H. Markiewicz: Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych
Czas - według Ajdukiewicza - jako:
chwila, punkt czasowy momentalnego zdarzenia;
okres, odcinek czasowy - zbiór chwil;
trwanie - długość, rozpiętość czasowa;
wszechobejmujący okres czasu.
Dodatkowo wg Bergsona:
trwanie, czas subiektywny, kiedy poszczególne momenty zlewają się ze sobą.
W utworach literackich czas - aspekt konstrukcji i zawartości fabularnej.
Jako aspekt konstrukcji:
rozróżnienie między okresem (usytuowaniem na linii czasu) wewnętrznych czynności komunikacyjnych, okresem zawartości fabularnej a okresem rozszerzonego schematu fabularnego. Okres wewnętrzny czynności komunikacyjnych to odcinek czasowy, w którym mieszczą się czynności nadawcze autora i narratora, oraz czynności odbiorcy. Okres zawartości fabularnej to odcinek czasowy, w którym mieszczą się zdarzenia i stany rzeczywistości przedstawione w utworze. Okres rozszerzonego schematu fabularnego to odcinek czasowy obejmujący też zdarzenia przedstawione czy wzmiankowane jako wcześniejsze lub późniejsze od okresu zawartości fabularnej;
okres czynności nadawczych w tekstach pisanych jest kalendarzowo oznaczony w tekście, jest wcześniejszy niż okres czynności odbiorczych. Okres czynności nadawczych i odbiorczych jest późniejszy od okresu zawartości fabularnej.
Odchylenia od tych relacji:
okres czynności narratora fingowanego i czynności autora oraz okres czynności odbiorcy oddalają się od siebie;
okres czynności narratora autorskiego - określony kalendarzowo w metatekstowych częściach utworu. Okres czynności narratora fingowanego - oznaczany bezpośrednio - przez wymienianie dat czynności, pośrednio - przez realia we wzmiankach autoprezentacyjnych i przez cechy językowe narracji;
okres czynności narratora fingowanego tekstów pisanych imitujących wypowiedzi ustne może być równoczesny z okresem czynności odbiorcy przedstawionego;
okres czynności narratora fingowanego równoczesny z okresem zawartości fabularnej (monolog wewnętrzny).
Gdy okres zawartości fabularnej jest wcześniejszy wobec okresu wewnętrznych czynności nadawczych MOŻE powstać iluzja opowiadania równoczesnego ze zdarzeniami - np. przez użycie prezentacji jako formy podawczej, zastosowanie praesens historicum, wystrzeganie się wzmianek o wydarzeniach przyszłych, użycie narracji mediatyzującej.
Powieść przyszłościowa - okres czynności autora i odbiorcy są kalendarzowo wcześniejsze niż okres czynności narratora i zawartości fabularnej;
okres czynności komunikacyjnych ma przeważnie mniejszą rozpiętość czasową niż okres zawartości fabularnej - zastosowanie elips, używanie narracji relacjonującej;
równobieżność porządku zdarzeń na osi czasowej i linearnej kolejności opowiadania o nich (rzadko realizowane, np. w Iliadzie, Odysei). Porządek ten zakłócają regresje, retrospekcje, antycypacje, przewidywania, marzenia przyszłościowe. Inne zakłócenia: opowiadanie tej samej sceny, zacieranie kolejności zdarzeń, chaotyczne segregowanie zdarzeń.
Czas może być przedstawiony pośrednio przez zmienność ludzi i przedmiotów. Obrazowanie przestrzenne pozwala pisarzom na wprowadzenie czasów innych od empirycznego. „Czas mityczny” (inicjalna epoka pierwszych przyczyn i archetypów), „czas święty”, „czas długiego trwania”, „czas zaskoczenia” - nie chodzi tu o wymiar czasowy zdarzeń, a o wypełnienie zdarzeniowe pewnych okresów czasu.
Przestrzeń:
konstrukcja przestrzenna - wygląd optyczny dzieła literackiego - nie zawsze jest istotna;
przestrzeń jako aspekt zawartości dzieła, przestrzeń przedstawiona - terytorium, na którym rozwijają się zdarzenia, wycinki terytorium, przedmioty naturalne i wytworzone i zjawiska przyrody o ruchu jednostajnym i zmienności powolnej;
s. 147 - wypowiedzi językowe komunikujące o tworach przestrzennych nazywamy opisami.
Składniki w obrębie opisu:
identyfikacja przedmiotu przez zaliczenie go do ogólnej kategorii;
wyliczenie części składowych przedmiotu;
określenie związków przestrzennych między tymi częściami;
wymienienie właściwości charakteryzujących przedmiot;
określenie stanów fizycznych przedmiotu;
wyjaśnienia wprowadzające informacje niedostępne obserwacji;
ocena przedmiotu (praktyczna / estetyczna);
interpretacja przedmiotu.
Czasem opis zostaje poddany kinetyzacji - wtedy zbliża się do opowiadania. Kinetyzację uzyskuje się przez pokazanie przedmiotu w przemianach, ruchu. Konstruowanie opisu przez opowiadanie o kolejnych aktach poznawczych narratora.
Próby i możliwości kategoryzacji między biegunami:
reprezentacja analogiczna a fantastyczna;
ujęcie dyskursywne i ilościowe - a sensoryczne i jakościowe;
uporządkowanie - chaotyczność;
szczegółowość - pobieżność;
panoramiczność - wycinkowość;
wieloaspektowość - jednoaspektowość;
właściwości trwałe - chwilowe;
statyka - kinetyzacja;
ujęcie neutralne - waloryzujące;
ujęcie konstatacyjne - interpretacyjne (wydobywające właściwości emotywne lub alegoryczne i symboliczne przedmiotu).
Układy przestrzenne rzadko górują w całości dzieła narracyjnego.
W metaforach i porównaniach zjawiska przestrzenne użyte dla modelowania przedmiotów i stosunków nieprzestrzennych.
W powieściach fikcyjnych często zdarzenia rozgrywają się na terenach autentycznych.
Bachtin wprowadza pojęcie chronotopu - czasoprzestrzeni - to wzajemne powiązanie stosunków czasowych i przestrzennych przyswojonych artystycznie w literaturze,
chronotop może zawrzeć całość rzeczywistości przedstawionej;
stosowany do poszczególnych składników świata przedstawionego;
chronotop też jako usytuowanie dzieła literackiego jako przedmiotu materialnego, realnego autora i realnego odbiorcy;
staje się w końcu synonimem rzeczywistości przedstawianej.