Słuch fonematyczny, studia, oligo, logopedia

Słuch fonematyczny (słuch „mowny”) jako zdolność rozróżniania dźwięków mowy

Istota słuchu mownego - fonemowego i fonetycznego

Określenie słuch fonemowy (fonematyczny) wywodzi się od terminu fonem. Fonem jest nazwą całej klasy dźwięków, które mają ten sam zespół cech wyróżniających (dystynktywnych, np. dźwięczność) i pełnią tę samą funkcję w wyrazie. Słuch fonemowy jest specyficzną ludzką zdolnością do odbierania i identyfikowania pojedynczych fonemów w wyrazach, a w rezultacie do rozróżniania słów. Słuch fonematyczny pełni rolę autokontrolera wypowiedzi i dlatego jego sprawność pozwala mowie rozwinąć się w sposób prawidłowy.

Różnie bywa definiowany słuch fonematyczny w literaturze. Styczek I., określa słuch fonematyczny jako umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów (np. „b” od „p”). Umiejętność ta zdaniem autorki umożliwia rozróżnianie wyrazów, które zbudowane są fonemów danego języka.

Według M. Klimkowskiego słuch fonematyczny jest psychofizyczną zdolnością do rozróżniania dźwięków mowy w oparciu o cechy fonetyczne języka. Nieróżnicowanie fonemów powoduje bardzo istotne zakłócenia w procesie komunikacji słownej, przede wszystkim są to zakłócenia w rozumieniu mowy. Wyższy poziom odbioru mowy stanowiący już akt intelektualny, jest zdaniem Klimkowskiego analizą i syntezą słuchową (wydzielanie wyrazów ze zdań, wydzielanie sylab z wyrazów oraz wydzielanie dźwięków z sylab i wyrazów).

Nieco odmienne stanowisko odnośnie definiowania słuchu fonematycznego przyjmują inni autorzy, rozumiejąc pod pojęciem słuchu fonematycznego umiejętność rozróżniania wyrazów oraz umiejętność analizy i syntezy słuchowej. Sachajska E. twierdzi, że w przypadku słuchu fonematycznego jednostką różnicującą jest fonem, ale odbiór mowy zależy zarówno, od zdolności różnicowania głosek opozycyjnych, jak i umiejętności dokonania analizy fonetycznej tekstu w celu wyodrębnienia jego części składowych (głosek - dźwiękowych odpowiedników fonemów) oraz możliwości syntezy słuchowej i dzięki niej rozumienia wypowiedzi. Zdaniem Przetacznikowej M., w czwartym kwartale życia zaczyna rozwijać się słuch fonematyczny, czyli specjalna wrażliwość słuchowa, co stwarza podstawy do naśladowniczego odtwarzania zarówno dźwięków mowy jak i całych wyrazów. Analiza i synteza dźwiękowa stanowi dalszy etap w rozwoju słuchu fonematycznego, rozwijający się pod wpływem nauki czytania i pisania.

Kania J. T. pod pojęciem słuchu fonematycznego rozumie umiejętność oceny bodźców akustycznych z punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej, tj. umiejętność percepcyjną (wyodrębnianie oraz identyfikowanie) elementów fonetycznie relewantnych (istotnych), pomijania natomiast cech dla procesu porozumiewania się redundantnych (nieistotnych). Pojęcie „wyodrębniania” odnosi Kania do analizy i syntezy słuchowej, natomiast „identyfikowania” - do różnicowania dźwięków mowy.

Kaczmarek L. również uważa, że słuch mowny (fonematyczny albo lepiej fonematyczno - fonetyczny) jest zdolnością wyodrębniania i identyfikowania w wypowiedziach cudzych oraz własnych elementów fonologicznie relewantnych, zaś pomijania redundantnych.

Wyodrębnianie, jako czynność o charakterze liniowym, odnosi się do słuchowej analizy i syntezy wyrazu, a identyfikacja jest czynnością o charakterze paradygmatycznym, dotyczy różnicowania i utożsamiania oraz wymawiania poszczególnych dźwięków mowy.

