Ekspresjonizm : program, przedstawiciele, czasopismo.
Prąd literacki, którego początki w Polsce wpłyną ma twórczość Młodej Polski i od tamtej epoki, zmieniając się i łącząc z elementami innych prądów, nadal jest obecny.
Fundament stanowi potrzeba wyrazu, uwaga skupia się na dążącym do wypowiedzenia się podmiocie i na strukturze wypowiedzi, podporządkowanej przede wszystkim funkcji ekspresywnej. Wynika z tego charakterystyczna, silnie emocjonalna, obecność „ja” w utworach oraz posługiwanie się emfazą, hiperbolizacją, kontrastem, słowną imitacją ekstazy i rozpaczy. W poezji oznacza to upowszechnienie gatunków patetycznych (hymn, psalm), w prozie subiektywizację narracji i rozluźnienie rygorów kompozycyjnych, obecność obrazowania naturalistycznego, poetykę sennego koszmaru, w której lokuje się nadzieję na poznanie i wyrażenie „wewnętrznej prawdy”.
Pismo poznański „Zdrój” (1917 - 1922), wydawane przez S. Przybyszewski, J. i W. Hulewiczowie. Przedstawiciele: A. Bederski, J. Stur, J. Wittlin, E. Zegadłowicz, J. Iwaszkiewicz, J. Tuwim, K. Wierzyński.
Jako prąd literacki nie skodyfikował ścisłej poetyki, zaowocował wpływem na wiele ważnych zjawisk literackich całego stulecia. W Dwudziestoleciu obecność estetyki ekspresjonistycznej współkształtowała futuryzm.
W prozie okresu międzywojennego ukształtował przede wszystkim dzieło A. Struga i J. Kadena - Bandrowskiego, w dużym stopniu również powieści i dramaty S. I. Witkiewicza i opowiadania B. Schulza.
Hymny Józefa Wittlina
Wyrosłe z polskiego i niemieckiego ekspresjonizmu, są dowodem wstrząsu moralnego, jaki wywołuje wojna, przynosząca cierpienia i śmierć milionów. Hymny (1920) /debiutancki tom poezji/, powstałe jako wyraz pacyfistycznych zapatrywań autora, nawiązuje do Hymnów Kasprowicza, pisane wolnym wierszem, są przykładem krzyżowania się tych dwu źródeł inspiracji. Postawa pacyfistyczna każe poecie przemawiać w imieniu mas odartych z człowieczeństwa. Widać w tej poezji również wpływy franciszkańskie. Zmieniał Hymny do końca życia, dążąc do większej kondensacji i precyzji.
Przejmujący wizerunek człowieka niszczonego przez głód, pragnienie, choroby, które towarzyszą mu w wojennej tułaczce (Hymn o łyżce zupy).
Poezja Wittlina wpisuje się w nurt, który prowadzi do demitologizacji zjawisk, obrosłych patyną romantycznego myślenia.
Wittlin odarł wojnę z resztek romantyzmu, poeta pokazuje wyłącznie ludzkie cierpienie, wobec którego drugi człowiek jest zawsze bezsilny.
Twórczość jego jest reprezentatywna dla pacyfistycznej literatury protestu antywojennego lat 20 i 30 XX wieku.
Ekspresjonizm - zestawienie na podstawie: Artur Hutnikiewicz, Od czystej formy do literatury faktu, Warszawa 1976.
Program i poetykę ekspresjonizmu można by zatem sprowadzić do następujących punktów:
1. Ekspresjonizm był powrotną falą irracjonalizmu i spirytualizmu, oznaczał reakcję antyrealistyczną i zwrot ku metafizycznym wartościom życia i sztuki.
2. Spirytualistyczne założenia ekspresjonizmu przejawiły się:
-w przyznaniu atrybutów realnej egzystencji światu nadnatury;
-w odrzuceniu naturalistycznego deskryptywizmu i realistycznego psychologizmu;
-w zainteresowaniu dla fenomenów podświadomości, poprzez które wypowiadać się jakoby miała najpełniej i najprawdziwiej metafizyczna istota życia;
-w nowym odczuciu natury, pojętej jako symbol ukrytych poza zasłona rzeczy sił nadrealnych.
