Periodyzacja literatury polskiej na obczyźnie.
Po 1939r , w trwającym do dziś okresie, literatura polska rozłamuje się na:
literaturę podziemną krajową z okresu okupacji,
literaturę Polski Walczącej, powstałą na Zachodzie w latach 1939-45,
literaturę o wyraźnie prosowieckim nastawieniu publikowaną w ZSRR,
literaturę polską w PRL-u,
literaturę polską na obczyźnie, potocznie zwaną emigracyjną.
W 1944/45 zarysowuje się nowy podział na literaturę polską:
a) krajową
b) na obczyźnie
Wczesny okres wojenny:
pierwszy adres lit. okresu wojennego był Paryż - Ambasada RP, Konsulat, Biblioteka polska na Wyspie św. Ludwika, księgarnia polska na Bld Saint-Germain itp. Z dnia na dzień coraz więcej nowych twarzy: pisarze o już ustalonych nazwiskach, naukowcy, dziennikarze. Listopad 1939 ok. 60 wykładowców wyższych uczelni, z inicjatywy prof. Oskara Haleckiego zaczął się formować Uniwersytet Polski za Granicą w lokalu Biblioteki Polskiej. Lechoń - wykłady historii literatury polskiej.
Marzec 1940 wznowione działalność „wiadomości Literackich” pod zmienionym tytułem na „Wiadomości Polskie”; wiązały je z pismem przedwojennym nazwiska współpracowników, firmował je nominalnie Zygmunt Nowakowski (krakowski „IKC”); w rzeczywistości w redakcji rządził Grydzewski w asyście Antoniego Bormana. Kolportowano je za pośrednictwem fr. kiosków ulicznych.
Intencja „Polski Walczącej” i „Wiadomości Polskich” - mobilizacja znajdujących się poza Krajem intelektualistów i wciągnięcie ich do współpracy w wysiłkach wojennych i akcjach propagandowych.
Wśród pisarzy poza Krajem przeważali poeci i publicyści; prozaicy objawili się później.
Początek okresu wojennego: Kazimierz Wierzyński i jego utwory napisane w ostatnich dniach sierpnia 1939 jeszcze w W-wie, Alarm A. Słonimskiego, Pożegnanie z Krzemieńcem S. Balińskiego.
Gromadzono również zapiski o przeżyciach chwili np. Wrześniowcy Jędrzeja Giertycha.
Nieliczne księgarnie polskie poza Krajem były skromnie zaopatrzone i nie przygotowane na gwałtowny wzrost zapotrzebowania. Pierwszeństwo miały wydawnictwa ściśle użytkowe: samouczki języków, słowniki, oficjalne publikacji rządowe i wojskowe.
Upadek Francji przerwał przygotowywane już wydania przedruków klasyków i tomików wierszy.
Doraźne potrzeby Kraju: informowanie świata o prześladowaniach kultury polskiej, prowadzono rejestrację strat kultury polskiej, opieką rządu RP na wygnaniu objęci byli pisarze i pracownicy naukowi.
Zjawisko rzucające się w oczy - powrót do twórczości pisarzy, którzy w okresie bezpośrednio poprzedzających wybuch wojny odzywali się rzadko - Lechoń Baliński. Nagły wybuch „wygasłych wulkanów” sprawił że Skafander znów powrócił na sceną literacką. Na fali powodzenia odzyskały popularne wiersze przedwojenne.
Wczesny okres wojenny - wyraźny finał: upadek Francji. Akcja „skrzyknięcia się” pisarzy (wg. Terleckiego) - wczesne wspólne akcje i zorientowanie się w stratach bezpowrotnych m. in. Samobójstwo Aleksandra Gałuszki, w niewoli: Gałczyński, Pankowski, Sułkowski. Gombrowicz w Argentynie.
Z czasem zorientowano się że brakuje istotnego ogniwa w składzie osobowym - pisarzy, których debiuty przypadały na ostatnie dziesięciolecie międzywojenne - większość przebywała w Kraju (Miłosz, Andrzejewski, K. Brandys, Breza), Dygat wylądował jako internowany nad Jeziorem Bodeńskim. Więzienia i obozy sowieckie: Broniewski, Czapski, Naglerowa, Herling - Grudziński, Sebyła. Na Zachodzie co prawda Młodożeniec - żadnych prób pisarskich.