Natomiast Chmielewska E. określa słuch fonematyczny jako umiejętność rozróżniania fonemów (dźwięków mowy ludzkiej), występujących w danym języku. Według autorki nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształca się w dzieciństwie, pod wpływem bodźców słuchowych. A zatem, jest to złożony proces analizy i syntezy dźwięków mowy.

Rocławski B. mówi z kolei, że słuch fonetyczny to zdolność odróżniania głosek, zjawisk prozodycznych (miejsca akcentu, tonacji zdaniowej).

Wobec powyższych poglądów, omawiając słuch fonematyczny i jego zaburzenia uwzględnić należy dwie najistotniejsze grupy zagadnień, tj. zdolność różnicowania dźwięków mowy (słuch fonemowy i fonetyczny), oraz zdolność do analizy i syntezy słuchowej, jako dalszy etap rozwoju słuchu fonematycznego dzieci.

Analiza fonemowa jest podstawową umiejętnością wykorzystywaną w nauce pisania, a synteza w nauce czytania. Z badań wynika, że umiejętność syntezy dzieci zdobywają wcześniej, bowiem synteza jest dla nich łatwiejsza. Analiza jest zależna od syntezy. A zatem, im lepiej jest ukształtowana synteza, tym mniej błędów w analizie. Jeśli dziecko nie osiągnie odpowiedniego stopnia umiejętności w analizie, to będzie miało sporo trudności w nauce.

Z badań Rocławskiego B. wynika, że synteza sylabowa stanowi pomost do analizy i syntezy fonemowej. Sylaby pojawiają się przed wyrazami w języku czynnym dziecka. Umiejętność dziecka w syntetyzowaniu wyrazów z sylab pojawia się już w końcu pierwszego roku życia. W drugim roku życia dziecko potrafi ono także uzupełnić brakującą sylabę końcową.

Umiejętność dokonywania analizy słuchowej zależy od następujących czynników:

sposobu podawania wyrazu;
pozycji głoski w wyrazie oraz od charakteru sylaby. Dzieci najłatwiej potrafią wyodrębnić: pierwszą samogłoskę w wyrazie, ostatnią spółgłoskę wyrazu, pierwszą spółgłoskę w sylabie nagłosowej, a także określić brakującą głoskę w wyrazie, ostatnią samogłoskę w wyrazie, samogłoskę w śródgłosie, spółgłoskę w grupie (za: Styczek I.);.
charakteru głoski: dziecku łatwiej jest wydzielić głoskę, którą można przedłużyć, a więc samogłoskę, spółgłoskę sonorną i szczelinową niż zwarto-wybuchową.

Obok usprawniania motoryki narządów artykulacyjnych, ćwiczenia słuchu fonematycznego (fonemowego, fonetycznego) są ważnym elementem usprawniania językowego dziecka. Zdaniem niektórych autorów powinny one być prowadzone jednocześnie z ćwiczeniami motorycznymi, a zdaniem innych oddzielnie. Jedni twierdzą, że nie można wymówić głoski prawidłowo, gdy się jej nie słyszy prawidłowo. Inni mówią, że gdy w wyniku ćwiczeń artykulacyjnych uzyska się prawidłową wymowę, to po wielokrotnych powtórzeniach (proces utrwalania kinetyczno-kinestetyczny, uczenia się) dojdzie do utrwalenia nowej wymowy, zakodowanej w świadomości pacjenta jako poprawnej.

Zaburzenia słuchu fonematycznego

Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie, a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Za pomocą słuchu fonemowego, dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, a zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników.

Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:

