez całe swoje życie upiększa swoje więzienie. Tożsamość kobiety sprowadzona jest do ciała a ciało jest zdyscyplinowanym przedstawicielem kobiety.
Spojrzenie mężczyzny na kobietę nastawione jest na przyjemność. Kobieta odczuwa przyjemność związaną z zainteresowaniem mężczyzny - jego spojrzeniem.
Erotyzacja konsumpcji - kobieta użycza swoje ciało, erotyzm produktom (reklama) .
Lata 20-te- uzyskanie praw wyborczych przez kobiety - ideał kobiety szczupłej, lata 50-te kobieta o bujnych kształtach - domowa, macierzyństwo, lata 60-te Twiggi - dziewczęta sylwetka - wolna od domowych obowiązków i macierzyństwa ale uzależniona od diet.
Współczesny ideał kobiecej atrakcyjności to kobieta wiotka szczupła ale żeby sprawiała wrażenie umięśnionej, czyli pozostaje dieta i ćwiczenia.
Marcuse - Społeczeństwo jednowymiarowe
Herbert Marcuse określa społeczeństwo wolne mianem wielowymiarowego jako antytezę tego, w którym jak twierdził przyszło mu żyć - jednowymiarowego, a w którego jednowymiarowość, śmiem twierdzić, przez pięćdziesiąt lat od czasu w którym tworzył Marcuse utrwaliła się jeszcze bardziej. Podstawową komórką społeczeństwa jednowymiarowego w ujęciu Marcuse`go jest jednowymiarowy człowiek istota pozbawiona świadomości swojej natury, wyalienowana ze swojego głębokiego ja. Podczas, gdy Freud pod którego wpływem postępowała praca Marcuse`go skłonny był w swojej koncepcji człowieka pozostawić mu margines wolności przejawiający się chociażby w tzw. mechanizmach obronnych, Marcuse odbiera człowiekowi jednowymiarowemu nawet i ten przywilej. W jego bowiem ujęciu człowiek rządzi się zasadą mimesis, zasadą, której podstawowym mechanizmem jest całkowite podporządkowanie się potrzeb człowieka potrzebom społeczeństwa. Ego nie porusza się już pomiędzy potrzebami Id i Superego jak chciał tego Freud, lecz niemal wyłącznie z Superego, pod którego wpływem pozostaje także Id. Ile zatem pozostaje człowiekowi z jego naturalnej wiedzy o swoich najgłębszych pragnieniach? Tyle, ile pozwala Superego.
Cóż takiego zatem znajdzie jednowymiarowy człowiek w swoim Superego? Wszechobecną, wpajaną mu od dziecka w procesie represjonowania przez partykularne interesy społeczeństwa zasadę postępu, rywalizacji, konsumpcji i wydajności. Tym samym naturalne, wynikające z natury człowieka potrzeby, rozpatrywane przez Marcuse`go w kategorii prawda - fałsz oraz niezmienności niezależnie od okoliczności historycznych ulegają stłumieniu.
Zarówno Freud jak i Marcuse uważali, że człowiek u zarania swej egzystencji jest istotą, która w relacjach z otoczeniem kieruje się wyłącznie zasadą przyjemności i dążeniem do nieskrępowanego zaspokajania swych cielesnych, zmysłowych pragnień. Freud sądził, iż chcąc uniknąć cierpienia i zniszczenia musimy powściągnąć w sobie tego rodzaju dążenia, gdyż bez tego nie będziemy w stanie w zorganizowany sposób przekształcać przyrody w celu zaspokojenia swych potrzeb, ani też choćby we w miarę pokojowy sposób ze sobą współistnieć. Tak więc, jeżeli mamy przetrwać my i społeczeństwo w którym żyjemy, musimy w toku osobniczego rozwoju boleśnie przykroić naszą zasadę przyjemności do zasady rzeczywistości, czyli do reguł obowiązujących w naszym środowisku społecznym i naturalnym. Tymczasem Marcuse wierzył, że możliwe jest istnienie społeczeństwa złożonego z jednostek nie rezygnujących z zasady przyjemności i traktujących życie jako zabawę, a jednak nie mających problemów z pokojowym współżyciem.
Podmiot w feminizmie - Braidotti
Wolf stwierdziła, że aby każda kobieta miała możliwość przekształcenia swoich zainteresowań sztuką , szczególnie literaturą, w źródło dochodu, musza zostać spełnione pewne ogólne i bardzo konkretne warunki socjopolityczne. Jest to prawda odnosząca się do każdej kobiety. Kategorię kobieta można zidentyfikować jako pokrzywdzoną w wyniku powszechnych , kulturowo narzuconych założeń. Wszystkie kobiety pozbawione są dostępu do wyższego wykształcenia. Dzieje się tak dlatego, że istnieje w kulturze pewne zaprogramowane pojęcie kobiety, które powoduje pozbawienie kobiet prawa do wykształcenia. To jest tradycyjne przedstawienie kobiety nadwrażliwej, której przeznaczeniem jest bycie żoną i matką. Kobieta jako ciało, seks i grzech. Kobieta jako „inny niż” mężczyzna. To wszystko jest zaprzeczeniem podmiotowości kobiet. Rezultatem jest wyłączenie kobiet z życia politycznego i intelektualnego. Nawet w sferze życia prywatnego kobieta nie ma takiej swobody emocjonalnego i fizycznego wyboru jak mężczyzna: oczekuje się od niej że będzie dbała o męskie ego, a jej ego jest mniej ważne.
