Struktura gospodarstw rolnych w Polsce

Wstęp

Polska od 1 maja 2004 r. jest jednym z 25 państw członkowskich Unii Europejskiej. Ogólna powierzchnia kraju wynosi 312,7 tys. km² a liczba mieszkańców sięga 38,2 mln osób, co daje Polsce pierwsze miejsce wśród dziesięciu państw, które wstąpiły do Unii Europejskiej w ubiegłym roku (Rocznik Statystyczny RP 2004).

Polska jest krajem nizinnym z klimatem umiarkowanym a opady atmosferyczne

są naszym głównym źródłem zasobów wodnych. Te czynniki decydują o kierunkach produkcji, strukturze i wydajności rolniczej. W kraju przeważają gleby o małej i średniej przydatności rolniczej. Cechą charakterystyczną jest również duża bioróżnorodność, naturalny krajobraz oraz bogaty zasób siedlisk. Związane jest to ze specyficznym charakterem polskich gospodarstw rolnych, ich dużym rozproszeniem, wielkością

i sposobem funkcjonowania. Przeważają tu gospodarstwa małe obszarowo, o niskiej towarowości i które przeznaczają produkty na samozaopatrzenie.

W ostatnich latach zauważa się wysoką dynamikę przemian w Polsce. Przemiany te w bardzo szybkim czasie prowadzą do niwelowania wielu niekorzystnych różnic oraz harmonizacji z wymogami Unii Europejskiej. Jednak skala niezbędnych zmian wydaje

się wciąż duża.

Cel i zakres pracy

Celem pracy było ukazanie zmian struktury gospodarstw rolnych w Polsce w latach 1996 do 2002. Praca obejmowała swym zakresem głównie elementy struktury, a więc strukturę agrarną, obszarową, dochodu i wykształcenia.

Metoda i materiał

Analizy porównawczej struktury gospodarstw rolnych dokonano w oparciu o wyniki Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 i 2002 roku, publikowane przez GUS w Warszawie. Uzupełnieniem danych były studia literatury tematu.

Rozwiązanie

Struktura obszarowa

Polska wieś charakteryzuje się przeludnieniem agrarnym, mimo, że od roku 1996,
w którym liczba gospodarstw rolnych sięgała 2041 tys., nastąpił spadek
do poziomu 1853 tys. w 2003r. Związane jest to z wciąż napotykanymi barierami
w postaci niskiego poziomu wykształcenia i niskiej mobilności ludności wiejskiej.

Strukturę obszarową gospodarstw rolnych w Polsce charakteryzuje duże zróżnicowanie ich wielkości: od jednohektarowych do kilkutysięcznohektarowych. Spośród wszystkich gospodarstw rolnych według PSR 2002, 1\3 stanowiły gospodarstwa o obszarze 0,1-1 ha (działki rolne). Sektor prywatny zajmuje około 95% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Pozostałe 5%, to sektor publiczny, który w przeważającej części stanowi własność Skarbu Państwa. Mimo przyrostu liczby i stanu posiadania zasobów ziemi przez gospodarstwa największe, nadal dominującą rolę w rolnictwie polskim posiadają gospodarstwa rolne małe i średnie obszarowo (od 1-20 ha UR). Stanowią one 62,7% gospodarstw sektora rolnego w Polsce (Poczta 2004).

Szeroko rozpowszechniony problem rozdrobnienia gospodarstw rolnych występuje głównie w sektorze gospodarstw indywidualnych, których jest około 1850 tys. Większość z nich nie produkuje na rynek, a całość produkcji służy samozaopatrzeniu lub przeznacza więcej na samozaopatrzenie niż sprzedaje. Jednak i w przypadku rozdrobnienia gospodarstw rolnych widoczna jest tendencja spadkowa. Po roku 1990 systematycznie zmniejszała się liczba gospodarstw rolnych. Wśród gospodarstw indywidualnych postępuje proces polaryzacji polegający na zwiększaniu się liczby gospodarstw najmniejszych

i największych, kosztem średnich (tabela 1).

