Wstęp do secesji na podstawie: M. Wallis, Secesja, Warszawa 1984
Nazwy secesji
We Francji „Art Nouveau”(nowa sztuka). Po raz pierwszy użył tego wyrażenia Henry van de Velde. We Francji przyjęła się też angielska nazwa „Modern style”. Używają jej Gallé, Proust, Morand, Dali i inni. „Style Moderne”, Style Nouveau”. „Style Guimard” od architekta Guimarda, „Style Métro” od projektowanych przez niego wlotów paryskiego metra. „Style Anglais”- styl angielski, „Yachting Style”(styl jachtowy), Edmond de goncourt, 1896, ze względu na wbudowane w ścianę meble wnętrz secesyjnych. A nawet pogardliwa nazwa „Style Nouille” (styl kluskowaty), wprowadzona przez P. Moranda, 1931
Dziś na oznaczenie secesji używa się we Francji przeważnie terminu „Art Nouveau”.
Belgia. „Le Style des Vingt”, La Libre Esthétique”- od awangardowych belgijskich ugrupowań artystycznych. „Mouvement Belge”(ruch belgijski). „Ligne belge”(linia belgijska), „Style Horta”- od architekta, „Paling Stijl”( styl węgorzowaty)- pogardliwa nazwa flamandzka.
Anglia. „Art. Nouveau”, najczęściej używany do tej pory, pojawił się już w 1896 r. , zwłaszcza w zastosowaniu do sztuki kontynentalnej.
“The New Art.”, “The New Style”, “The Wavy Line”, “The Neo-floral Style”
Niemcy. “Jugendstil”- od literacko-artystycznego tygodnika monachijskiego “Jugend”, założonego w 1896 r. Nazwę tę początkowo stosowano tylko do zdobnictwa. „Studiostil”- od czasopisma londyńskiego „The Studio”,które szczególnie przyczyniło się do rozpowszechnienia secesji. „Belgische Linie”(linia belgijska), „Belgischer Schnörkelstil“( belgijski styl zakrętasowy), Belgischer Bandwurm“ (tasiemiec belgijski), „Vandeveldesche Linie” i „Veldescher Stil”- od Van de Veldego. „Neudeutsche Kunst”( sztuka nowoniemiecka), „Neustil”, „Der neue Stil”, „Die Moderne“(modernizm), „Der moderne Stil“, „Moderne Strumfbandlinien“(nowoczesne linie podwiązkowate), „Gereizter Regenwurm“ (podrażniona dżdżownica).
W niemieckiej historii sztuki używa się terminu „Art Nouveau“ jako ogólne określenie secesji, a pod terminami „Jugenstil“ i „Sezessionsstil“ rozumie się jej niemiecką lub austriacką odmianę.
Austria. „Sezwssionsstil”, „Sezession”. Nazwę secesji-oddzielenia się przybierały w końcu XIX wieku w krajach niemieckich grupy plastyków, przedstawicieli nowych prądów, którzy występowali z istniejących stowarzyszeń artystycznych i tworzyli nowe. W ten sposób powstało w 1892 roku stowarzyszenie „Sezession” w Monachium, w 1897- w Wiedniu, w 1899- w Berlinie. Nazwa „Sezessionsstil” powstała od grupy wiedeńskiej, której przewodniczył Gustav Klimt.
Italia. „Stile floreale”(styl kwiatowy), „Stile Inglese” (styl angielski). Najczęściej „ Stile Liberty”- od firmy A.L. Liberty w Londynie, która najpierw importowała tkaniny dalekowschodnie, następnie zaś wyrabiała wzorowane na nich tekstylia, zbliżone w stylu do secesji.
Hiszpania. „Modernismo”, „Arte Modernista”(sztuka nowoczesna), „Stile Modernista” (styl nowoczesny), „Stile Nuevo” (nowy styl).