Różnicy pomiędzy kobieta a mężczyzną jest przypisywana wartość negatywna.
Od XVIII wieku podejście feministyczne polega na atakowaniu założeń naturalistycznych mówiących o umysłowej niższości kobiet, przesuwając obszar debaty w kierunku społecznej i kulturowej konstrukcji obrazu kobiety jako innej. Feminizm twierdzi że mężczyźni przywłaszczyli sobie zdolność rozumowania skazując kobiety na irracjonalność, brak rozsądku, bierność.
Dla teorii feministycznej stawianie ogólnych teoretycznych tez jest możliwe jedynie przy zachowaniu świadomości, że każdy z nas jest ulokowany w jakimś konkretnym miejscu. W ujęciu feministycznym podstawowym siedliskiem umiejscowienia jest ciało. Podmiot nie jest istotą abstrakcyjną, ale raczej materialnie ucieleśnioną . Ciało nie jest rzeczą naturalną a kulturowo zakodowaną i poddaną socjalizacji całością, jest miejscem zetknięcia się tego, co biologiczne, społeczne i lingwistyczne czyli dotyczącego języka jako systemu symbolicznego kultury.
Kobieta nie jest „inna niż” ale inna w taki sposób, aby spowodować powstanie nowych wartości.
18. Nowa Summerhill
Nowoczesna szkoła w Summerhill powstała w 1921 roku w Leiston w Anglii. Założył ją Neill. Do szkoły przyjmowane są już 5-letnie dzieci ale trafiają do niej także 12-latkowie (razem około 80 dzieci). Dzieci przebywają w szkole do 16 roku życia.
Dzieci podzielone są na grupy wiekowe i mieszkają razem z opiekunami. (w murowanych budynkach - dzieci młodsze, w drewnianych chatach - dzieci starsze). Nikt nie sprząta w pokojach dzieci ale i nikt nie sprawdza w nich porządku. Dzieci ubierają się tak jak chcą.
Celem Neilla było dostosowanie szkoły do potrzeb dziecka a dziecka do szkoły.
Szkoła umożliwia dzieciom bycie sobą. Zrezygnowano w niej z jakiejkolwiek dyscypliny. Dziecko rozwija się na tyle na ile jest do tego zdolne i w czasie który jest dla niego odpowiedni.
• lekcje nie są obowiązkowe (dzieci mogą w nich uczestniczyć albo nie),
• zajęcia odbywają się w grupach wiekowych lub grupach zainteresowań,
• Wykształcenie nie jest tak ważne jak osobowość i charakter,
• w szkole nie ma klasówek (tylko małe egzaminki bardziej dla zabawy), do końcowego egzaminu przystępują tylko ci którzy pragną studiować,
• W ogólnych spotkaniach szkoły (naradach) uczestniczą wszyscy: od 5-latka po nauczyciela, każdy ma równoważny głos do oddania podczas podejmowania decyzji,
• wszyscy maja równe prawa,
• każde dziecko wie, że jest akceptowane,
• najwspanialsza rzeczą jest brak strachu (dot. nauczycieli, kontroli wiedzy) , strachu nie znają dzieci z Summerhill
Plan dnia w szkole w Summerhill:
Godz. 8.15 - 8.45 - śniadanie
Godz. 9.00 - rozpoczynają się zajęcia lekcyjne
Lekcje trwają do godz. 13.00 , o 13.15 lunch (młodsze o 12.30 jedzą lunch)
Popołudnia są wolne
Godz. 16.00 - herbata, potem powrót do nauki.
Godz. 17.30 - kończą nauki dzieci młodsze i idą na kolację
Godz. 18.15 - kolacje jedzą dzieci starsze i pracownicy
Od godz. 19.00 czas wolny
Od godz. 22.00 cisza nocna ale nie jest ona równa konieczności pójścia już spać.
W Summerhill najważniejsza jest zabawa. To ona rozwija fantazje i wyobraźnię dziecka. 6-latki bawią się cały dzień. To lęk o przyszłość sprawia że dorośli pozbawiają dzieci prawa do zabawy.
W szkole nie ma zajęć gimnastycznych. Dzieciom wystarczają gry, taniec, pływanie i jazda na rowerze. Dzieci, którym pozostawia się duża swobodę, unikają gier zespołowych na korzyść zajęć pobudzających wyobraźnię.