Literatura polski walczącej: Londyn 1942:
Fundusz Kultury Narodowej, Ministerstwo Informacji i Dokumentacji (Stanisław Stroński).
Nowa, wojenna twórczość lit. reprezentowana niemal wyłącznie poetami „Skamandra” - kontynuacja Paryża, z przesunięciem punktu ciężkości na działających na miejscu.
Pod dyktandem sytuacji powstawały pisane na gorąco reportaże wojenne - 1942 Arkady Fiedler Dywizjon 303
Kraj lat dziecinnych pod red. Grydzewskiego 1941 - zbiór wspomnień na zadany temat, coś jakby konkurs zamknięty, do którego zaproszono wszystkich osiągalnych pisarzy. Pokazuje ono skład podstawowej kadry pisarzy emigracyjnych.
Wiersze określane mianem poezji okolicznościowej (komunikatywne).poetyckie świadectwo wydarzeń: reakcja na wybuch wojny - Wierzyński Święty Boże, upadek Warszawy - Łobodowski Warszawa, pożegnanie ojczyzny - Baliński Pożegnanie z Krzemieńcem, nostalgia - Słonimski Drzewa.
Maria Pawlikowska i jej twórczość - protest przeciwko wojnie, gdzie by się nie toczyła i świadectwo troski o każde dzieło sztuki. (Wenecjo…)
Opinia publiczna co do Skamandrytów podzielona - Słonimski i Baliński mimo możliwości wyjazdu do Ameryki pozostają w niebezpiecznym Londynie - większa popularność, pod obstrzałem autorzy patetycznych wierszy pisanych za Oceanem.
Londyn w okresie wielkich kryzysów politycznych (1941 - 1945):
Do daty zawarcia umowy Sikorski-Majski pisarzy polskich poza Krajem obowiązywała niemal jednakowo rozumiana postawa niepodległościowa, której fundamentem było przeświadczenie o nie ulegającym wątpliwości powrocie do granicy wschodniej z 1939.
Kontakty nawiązane z Londynem przez różnych pisarzy rozrzuconych po innych krajach: Kazimiera Iłłakowiczówna Węgry, Józef Łobodowski Hiszpania, Jerzy Stempowski Szwajcaria.
W Londynie na przełomie 1941/42 sytuacja powikłana: „Wiadomości Polskie” i ich red. Nacz. Mieczysław Grydzewski niemile widziane w kołach rządowych za ich rzekomo posanacyjny charakter. Na jej łamach protesty przeciw cenzurze i ograniczeniom wolności słowa, ostra krytyka polityki oświatowo-kulturalnej Rządu w cotygodniowych felietonach Zygmunta Nowakowskiego. Antoni Słonimski związany z „Wiadomościami” został redaktorem nowego miesięcznika. „Nowa Polska” .
Ksawery Pruszyński- w „Wiadomościach Polskich” z października 1942 r ukazała się zapowiedź serii reportaży z Rosji.
Ważne miejsce zajmowała poezja żołnierska z takimi miejscami pobytu jak Szkocja, Londyn, Azja i Afryka. Nazwiska: Stefan Borsukiewicz, Zygmunt Milewski, Bogumił Andrzejewski,.
Londyn - Kraj. Informowanie cudzoziemców o kraju.
1940 Wznowienie pracy nas gromadzeniem dokumentacji dotyczącej spraw polskich, nad rejestracją strat osobowych i rzeczowych i informowanie opinii światowej o sytuacji Kraju.
Wydawnictwa - śledziły wydarzenia obrazujące straty kulturalne np. prześladowanie i wywożenie do obozów koncentracyjnych uczonych i pisarzy, rabunki zbiorów bibliotecznych i muzealnych, niszczenie pomników i zabytków architektury. W większości były to publikacje w języku ang. (czasopisma, seria broszur, ulotek)
Fundusz Kultury Narodowej:
Powstały w Paryżu, w istotnym okresie prac kierowany przez Jana Hulewicza w Londynie.
Zadania: opieka nad pojawiającymi się wolnymi pisarzami, artystami, profesorami wyższych uczelni. Doraźny zasiłek na utrzymanie. sprawa pomocy dla pozostałych w Kraju.
Pod egidą FKN prowadzono akcję gromadzenia książęk i czasopism polskich i Polski dotyczących oraz naukowych ang. Dla Biblioteki Narodowej.