Rosja. „Stil modiern” lub „modierna”, „Nowyj stil”
Czechy. „Secesse”- od nazw austriackich „Sezessionsstil”, „Sezession”
Polska. „nowy styl”, „nowa sztuka, „modernizm”. Najbardziej przyjęła się nazwa secesja, urobiona również od terminów „Sezessionsstil”, „Sezession”. Nazwa ta przyjęła się w Polsce nie bez pewnych oporów. Nie znosił jej podobno Wyspiański.
Zapowiedzi
Na długo przed ukształtowaniem się secesji, jej zapowiedzi pojawiły się w Anglii. Sto lat wcześniej tworzył malarz i poeta, William Blake. Jego twórczość antycypuje liczne cechy secesji: płynne, ślizgające się, esowate linie, płaskość, asymetrię, symbolizm, upodobanie do postaci strzelistych o drobnych głowach i dłoniach, przedstawianie przedmiotów przechodzących jedne w drugie, wreszcie- dążenie do zespolenia rysunku, liternictwa i poezji. Blake ilustrował własne poematy, biblię, Miltona i Dantego. Został on jednak odkryty zbyt późno, by mieć większy wpływ na ukształtowanie secesji.
Szczególnie ważną rolę odegrał ruch Arts and Crafts, który przygotował grunt dla nadejścia secesji. Został on zapoczątkowany w latach 60- tych i 70-tych przez Williama Morrisa. Morris sprzeciwiał się brzydocie i trywialności otaczających sprzętów, pomieszczeń i budynków. Raziły go wystawne, przeładowane ornamentyką meble, sprzęty naśladujące pobieżnie style przeszłości, wykonane z lichych materiałów, nie przystosowane do swej funkcji lub pozorujące inną funkcję niż ta, którą pełniły w rzeczywistości. Morris pragnął zniwelować rozziew pomiędzy sztuką a rzemiosłem. Pragnął przepoić pięknem życie powszednie, nadać szlachetne kształty i pociągające kolory przedmiotom codziennego użytku.
Podobnie jak Ruskin, Morris uwielbiał gotyk. Nie stanowił on jednak dla niego pewnego zespołu form, lecz pewną postawę artystyczną. Gotyk to była dla niego prosta i mocna konstrukcja, rzetelność tworzywa i wykonania, oszczędność w stosowaniu ornamentu czyli uczciwość, przeciwieństwo zakłamania i tandety wiktoriańskiej. Morris pragnął sztuki dla wszystkich, nie tylko dla wybranych. W tym celu założył firmę Morris, Marshall, Faulkner and Co., która wyrabiała witraże, obicia, tkaniny, kobierce, ceramikę. Morrisowi i jego współpracownikom udało się rzeczywiście odrodzić rękodzieło artystyczne w Anglii.
Ruch Arts and Crafts torował drogę secesji dążeniem do estetyzacji życia codziennego, do zniesienia granicy między „sztuką czystą”, a „sztuką dekoracyjną” i do odrodzenia rękodzieła artystycznego. Morris nie był jednak prekursorem secesji w dziedzinie formy. Jego własne dzieła wykonaniem i tworzywem różniły się korzystnie od przedmotów zdobniczych ery wiktoriańskiej, ale nawiązywały jeszcze do stylów przeszłości, zwłaszcza do gotyku i wczesnego renesansu.
Za przykładem Morrisa powstało w Anglii szereg stowarzyszeń, dążących do odrodzenia rzemiosł artystycznych. W 1882 r. Arthur Heygate Mackmurdo założył „The Century Guild”, pracownię wystroju wnetrz.. W 1888 roku Charles Robert Ashbee założył „Guild and School of Handicrafts”. W tym samym roku wszystkie te ugrupowania połączyły się w jedno: „Arts and Crafts Exhibition Society”.