wadliwej realizacji głosek (opuszcza, przestawia lub dodaje różne głoski, sylaby), powodującej trudności w czytaniu (uporczywe literowanie) i pisaniu ze słuchu dłuższych wyrazów, zniekształcanie wyrazów w dyktandzie (niekiedy dysleksja, dysgrafia);
trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych;
trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań;
trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogiego zasobu słów, występowania agramatyzmów, prymitywnych, prostych zdań w opowiadaniu;
trudności w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami, kłopoty z różnicowaniem j - i, opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, elizje nagłosowe i śródgłosowe, zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, syczących głosek na szumiące;
trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych, np. dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i piosenek, a także trudności w nauce tabliczki mnożenia;
trudności w zapamiętaniu, powtórzeniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań;
opóźnionego rozwoju mowy i wad wymowy. Dziecko dobrze słyszy słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafi rozróżnić pojedynczych dźwięków, lub złożyć je w całość dźwiękową.
trudności w różnicowaniu dźwięków mowy (głównie tych o podobnym brzmieniu) i określeniu ich położenia w wyrazie (na początku, na końcu, w środku);
trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską np. t - d;
problemów z dokonywaniem analizy sylabowej i głoskowej wyrazów;
trudności w syntetyzowaniu (scalaniu) sylab i głosek w wyrazie;
nieprawidłowego odczytywania znaczeń wyrazów, np. buty - budy, oraz wadliwej wymowy (zdarzyć się może np. buty - „puty”);
problemów w pisaniu, zwłaszcza z dwuznakami, spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi;
trudności w nauce języka obcego.

Pomoce i narzędzia diagnostyczne

Istotą badania słuchu fonemowego jest stwierdzenie czy dziecko nie ma trudności w rozróżnianiu słów brzmiących podobnie a więc czy potrafi dokonać identyfikacji poszczególnych fonemów w wyrazie. Jest to bardzo ważne, gdyż zaburzenia tego typu prowadzą w konsekwencji do błędnie dokonywanej analizy i syntezy słuchowej, która jest podstawową czynnością w nauce czytania i pisania a także dalszego rozwoju artykulacji dziecka.

Pomocami używanymi w diagnozie, kształtowaniu i usprawnianiu słuchu fonematycznego jest program komputerowy SFONEM; komplet kaset audio oferowany przez Gabinet „Demostenes”, którego głównym celem jest automatyzacja wymowy głosek aktualnie ćwiczonych. Przydatnymi są też programy LOGO-STEMPEL 2 i KUBATONI oraz pomoc graficzna domino logopedyczne (w postaci laminowanych kartoników z sylabami). Przygotowaniem do podjęcia ćwiczeń słuchu fonematycznego może być wykorzystanie w pierwszym etapie pracy loteryjek obrazkowo-dźwiękowych, np. „Dźwięki i głosy w poznawaniu otoczenia”, oraz kasety z żetonami i z ilustracjami o nazwie „Dźwięki i głosy wokół nas”.

Ćwiczenia funkcji słuchowych są mniej atrakcyjne dla dzieci, dlatego też terapeuta i nauczyciel powinni wprowadzać elementy zabawy mobilizującej uwagę dziecka i pobudzającej do działania: usprawnianie funkcji słuchowych odbywają się przede wszystkim na materiale dźwiękowym, dobrze jest, aby materiał dźwiękowy był wzbogacony o inne pomoce (np. zestawy obrazków). W ćwiczeniach słuchowych bardzo przydatne są dwa zestawy: Sygnały i Instrumenty muzyczne.

Sygnały - to zestaw do rozwijania percepcji słuchowej. Zestaw stanowi kaseta magnetofonowa oraz 9 plansz formatu A4 z odpowiednikami odgłosów z kasety. W zestawie rozwijającym wrażliwość słuchową, źródłem dźwięku jest: przyroda, muzyka, mowa ludzka, różne dźwięki stworzone przez człowieka. Zadaniem dzieci jest: rozpoznanie dźwięków, różnicowanie odgłosów z otoczenia i głosów nagranych na taśmie magnetofonowej.

Celem ćwiczeń jest: usprawnienie koncentracji uwagi na bodźcach słuchowych, lokalizowanie dźwięków rozwijanie pamięci słuchowej, rozwijanie analizy i syntezy słuchowej, rozwijanie koordynacji słuchowo-ruchowej i słuchowo-wzrokowej, wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa poprzez poznawanie dźwięków i odbieranie ich jako zrozumiałe i znane.

Instrumenty muzyczne - to zestaw do rozwijania percepcji słuchowej składający się z kasety magnetofonowej oraz 8 plansz formatu A4 z instrumentami. Celem ćwiczeń jest rozwój wrażliwości słuchowej i doprowadzenie do umiejętności rozróżniania charakterystycznego brzmienia instrumentów oraz zaznajomienie się z linią melodyjną słuchanych dźwięków, tempem melodii i wysokością poszczególnych dźwięków.