Mimo „dobrych uczynków” ciemna strona - niefortunne posunięcia porachunkowe, demonstracyjne cofnięcie subwencji redakcji „Wiadomości Polskich”.
Należy pamiętać o Polakach w Rosji, Teheranie, Włoszech.
1945 istniejący do dziś Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Realizacja projektu to dzieło londyńskiego grona pisarzy m.in. Antoni Bogusławski, Kordian Stefan Gacki, Józef Kisielewski, Tymon Terlecki. pierwszy prezes - Stanisław Stroński.
Za Oceanem:
Podział na starą i nową Emigrację był wyraźny, próby współpracy z już istniejącymi placówkami dawały minimalne wyniki.
Zima 1942 - Polish Institute of Arts and Science In America - w fazie początkowej pomyślany jako substytut Polskiej Akademii Umiejętności. Pierwszy prezes prof. Bronisław Malinowski; po wojnie w 1956 kwartalnik „The Polish Review”. Do dziś.
Oparcie dla naukowców i pisarzy z nowej Emigracji; powojenna inwazja uczonych polskich na uniwersytety amerykańskie wywodzi się w dużym stopniu z Instytutu.
„Tygodniowy Przegląd Literacki Koła Pisarzy z Polski” potem „Tygodnik Polski” redagowany przez Lechonia przy współpracy Zenona Kosiedowskiego, Jerzego Tepy, Kazimierza Wierzyńskiego i Józefa Wittlina.
Obozowe rozrachunki „Ocalałych” m.in.:
Tadeusz Nowakowski - Szopa za jaśminami, Obóz Wszystkich Świętych, Syn zadżumiony.
Majowy numer „Kultury” z 1951 ukazały się obok siebie: deklaracja ideowa Miłosza Nie, ujawniająca powody zerwania z władzami PRL-u za ceną” końca literackiej kariery”i tuż po niej początek Trans-Atlantyku Gombrowicza.
„Polski Londyn” powitał Miłosza źle. Zasadniczą pomyłkę popełnił redaktor „Wiadomości” Grydzewski. Zarzut: zbyt późnej daty „wybrania wolności”. W obronie Miłosza wystapili na łamach „Kultury” Zygmunt Zaremba i Juliusz Mieroszewski 1951.
Emigracja polityczna była mu obca; sam przyznaje że odnosił się do niej ironicznie. Niezmiernie ważny Zniewolony umysł.
-teksty napisane w języku polskim przez twórców z wyboru bądź konieczności pozostających poza granicami kraju;
-pierwsza fala emigracji 1939 - 1945; „literatura emigracji walczącej” A. Słonimski, K. Wierzyński, M. Pawlikowska - Jasnorzewska;
-do 1951 okres formowania się literatury na obczyźnie; dominują formy wspomnieniowe, pamiętnikarskie, tzw. Książki - świadectwa; zapisy przeżyć obozowych niemieckich „Z otchłani” Z. Kossak, wspomnienia z łagrów ”W domu niewoli” M. Rudzkiej; reportaże frontowe „Bitwa o Monte Casino” M. Wańkowicz;
-lata 50te okres rozkwitu i stabilności piśmiennictwa poza krajem;
-trzy generacje twórców urodzeni XIX/XX - S. Vincenz; 1905 - 1919 - G. Herling - Grudziński; debiutujący w latach 50tych.
Periodyzacja literatury polskiej na obczyźnie część 2:
W latach 1940-62 wydano poza Krajem 376 tomów wierszy. W latach późniejszych tempo nieco zwolniło, do 1976 ukazało się ponad 500 tomików; 1966 wychodzi kwartalnik „Oficyna Poetów” (zagadnienia teoretyczne i publikacja utworów poetyckich).
Ważniejsze nazwiska: Tadeusz Sułkowski Dom złoty; Bronisław Przyłuski Strofy o malarstwie; Józef Bujnowski Rzeczy o przemijaniu; Zofia Bohdanowiczowi Ziemia miłości;
1955 - milczenie młodego pokolenia; start młodych był w rzeczywistości niełatwy - brak poparcia najważniejszych pism literackich, czytelnicy emigracyjni nie byli przygotowani do recepcji nowej poezji i nowych nazwisk.