Nurt zainicjowany w Anglii przez „Sztuki i Rzemiosła” przerzucił się następnie na kontynent i ogarnął większość krajów europejskich. Obok tego nurtu podwaliny pod ideologię artystyczną secesji przygotowali również miłośnicy i kolekcjonerzy sztuki japońskiej., projektanci wzorów dla rzemieślników i rysownicy roślin jak Owen Jones lub Christopher Dresser, prerafaelici i Whistler.
Prerafaelici antycypowali takie rysy secesji, jak dekoratywność ujęcia, posługiwanie się długą, wrażliwą linią, przesycenie dzieł malarskich pierwiastkami literackimi, pociąg do symboli, nastrojowość, zainteresowanie witrażem, mozaiką, malowidłem ściennym, tkaniną obrazową i książką ilustrowaną, upodobanie do formatu wysokiego i wąskiego. Prerafaelici angielscy przyczynili się również do ukształtowania charakterystycznej dla secesji postaci kobiecej- smukłej i wiotkiej. Wpływy prerafaelitów angielskich są widoczne zwłaszcza u wczesnego Beardsleya, dalej u Mackintosha, Klimta, Wyspiańskiego, Mehoffera.
James McNeil Whistler torował drogę secesji tymi elementami swej twórczości, które zawdzięczał grafice japońskiej, a więc: dekoratywnością ujęcia, zmysłem dla malowniczej, sugestywnej sylwety, upodobaniem do lekkiej, jasnej tonacji barwnej, do asymetrii i wielkich pustych powierzchni, wyszukaną prostotą.
We Francji secesja była przygotowana przez wielbicieli gotyku, jak Eugène Viollet le Duc, architekt i konserwator, który nie tylko zalecał odsłanianie konstrukcji żelaznej, ale nawet projektował detale z żelaza o kształtach zbliżonych do secesyjnych. Inni architekci i projektanci tworzyli konstrukcje z żelaza i szkła o eleganckich liniach krzywych, jak choćby Gustave Eiffel, twórca słynnej wieży na wystawę światową w Paryżu w 1889 roku. W podobnym stylu utrzymana była hala maszyn na Wystawie Światowej w Paryżu autorstwa architekta Ferdinanda Dutert i inżyniera V. Contamin.
Pierre Puvis de Chavannes w swoich monumentalnych malowidłach ściennych w Panteonie paryskim i obrazie pt. Biedny Rybak antycypuje pewne elementy formy secesyjnej: ujęcie dekoratywne, uproszczone kształty, wyraziste kontury, płaskość, stłumioną gamę barwną.
Secesja wybuchła jednocześnie i, jak się wydaje, niezależnie w kilku różnych punktach świata. Różne jej elementy występują w latach 80-tych w Katalonii, Stanach Zjednoczonych, Anglii, Francji. Ornament roślinno- krzywolinijny pojawia się w projektowanej przez Antonia Gaudiego kracie żelaznej Casa Vicens w Barcelonie w latach 1878-80, i w 1888 roku w Chicago, w płaskorzeźbach zdobiących wnętrza Auditorium Building Louis Sullivana. Okładkę książki Arthura Mackmurdo pod tytułem „Wren's City Churches” zdobią krzywe płomieniste linie o asymetrycznej kompozycji. Danaida Rodina (1885) zachwyca płynną, falistą linią ciała.
Około 1890 w malarstwie i grafice zaczynają dominować płynne, faliste linie o niespokojnym rytmie. Widzimy je w pejzażach Van Gogha malowanych w Saint- Remy i Auvers- sur- Oise.. Widzimy je w połączeniu z płaską, okonturowaną plamą w obrazach Gaugina i Émile Barnarda z okresu ich pobytu w Pont- Aven. Charakterystyczne wijące się linie dostrzegamy na okładce katalogu wystawy „Les XX” w Brukseli projektu Georges Lemmena i w ilustracjach Carloza Schwabe do „Le Rêve” Zoli. W 1893 roku płynne linie panują w rysunkach Beardsleya w czasopiśmie londyńskim „The Studio” i w Maison Tassel Victora Horty w Brukseli.