Tab.1: Struktura indywidualnych gospodarstw rolnych według grup obszarowych UR w 1995 i 2003 roku (w %)

Wielkość gospodarstw w ha	Liczba gospodarstw		Powierzchnia UR
		1995	2003	1995	2003
1-2	21,0	25,8	4,7	5,0
2-5	33,7	33,0	17,1	14,5
5-10	26,6	22,1	28,1	21,2
10-15	10,7	9,2	19,1	15,2
Powyżej 15	8,0	9,9	31,0	44,1

Źródło: Rolnictwo w 2003 r., GUS

Zauważalny jest stały proces powiększania gospodarstw rolnych, jednakże tempo zmian wciąż jest zbyt małe.

Struktura ludności

W porównaniu z innymi krajami Europy, ludność Polski jest młoda, jednakże zauważalna jest tendencja występująca w krajach Europy zachodniej, starzenia się społeczeństwa. Na ogólną liczbę ludności 38,2 mln osób, na obszarach wiejskich mieszka obecnie 14,6 mln osób, co stanowi 38,2% ogółu.

W porównaniu do wyników Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 roku liczba ludności w gospodarstwach rolnych zmniejszyła się o ponad 1 milion osób, tj. 9,4%. Zauważa się tendencję spadkową wśród osób utrzymujących się z pracy w gospodarstwie rolnym, natomiast wzrasta liczba osób będących na utrzymaniu rolników i osób korzystających z niezarobkowych źródeł utrzymania (rent, emerytur). Według PSR 1996

w 40,3% gospodarstw indywidualnych wyłącznym, a w 5,7% głównym źródłem dochodów była działalność rolnicza we własnym gospodarstwie rolnym. Wówczas działalność ta była drugim pod względem znaczenia źródłem dochodów po niezarobkowych (renty, emerytury) 28,6%, pracy zarobkowej poza rolnictwem 18,7%

i pozarolniczej działalności gospodarczej, której udział stanowił 2,7% indywidualnych gospodarstw rolnych (Stereotypy w UE ...2004).

Obecnie w Polsce występuje wysoki udział ludności utrzymującej się

z niezarobkowych źródeł oraz osób utrzymywanych, głównie dzieci.

Tab.2: Struktura ludności w gospodarstwach rolnych wg źródeł utrzymania w 1996 i 2002 roku. (w %)

Źródło utrzymania	1996	2002
Utrzymujący się z pracy wyłącznie w gospodarstwie rolnym	16,0	12,3
Utrzymujący się z pracy głównie w gospodarstwie rolnym	1,6	1,5
Utrzymujący się z pracy wyłącznie lub głównie poza gospodarstwem rolnym	20,6	21,2
Utrzymujący się wyłącznie lub głównie z niezarobkowego źródła	28,6	25,8
Utrzymywani	32,8	38,8
Nieustalone źródła utrzymania	0,5	0,4

Źródło: Powszechny Spis Rolny 1996 i 2002, GUS, Warszawa

Działalność pozarolnicza z uwagi na brak kapitału i relatywnie niski poziom wykształcenia ludności zamieszkującej tereny wiejskie podejmuje niewiele gospodarstw rolnych.

Tab.3: Gospodarstwa prowadzące działalność pozarolniczą wg grup obszarowych w latach 1996 i 2002.

Obszar	1996	2002
do 1 ha	39,3%	29,8%
1-5 ha	37,4%	43,5%
5-10 ha	12,0%	14,0%
10-20 ha	7,0%	8,0%
20-50 ha	2,7%	3,2%
50 ha i więcej	1,6%	1,5%

Źródło: Powszechny Spis Rolny 1996 i 2002 r., GUS, Warszawa

Decydujące dla spadku opłacalności produkcji i dochodów rolniczych były niekorzystne dla rolnictwa ceny produktów rolnych oraz ich relacje do cen koniecznych nakładów środków produkcji oraz innych towarów i usług. Duży wpływ ma również niska opłata pracy rolników, bo aż o 36% niższa od opłaty pracowników innych gałęzi gospodarki w 2001 r. (Rolnictwo i gospodarka...2004).