„Życie Akademickie” jako dodatek do katolickiego tygodnika „Życie” red. Józef Kisielewski; „ŻA” usamodzielniło się w 1952 jako organ Zrzeszenia Studentów i Absolwentów Polskich na Uchodźctwie (skupienie studentów uczelni ang. i irl.).
1654 wysunięcie na plan pierwszy działu literackiego;
Z czasem polemika władz pisma z „Kontynentami”;
Młode pokolenie wychowane na obczyźnie - nie zapomnieli jednak języka polskiego ani naszej tradycji dzięki otoczeniu domowemu i kontaktom z rodakami; po „odwilży” bezpośrednie kontakty z przybywającymi z Kraju krewnymi i pisarzami.
Londyn - „stolica emigracji” jako ośrodek wydawniczy:
Przeważająca większość wydawnictw emigracyjnych wiąże się właśnie z Londynem; ciągłość wśród czasopism - „Dziennik Polski” i „Wiadomości”, „Myśl Polska”, „Jutro Polski ukazują się w Londynie od 1940 „Gazeta Niedzielna” od 1947, „Orzeł Biały” kontynuuje działalność w Anglii od 1949 r.
Od 1947 datuje się działalność Katolickiego Ośrodka Wydawniczego Veritas
1959 gruntowna reorganizacja „Dziennika Polskiego” doprowadziła do powstania poważnej placówki wydawniczej - Polskiej Fundacji Kulturalnej.
Pisarze dwujęzyczni:
Jerzy Pietrkiewicz zebrane Wiersze i poematy
Marian Pankowski Matuga idzie
Jan Brzękowski Życie w czasie
Przypływy:
1958 Paryż Marek Hłasko - już jako uformowany pisarz; Pierwszy krok w chmurach debiut krajowy najlepszą książką; Cmentarze i Następny do raju wydane w Paryżu były napisane w PRL-u ale nie mogły być wydane; 1958 2 nagrody literackie w Warszawie i „krajową” nagrodę paryskiej „Kultury”.
Aleksander Watt - wyjazd z Polski w 1959, 2 lata później osiadł we Francji, epizod w Kaliforni; Mój wiek pamiętnik mówiony
Inni: Jan Kott, Sławomir Mrożek, prof. Leszek Kołakowski,
Nowo przybyli przyczynili się do podniesienia poziomu krytyki literackiej pismach emigracyjnych; od 1969 działą na Emigracji zaliczany do poetów tzw nurtu lingwistycznego Witold Wirpsza;
Jerzy Andrzejewski, Władysław Bieńkowski, Kazimierz Orłoś, Jacek Bieriezin, Witold Sułkowski - publikują poza krajem wbrew zakazowi w „Bibliotece Kultury”; dopływ posiłków krajowych trwa od 1968 na skutek ogólnego pogorszenia się sytuacji pisarzy buntujących się przeciw ograniczającym wolność słowa praktykom cenzury i polityki „rugów”.
„Wiadomości” 1959 „Akademia Grydzewskiego” której zadaniem było przyznawanie dorocznych nagród za najlepsze książki wydane na emigracji; nagrody przyznawano kierując się wytycznymi przedwojennego regulaminu stworzonego przez Emila Reitera. Ważne nazwiska: Wierzyński, Grydzewski, Wittlin, Tymon Terlecki.
1947 „kultura” po raz pierwszy wydana w Rzymie; równolegle ze stabilizacją miesięcznika szła rozbudowa działalności wydawniczej w „Bibliotece Kultury”; 1945 po raz pierwszy przyznana nagroda literacka „Kultury”; ważne nazwiska: Mieroszewski.
„Oficyna Poetów i Malarzy” 1950 Londyn; liczne i dobre przekłady poetów obcych; brane pod lupę konfrontowane i surowo oceniane.
Na nowym etapie 1978-1985:
1980 Czesław Miłosz otrzymuje Nagrodę Nobla; wydarzenia na Wybrzeżu; „Solidarność”; stan wojenny.
„zwaloryzowanie” poezji; powrót do porównań z przedednia i klęski powstania listopadowego, przez Paryż nowa fala emigrantów;
Lata 1977-78 analogia do równoczesnego debiutu emigracyjnego Miłosza i Gombrowicza;
Charakterystyka produkcji wydawniczej na emigracji:
wydarzenia w PRL(Sierpień, stan wojenny)
sprawy Kościoła
pisma Miłosza i stosunek do jego twórczości
opracowania z zakresu najnowszej historii Polski
6