Etapy rozwoju słuchu fonematycznego

Omawiając rozwój słuchu fonematycznego należy zwrócić uwagę na zagadnienia rozwoju umiejętności różnicowania słuchowego oraz analizy i syntezy słuchowej, bowiem te procesy decydują o właściwej percepcji dźwięków. Jednym z warunków opanowania przez dziecko umiejętności czytania i pisania jest sprawne funkcjonowanie analizatora słuchowego (ucho, nerwy słuchowe, część korowa). Umiejętność rozróżniania fonemów (dźwięków mowy ludzkiej), występujących w danym języku, określa się mianem słuchu fonematycznego. Nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształca się w dzieciństwie, pod wpływem bodźców słuchowych.

Kania J. T. definiuje słuch fonematyczny jako umiejętność oceny bodźców akustycznych z punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej, tj. jako złożoną umiejętność percypowania (wyodrębniania oraz identyfikowania) elementów fonologicznie relewantnych (istotnych), pomijania zaś cech dla procesu porozumiewania się redundantnych (nieistotnych).

R. J. Lewina, obserwując dzieci wyszczególniła pięć etapów kształtowania się słuchu fonematycznego, które są jednocześnie etapami rozwoju mowy u dzieci:

I etap - to przedfonetyczne stadium rozwoju mowy; w ogóle nie występuje u dziecka różnicowanie dźwięków, brak też rozumienia mowy czynnej;

II etap - występują już początki różnicowania fonemów najmniej podobnych. Wymowa dziecka jest niepoprawna, zniekształcona. Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej u osób z otoczenia;

III etap - słuch fonematyczny dalej rozwija się. Dziecko zaczyna różnicować już prawie wszystkie głoski. Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej;

IV etap - dzieci już z nielicznymi pomyłkami potrafią różnicować wszystkie głoski; wymowa jest dość prawidłowa. Rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi (wiek przedszkolny);

V etap - słuch fonematyczny jest już całkowicie ukształtowany. Dziecko różnicuje i wymawia poprawnie głoski (wiek szkolny).

Badania nad stanem słuchu fonologicznego w grupie trzylatków prowadzone przez Rocławskiego B. wykazały, że drugi rok życia dziecka jest okresem intensywnego opanowywania systemu fonologicznego języka. Z badań tych wynika, iż zaczątki słuchu fonologicznego pojawiają się w trzecim kwartale pierwszego roku życia, natomiast w pierwszych miesiącach drugiego roku życia dzieci odróżniają już znaczną liczbę fonemów.

Zdaniem Przetacznikowej M., w czwartym kwartale życia zaczyna rozwijać się słuch fonematyczny, czyli specjalna wrażliwość słuchowa, co stwarza podstawy do naśladowniczego odtwarzania zarówno dźwięków mowy jak i całych wyrazów. Analiza i synteza dźwiękowa stanowi dalszy etap w rozwoju słuchu fonematycznego, rozwijający się pod wpływem nauki czytania i pisania.

Zdaniem większości badaczy, słuch mowny (fonematyczny) rozwija się wraz z kształtowaniem się mowy dziecka. Według opinii niektórych autorów rozwija się on (gdy jest wszystko w normie) do czwartego, a zdaniem innych do piątego roku życia, a jeśli występują opóźnienia w rozwoju słuchu, to zazwyczaj mamy do czynienia z opóźnieniem rozwoju mowy lub z zaburzeniami mowy.

Dzieci uczą się rozpoznawać dźwięki w sposób naturalny, tym bardziej, że już niemowlę reaguje na głosy najbliższych członków rodziny, oraz rozpoznaje ton głosu i wyrażane w ten sposób emocje. Rozpoznaje także inne dźwięki usłyszane wokół siebie takie jak kroki, zamknięcie drzwi, odgłosy sprzętów domowych. Dziecku w drugim roku życia wiele przyjemności sprawiają zabawy w naśladownictwo. Zachęcajmy je, więc często do zabaw w naśladowanie głosów wydawanych przez zwierzęta, czy pojazdy (samochód, pociąg, karetka). Ta prosta zabawa pomaga w kształtowaniu słuchu fonematycznego.