Ważna jest samoregulacja - to założenie że natura ludzka jest dobra. Oznacza prawo dziecka do tego by żyć i cieszyć się życiem, jego wolnością Oznacza prawo dziecka do jedzenie kiedy jest głodne, że zaczyna przestrzegać czystości wtedy , gdy jest do tego gotowe. Samoregulacje należy akceptować ze zdrowym rozsądkiem. Samoregulacja oznacza zachowanie zgodne z naturą człowieka bez zewnętrznego przymusu. Według Neilla dzieci dostają za dużo prezentów. Nie powinniśmy być jednak wobec nich skąpi, ważny jest umiar.
23. Skolimowski - Wizje nowego Millenium.
Obraz świata zależy od stanu naszej wiedzy.
Stan naszej wiedzy jest jak podziurawiona pajęczyna.
Świat jest niekończącym się miesterium który zapiera dech.
Człowiek jest nie tylko małą śrubką w tej wielkiej maszynie ale ważnym bytem w Kosmosie..
Człowiek tworzy Kosmos. Człowiek jest inteligencją Kosmosu.
Człowiek jest świadomy istnienia cyklu ewolucyjnego, uczestniczy w nim i jest za niego odpowiedzialny.
Ważny jest umysł który współtworzy świat.
Bez umysłu nie ma rzeczywistości.
Bez umysłu nie ma świata.
Ograniczony umysł to ograniczony świat.
Teoria chaosu (jeśli w ogóle teoria) jest szokiem. Nie istnieją żadne naukowe prawa które mogłyby wyrazić całą strukturę świata, w którym wiele układów wzajemnie oddziałuje na siebie - nie istnieje żaden umysł ludzki który byłby w stanie opisać to za pomoc teorii naukowych.
Postęp powinien dotyczyć wszystkich. Rzecz się ma inaczej jeśli chodzi o postęp materialny - ten dotyczy tylko wybrane sfery.
Mamy takie środowisko na jakie zasługujemy.
Postęp powinien służyć ludziom ale bez szkody dla innych gatunków.
Ważny jest ekorowój - zrównoważony rozwój w harmonii z przyroda i całym światem.
Freud - Kultura jako źródło cierpień.
Cel życia - przeżywanie rozkoszy. Ograniczone są możliwości przeżywania szczęścia. Znacznie łatwiej przychodzi nam doświadczanie nieszczęścia.
Cierpienie dochodzi do nas z 3 stron:
ze strony naszego własnego ciała ( rozkład, ból),
ze strony świata zewnętrznego (potęga natury),
ze strony innych ludzi (wzajemne stosunki międzyludzkie w rodzinie, w państwie, w społeczeństwie).
Metody unikania przykrości - cierpienia:
samotność, uniknie ludzi, odwrócenie się od świata,
człowiek z pomocą techniki atakuje naturę, poddaje ją ludzkiej woli,
człowiek wpływa na swój organizm.
Najskuteczniejszą ale zarazem najbardziej prymitywna formą wpływania na swój organizm są stosowane środki chemiczne w tym narkotyki.
Najlepiej jest uniezależnić się od świata zewnętrznego i szukać zadowolenia w wewn. świecie psychicznym. To naturalnie rozluźnia związki z rzeczywistością.
Człowiek ucieka w fantazję (odbiór sztuki), religię, miłość (miłość erotyczną i w neurozę.
Kultura to suma osiągnięć i struktur organizacyjnych dzięki którym nasze życie jest tak dalekie różne od życia naszych zwierzęcych przodków.
Kulturowe dzieła to m.in. użycie narzędzi i opanowanie ognia.
Freud - bylibyśmy bardziej szczęśliwi gdybyśmy się cofnęli do życia ludzi pierwotnych Człowiek pierwotny czuł się lepiej bo nie znał żadnych ograniczeń popędów.
Wymogi kultury:
piękno, czystość i porządek,
sprawiedliwość,
sposób regulowania stosunków międzyludzkich,
szacunek (dla dzieł artystycznych, naukowych).
Wolność nie jest dobrem kultury. Wolność indywidualna została ograniczona przez kulturę.
Ponowoczesne dążenie do wolności przestrzega przed popadnięciem we własną pułapkę. Jeżeli ponowoczesność zapomni o najsłabszych, najniżej na społecznej drabinie sytuowanych jednostkach i grupach, a do tego ma tendencję (właśnie w imię wolności, której aksjologiczny prymat implikuje odpowiedzialność każdego za samego siebie), to nie osiągnie tej wolności, bo będzie musiała nasilać inną swą tendencję: do budowania murów, instalowania alarmów, implantowania wszędzie ochroniarzy, czyli do obrony przed atakami sfrustrowanych i pozbawionych nadziei ofiar narastających nierówności (które określa mianem "restratyfikacji społecznej"). A w warunkach ciągłego opędzania się od atakujących nie ma mowy o prawdziwej wolności.