To właśnie wtedy rodziła się secesja. Gdy uświadomiono sobie, że właśnie narodziło się coś nowego, zaczęto temu nowemu zjawisku nadawać najróżniejsze nazwy, świadczące o tym, że nie zdawano sobie sprawy ani z pochodzenia tych dążeń, ani z ich zasięgu. We Francji odczuwano secesję jako import z Anglii i mieniono „modern style”, w Anglii, przeciwnie, uważano, że pochodzi z Francji i zwano „Art. Nouveau”. W Niemczech secesję nazywano „Belgische Linie”, a we Włoszech „ Stile Inglese”.
Secesja, jak większość nowości, została przez krytyków niezrozumiana i potępiona. Atakowano ją gwałtownie, uważając za styl perwersyjny i chorobliwy. Nadawano jej nazwy humorystyczne i pogardliwe jak „styl kluskowy”, „podrażniona dżdżownica”. Potępiano ją za „potworność kształtów i pobieżność form” oraz za zagadkowość stosowanych przez nią symboli. Insynuowano, że jest ona tworem obcym danemu narodowi, że jest upadkiem sztuki.
Mimo tych przeciwności na przełomie XIX i XX wieku secesja opanowała z zawrotną szybkością całą Europę i obie Ameryki. Nie tylko budynki, wystrój wnętrz, przedmioty użytkowe, ale i czasopisma, afisze, plakaty, winiety książkowe, suknie kobiece i drobiazgi osobiste wszystko musiało mieć formy obłe, organiczne, graficzne i powyginane. Narodził się nowy styl, który był wyrazem współczesności, styl oryginalny, nie naśladujący stylów minionych. Oczekiwano że odrodzi sztuki plastyczne ale i nada nowa estetykę życiu codziennemu. ”Było tak, jakby nagle nastała wiosna”- wspominał później Van de Velde. Secesja kojarzyła się z nowością, młodością , wiosną. Odbiorcą secesyjnej sztuki i rzemiosła była początkowo wielka burżuazja. Szybko przeniknęła ona do domów średniej burżuazji a nawet do mieszkań drobnomieszczaństwa w postaci wytwarzanych masowo przedmiotów przemysłu artystycznego.
Secesja trafiła na szczególnie podatny grunt. W końcu XIX wieku panowało już ogólne znużenie powtarzanymi do znudzenia formami historycznymi. Tęskniono za stylem nowym i świeżym. Toteż, gdy pojawiły się formy secesyjne, które na dodatek dały się zastosować w wielu sztukach, uznano je za ziszczenie marzeń o własnym stylu dla nowej epoki.
Do rozpowszechnienia secesji szczególnie przyczyniły się liczne wystawy międzynarodowe jak Wystawa Światowa w Paryżu w 1900 roku, wystawy sztuk plastycznych, jak VII Międzynarodowa Wystawa Sztuki w Monachium w 1897 roku, lub wreszcie wystawy poświęcone szczególnie architekturze, sztuce wnętrza i zdobnictwu jak Wystawa Architektury i Zdobnictwa w Turynie w 1902 roku. Rozpowszechniały secesję także czasopisma artystyczne i literacko- artystyczne. Udoskonalenie techniki poligraficznej pozwoliło na szczodre ilustrowanie ich jednobarwnymi i kolorowymi reprodukcjami dzieł sztuki. Prócz reprodukcji drukowano też grafiki- akwaforty, litografie, drzeworyty. Wiele z nich uwzględniało oprócz sztuk plastycznych literaturę, teatr, muzykę .
Do szerokiego rozpowszechnienia, ale i zbanalizowania form secesyjnych przyczyniły się liczne , pojawiające się na przełomie XIX i XX wieku wydawnictwa w formie tek z luźnymi kartami, z wzorami detali, ornamentów, dzieł zdobnictwa. Zwłaszcza pomniejsi artyści korzystali z takich worników.
4