Do przeprowadzenia z dzieckiem ćwiczeń słuchu fonematycznego nie trzeba stwarzać specjalnych sytuacji, można do tego wykorzystać wiele popularnych zabaw, jak zabawy paluszkowe czy dźwiękonaśladowcze. Na początek może to być prosta zabawa w słuchanie dźwięków, szukanie i wskazywanie źródła dźwięków, naśladowanie odgłosów. Dziecko z zamkniętymi oczami słucha otaczających je dźwięków, najpierw są to dźwięki naturalne, dochodzące z otoczenia (tykanie zegara, warkot samochodu, granie radia), a następnie wprowadzamy dźwięki specjalnie wytwarzane do zabawy (dźwiękowe ilustrowanie opowiadanych historyjek lub bajek). Do wytwarzania tych dźwięków możemy użyć np. naczyń kuchennych, szklanek, drewna, szeleszczących papierów, materiałów sypkich (kasza, ryż, makaron, kasztany, orzechy). Dziecko zapoznaje się z nimi mając otwarte oczy, po czym odwraca się lub zamyka oczy i próbuje zidentyfikować demonstrowane dźwięki. Dziecko musi wielokrotnie usłyszeć dźwięk, którego nie umie zidentyfikować. Małe dzieci uczymy rozróżniać dźwięki wydawane przez pojazdy, zwierzęta, stukot butów, skrzypnięcie drzwi, posługujemy się obrazkami. Następnie dzieci próbują naśladować słyszane głosy oraz rozpoznawać i różnicować dźwięki z otoczenia np. instrumentu. Ćwiczenia słuchowe w odróżnianiu dwóch głosek należy powtarzać aż do momentu, gdy dziecko nie będzie miało żadnych trudności w ich rozpoznawaniu. Kiedy już pojawi się zdolność różnicowania głosek (w drugim roku życia), wówczas potrafi ono różnicować nawet te głoski, których nie potrafi jeszcze wymówić, stąd te śmieszące nas sytuacje, gdy małe dziecko poprawia inne dziecko: „mówi się kosyk, a nie kosyk”, „mówi się lowelek, a nie lowelek”. Stopniowo wprowadzamy sylaby, a potem wyrazy. W przypadku braku lub niedostatecznych wzorców słuchowych głosek, ćwiczenia rozpoczyna się od najłatwiejszych do rozróżnienia fonemów (kontrastowych) jak a - p., u - m. Po upewnieniu się, że potrafi już rozróżnić oba dźwięki w sylabach i wyrazach powtarzamy je. Ćwiczenia te mogą odbywać się poprzez różnicowanie dźwięków mowy, przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie, wymyślanie wyrazów na określoną głoskę, szukanie do nich rymu. Starszemu dziecku, odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie, a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Za pomocą słuchu fonemowego, dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, a zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników, np.: pąk - bąk, dam -tam, bas - pas, bije - pije, sieci - siedzi, pasek - piasek.

Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną wadliwej realizacji głosek, powodującą trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu (dysleksja i dysgrafia), w nauce szkolnej. Dziecko takie dobrze słyszy słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafi rozróżnić pojedynczych dźwięków, lub złożyć je w całość dźwiękową. W efekcie, w czytaniu, uporczywie literuje, ma kłopoty z przejściem do czytania sylabami i wyrazami. Tak mozolne czytanie utrudnia zrozumienie treści. Zdarza się, że dziecko w starszym wieku opuszcza, przestawia lub dodaje różne głoski, sylaby, a w piśmie ma problemy z dwuznakami, spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi. Zaburzenia słuchu fonematycznego powodują rozwijanie się wad i zaburzeń mowy, a te nie poddane terapii, pogłębiają się z wiekiem powodując np. ubożenie słownictwa i uporczywe błędy w pisaniu.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego mają duże znaczenie przy opóźnionym rozwoju mowy. Twierdzi się, że jeśli rozwój motoryki narządów mowy i słuchu fizycznego jest prawidłowy, to przyczyny złej wymowy leżą w niedostatecznej kontroli słuchowej (mowa o słuchu fonematycznym). Ćwiczenie słuchu mownego znacznie przyspiesza usuwanie zaburzeń dyslalicznych i jest pomocne, a niekiedy konieczne w niektórych typach afazji.