3. Antyestetyzm, podporządkowujący formę treści jako wartości podstawowej. Ekspresjonizm był estetyką treści, a nie formy.
4. Wizyjność, alogiczność, aintelektualizm pojęte jako warunek prawdy artystycznej, ponieważ jedynie spontaniczność i intuicja, wolne od skrępowań racjonalnych, mogą zagwarantować czystość i wierność wyrażenia.
5. Profetyczność, przyznanie artyście pozycji kontynuatora kreatorskiej działalności bóstwa, a sztuce dźwigni moralnej społeczeństwa.
6. "Pragnienie istotności", do skrajności doprowadzona typizacja i alegoryzacja zamiast realistycznej indywidualizacji.
7. Aktywizm, ideowe zaangażowanie się w politycznych i społecznych konfliktach współczesności, co wyraziło się w podejmowaniu takich tematów, jak wojna, rewolucja, walka o pokój, inflacja, kryzys polityczny, społeczny i gospodarczy powojennego świata.
8. Prymitywizm, zainteresowanie dla kultur egzotycznych i pierwotnych jako przewyższających moralnie zdeprawowaną cywilizację Europy.
9. Prostota, telegraficzność i dynamiczność stylu, poszukiwanie maksymalnie intensywnych środków językowego wyrazu, rozbicie konwencjonalnych struktur w zakresie wewnętrznej organizacji dzieła na rzecz ich dynamizacji i uwolnienia od logicznych współzależności.
Wymienione tu tendencje nie występowały oczywiście u wszystkich ekspresjonistów i we wszystkich ugrupowaniach w tym samym zakresie i w jednakowym natężeniu. W obrębie ruchu działały różne tendencje i różne indywidualności. I tak berlińska grupa "Die Aktion" była wybitnie upolityczniona, natomiast grupa "Sturmu" apolityczna i subiektywistyczna. Wśród zdrojowców Hulewicz czy Stur ciążyli ku metafizyce i ekspresjonizmowi pojmowanemu spirytualistycznie, idealistycznie i teozoficznie, a Kubicki to raczej zwolennik nurtu aktywistycznego, zaangażowanego.
Zdobycze ekspresjonizmu
Na poczet aktywów doktryny i praktyki ekspresjonizmu można by zapisać:
1. Ideę totalnej odnowy i przebudowy życia, przywrócenia mu ponadosobistego sensu i znaczenia; ekspresjonizm był pierwszym kierunkiem literackim, który uświadomił sobie zmienioną zasadniczo sytuację kulturową człowieka w XX wieku.
2. Etos ekspresjonistów, dobitne akcentowanie moralnych powinności życia i sztuki, dążenie do wyrwania współczesnego człowieka ze stanu bierności i rezygnacji.
3. Zainteresowanie dla społecznych i politycznych problemów współczesności, aktywizm, przekonanie, że czyn ludzki jest zdolny opanować chaos i nadać światu humanistyczny ład. Ekspresjonizm nie wypracował co prawda jakiegoś konkretnego, praktycznego i jednolitego programu działania, w jego ideowo-literackich enuncjacjach mieszały się najróżniejsze i nie zawsze zgodne z sobą poglądy - demokracja, socjalizm, anarchizm, komunizm, pacyfizm, antymilitaryzm i bliżej nie określony antykapitalizm, ale nie ma to żadnego istotnego znaczenia, ponieważ układanie programów nie jest powinnością poetów. Cenny, wartościowy, sprzyjający twórczym tendencjom życia był sam rys aktywizmu, inicjatywa przywrócenia głębszego, ideowego sensu egzystencji człowieka.
4. W zakresie zagadnień czysto warsztatowych za słuszną należałoby uznać ogólną orientację kierunku, tj. tendencję do podporządkowania w sztuce środków wyrazu treściom ideowym, powrót do wielkich form, próby odnowienia stylu i języka literatury.
3