Na pomoc nigdy nie jest za późno.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego oraz analizy i syntezy sylabowej i głoskowej

Mowę rozumiemy dzięki sprawnemu funkcjonowaniu słuchu fonematycznego. Wykształca się on w dzieciństwie pod wpływem odbieranych bodźców słuchowych. W przypadku opóźnionego rozwoju słuchu mownego lub gdy jest on zaburzony należy niezwłocznie rozpocząć odpowiednią stymulację.

Należy pamiętać, że dziecko z zaburzonym słuchem fonematycznym dobrze słyszy słowa (ma przecież sprawny słuch fizyczny), lecz nie potrafi różnicować pojedynczych dźwięków lub złożyć ich w całość. Dziecko musi nauczyć się z potoku słyszanej mowy wyodrębnić wyrazy, w nich sylaby, w sylabach - głoski. Aby zrozumieć sens tekstu musi uchwycić kolejność głosek w wyrazie i umieć je zróżnicować. Dziecko musi wielokrotnie usłyszeć dźwięk, którego nie umie zidentyfikować. Dla dzieci 6 - 7 letnich, oprócz ćwiczeń kształcących wrażliwość słuchową, ćwiczeń rytmicznych oraz prostych ćwiczeń w różnicowaniu dźwięków mowy, konieczne są ćwiczenia słuchu fonematycznego oraz analizy i syntezy sylabowej i głoskowej. Mają one podstawowe znaczenie w przygotowaniu dziecka do nauki czytania i pisania. Ćwiczenia te najlepiej jest prowadzić na materiale konkretno-werbalnym (obrazek lub przedmiot + nazwa/wyraz).

Bardzo ważne jest by podczas ćwiczeń zachować zasadę stopniowania trudności. Ćwiczenia analizy słuchowej rozpoczynamy więc od najłatwiejszych do rozróżnienia fonemów (najlepiej kontrastowych) jak a - p., u - m. Dzieci najłatwiej potrafią wyodrębnić: pierwszą samogłoskę w wyrazie, ostatnią spółgłoskę wyrazu, pierwszą spółgłoskę w sylabie nagłosowej, a także określić brakującą głoskę w wyrazie, ostatnią samogłoskę w wyrazie, samogłoskę w śródgłosie, spółgłoskę w grupie. A z uwagi na charakter głoski: dziecku łatwiej jest wydzielić głoskę, którą można przedłużyć, a więc samogłoskę, spółgłoskę sonorną i szczelinową niż zwarto-wybuchową.

Ćwiczenia słuchowe w odróżnianiu dwóch głosek należy powtarzać aż do momentu, gdy dziecko nie będzie miało żadnych trudności w ich rozpoznawaniu. Wtedy wprowadzamy sylaby, a potem wyraz. Po upewnieniu się, że potrafi już rozróżnić oba dźwięki w sylabach i wyrazach powtarzamy je. Ćwiczenia te mogą odbywać się poprzez różnicowanie dźwięków mowy przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie, wymyślanie wyrazów na określoną głoskę, szukanie do nich rymu.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego

Małe dzieci uczymy rozróżniać dźwięki wydawane przez pojazdy, zwierzęta, stukot butów, skrzypnięcie drzwi, posługujemy się obrazkami. Następnie dzieci próbują naśladować słyszane głosy oraz rozpoznawać i różnicować dźwięki z otoczenia np. głosy ludzi, natury, zwierząt, instrumentów. Wiele ciekawych zabaw słuchowych można przeprowadzić podczas spaceru, można najpierw różnicować różne dźwięki spotykane np. w parku (szelest suchych liści, szum wiatru, zimą skrzypiący śnieg, itd.), a potem je naśladować. Do uważnego słuchania skłania zabawa w zgadywanie, który ze znanych dziecku przedmiotów wydaje taki dźwięk (dzwoni, syczy, tyka, gwiżdże, szumi, itd.)? Do ćwiczeń rozwijających słuch fonematyczny należą również ćwiczenia rytmizujące polegają one na odtwarzaniu usłyszanego rytmu. Można go wyklaskać, wytupać, ale można również odtworzyć za pomocą rysowania znaków graficznych. Do takich ćwiczeń można wykorzystać klocki, foremki, zabawki, guziki, materiały sypkie umieszczone w szklanym lub plastikowym pojemniku (ryż, makaron, groch, kapsle), itp. Więcej przykładów podaję w artykule pt. „Ćwiczenia słuchowe - rozróżnianie zjawisk dźwiękowych” (dział Słuch fonematyczny).

Ze starszymi dziećmi można przeprowadzać już ćwiczenia, które przygotują je do nauki czytania i pisania. Będą to już ćwiczenia polegające na analizie i syntezie wyrazów, np.:

wyróżnianie wyrazów w zdaniu;
wyróżnianie sylab w wyrazie, najlepiej za pomocą klaskania (jedna sylaba - jedno klaśnięcie), oprócz tego można bawić się w uzupełnianie wyrazów sylabą, podajemy pierwszą sylabę, np. „ko”, a dziecko dodaje - „ło” (koło);
wyróżnianie głosek w wyrazach - najpierw na początku wyrazu, potem na końcu i w środku. Można użyć do tego obrazków, spośród, których dziecko wyszuka obrazki zaczynające się lub kończące na daną głoskę;
wymyślanie rymujących się wyrazów (czytanie, pisanie, szukanie obrazków itd.);
układanie kilku wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego (a, po, las, okno, lalka, balonik);
rysowanie przedmiotów zaczynających się, kończących, lub mających w środku daną głoskę;
słuchanie wierszy, w których występuje jak najwięcej dźwięków do naśladowania. Można wykorzystać takie utwory jak: Lokomotywa, Ptasie radio, Kotek;
dobieranie w pary wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską (koza - kosa, mama - dama, tata - data, pije - bije, Ala - Ola);
podkreślanie czerwoną kredką wyrazów, które „syczą”, a niebieską, tych, które „szumią” (np.: sok, puszka, szachy, postój, proszek, ser).

Przykładowo, dzieci wymyślają wyrazy na literę „k”. Inną formą tej zabawy jest wyszukiwanie wyrazu, który zaczyna się na ostatnią literę poprzedniego wyrazu (mąka - Adam - most - tygrys - samochód - dom).

różnicowanie dźwięków mowy przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie;
wymyślanie wyrazów na określoną głoskę - szukanie do nich rymu;
zabawy i gry rytmiczne, wykonywanie umownego ruchu na hasło dźwiękowe (muzyczne lub werbalne);
różnicowanie słów o podobnym brzmieniu - dziecko wskazuje obrazki po usłyszeniu nazw;
różnicowanie takich samych sylab w szeregu różnych lub o podobnym brzmieniu np. pa, ga, da - dziecko sygnalizuje klaśnięciem moment usłyszenia żądanej sylaby pa, ga, pa, da, ga, pa;
powtarzanie par słów opozycyjnych typu: bary - pary, bąk - pąk, dam - tam, gapa - kapa;
rozpoznawanie określonego wyrazu w szeregu wyrazów o podobnym brzmieniu. Gdy dziecko usłyszy dany wyraz (np. sos) ma klasnąć lub tupnąć: nos, los, kos, nos, sos, włos, odgłos, nos, sos, kos, itd.;
układanie zdań i rozdzielanie ich na wyrazy. Dziecko układa zdanie do obrazka. Liczy ile jest w nim wyrazów, jaki wyraz jest pierwszy, jaki jest ostatni. Układ wyrazów w zdaniu może być przedstawiony np. na klockach lub kartonikach. Dziecko może również ciąć pasek papieru na tyle części ile jest wyrazów w zdaniu;
rozwijanie zdań i porównywanie liczby wyrazów w zdaniach. Wypowiadamy krótkie zdanie np. Chłopiec biegnie. Prosimy, aby dziecko zdanie rozwinęło. Za każdym razem układamy szeregi klocków w różnych kolorach jeden po drugim i porównujemy ich ilość;
dzielenie wyrazów na sylaby, liczenie ilości sylab z równoczesnym wystukiwaniem rytmu wymawianych sylab.
tworzenie wyrazów zaczynających się na określoną sylabę: wo - woda, bu - buty, itd.;
wyodrębnianie sylab na początku, na końcu oraz w środku słowa;
dopowiadanie sylab - uzupełnienie wyrazów. Podajemy pierwszą sylabę, np. „ko” i eksponujemy obrazki (kotek, koszyk, koszula, konik), dziecko wybiera dowolny obrazek i dopowiada brakującą część wyrazu;
dokonywanie syntezy sylabowej ze słuchu, np. o-wo-ce;
rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek (samogłosek i spółgłosek) w różnych miejscach wyrazu;
wyodrębnianie samogłosek na początku wyrazu, np.: jaką głoskę słyszysz na początku wyrazu: aparat (a), osa (o), ucho (u), ekran (e), igła (i);
wyodrębnianie samogłosek na końcu wyrazu, np.: jaką głoskę słyszysz na końcu wyrazu: woda (a), okno (o), ule (e);
rozpoznawanie i wyodrębnianie samogłosek w środku wyrazu, np.: gdzie słyszysz głoskę a, o, e, u (las, nos, lek, lupa, kula);
rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek na początku wyrazu (bez grup spółgłoskowych) np. buty, lody, dom, kot;
rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek na końcu wyrazu np. nos, lok, but;
rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek w środku wyrazu np. gdzie słyszysz głoskę k, np. makaron, makowiec;
rozpoznawanie określonej głoski na początku wyrazów (nazw obrazków). Pokaż obrazek, w którego nazwie słyszysz na początku głoskę np. „l”;
rozpoznawanie obrazków na podstawie pierwszych głosek ich nazw. Pokaż obrazek, którego nazwa zaczyna się np. na „b”;
dobieranie par obrazków, których nazwy rozpoczynają się taką samą głoską. Dziecko podaje pierwszą głoskę nazwy obrazka i wyszukuje obrazek, którego nazwa rozpoczyna się taką samą głoską, np. pas - parasol; dach - dom; kogut - kot; piłka - płot; waza - wazon;
tworzenie wyrazów rozpoczynających się od danej głoski i kończących się na określoną głoskę, np.: „K” i „A” - kapusta, kanapa, kalarepa, koszula;
dokonywanie analizy głoskowej wyrazów, budowanie modelu wyrazu z kolorowych nakrywek (czerwone to samogłoski, niebieskie - spółgłoski). Liczenie głosek w wyrazach.
Wymień, jakie kolejno głoski słyszysz w wyrazie osa (o-s-a). Dziecko buduje z nakrywek model wyrazu;
dokonywanie syntezy wyrazów ze słuchu. Jaki wyraz usłyszałeś u-l-e, m-o-t-y-l, d-o-m-e-k;
układanie domina obrazkowo-głoskowego, wyszukiwanie ciągu obrazków tak, by ostatnia głoska wyrazu była początkową głoską następnego, np. nos - sok - kot - tor - rak, itd;
tworzenie nowego wyrazu z pierwszych lub ostatnich głosek przedmiotów przedstawionych na obrazkach (rebusy fonetyczne), np.:
kosz - okno - teczka (kot),
dom - ucho - nos - kot (most)
segregowanie obrazków różniących się jedną głoską np. laska - maska, rak - mak;
różnicowanie głosek poprzez segregowanie obrazków według par głosek: s-sz, c-cz, z-ż, t-d, p-b, k-g, w-f (według początkowej głoski), np.: sanki - szafa, cukierek - czapka, zabawki - żaba, tor - dom, płot - but, kura - góra, waga - flaga;

Gdy dziecko ma przygotowany słuch fonematyczny i radzi sobie z dokonywaniem analizy i syntezy sylabowej i głoskowej wyrazów, może przejść do ćwiczeń na materiale literowym i rozpocząć czytanie. Jednakże warto kontynuować ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej, a w szczególności usprawniać różnicowanie samogłosek i spółgłosek, łącząc ich rozpoznawanie z utrwalaniem poznawanych kolejno liter. W tym celu wykorzystujemy kartoniki z literami oraz etykiety z sylabami i wyrazami. Oto propozycje ćwiczeń.