Spadek dochodów z produkcji rolniczej notowany w okresie transformacji społeczno-gospodarczej, był powodem tego, że wciąż wzrasta odsetek ludności wiejskiej, dla której dochody z pracy we własnym gospodarstwie rolnym nie stanowią głównego źródła utrzymania ( tabela 2). Zjawisko to można traktować jako przejaw różnorodności gospodarstw wielofunkcyjnych.

To, że wielu właścicieli gospodarstw rolnych tylko część dochodów uzyskuje

z działalności rolniczej i utrzymuje się z różnych źródeł jest typowe również dla innych państw Unii Europejskiej, a nawet dla rolnictwa tak dalece zaawansowanego pod względem technologii i struktury, tak jak rolnictwo Stanów Zjednoczonych (Tomczak 2004).

Na rozwój pozarolniczej działalności na terenach wiejskich rolnicy mogą otrzymać wsparcie z Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO 2004). Celem działania jest: sprzyjanie tworzeniu alternatywnych źródeł dochodów, promowanie pozytywnego wizerunku wsi i rolnictwa w społeczeństwie, sprzyjanie zachowaniu zasobów przyrodniczych obszarów wiejskich, ułatwianie dostępu rolników oraz pozostałych mieszkańców wsi do usług, przyczynianie się do zwiększania opłacalności produkcji i usług w gospodarstwie.

Tab.4: Struktura dochodów rodzin rolniczych na 1 osobę w latach 1995 i 2002 r.
(w %)

Źródło dochodów	1995	2002
Ogółem dochody z indywidualnych gospodarstw rolnych	76,2	75,6
Ogółem dochody z pracy najemnej	1,4	0,1
Ogółem dochody z pracy na własny rachunek	0,6	1,4
Świadczenia społeczne	19,6	19,9
Pozostałe dochody	2,2	3,0

Źródło: PSR 1995 i 2002 r., GUS, Warszawa

Z danych opracowanych przez GUS wynika, że w gospodarstwach domowych rolników jest niski udział dochodów uzyskiwanych z pracy najemnej i z działalności

na własny rachunek (Tab.4). Należy pamiętać, że forsowanie szybkich, kosztownych zmian w strukturze agrarnej mógłby doprowadzić do destrukcyjnego wpływu na środowisko naturalne, wyludnianie się obszarów wiejskich, zmian w krajobrazie oraz do zanikania różnorodności kulturowej, z którymi to problemami borykają się obecnie kraje Unii Europejskiej. Zatem o ile konieczne jest poszukiwanie pozarolniczych źródeł dochodów, to proces ten powinien następować sukcesywnie, z zachowaniem struktury produkcji rolniczej.

Kolejnym ważnym aspektem zwiększania dochodowości polskich rodzin rolniczych są zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie oraz wzrost wydajności pracy, wg NSP 2002

w rolnictwie nadal znajduje zatrudnienie ponad 15% wszystkich pracujących (Poczta, 2004). Jednym z najważniejszych jednak problemów jest likwidacja ukrytego bezrobocia

w rolniczych gospodarstwach domowych. Skala ukrytego bezrobocia nie może być jednak oceniana w oderwaniu od ogólno-gospodarczego i społecznego kontekstu przemian

w Polsce (Woś 2003). Chodzi tu przede wszystkim o bezrobocie strukturalne, będące skutkiem restrukturyzacji całej gospodarki w tym zakresie sektor rolnictwa odegrał rolę amortyzującą skutki bezrobocia w Polsce. Trwałe rozwiązanie tego problemu musi polegać na kontynuowaniu wzrostu gospodarczego oraz poprawie dostępu do edukacji i innych dóbr publicznych na obszarach wiejskich.

Równoczesne odchodzenie z rolnictwa oraz podejmowanie dodatkowego zatrudnienia jest niezmiernie trudne w warunkach wysokiego bezrobocia w Polsce

i wymaga zaangażowania dużej ilości środków w długim okresie czasu. Dlatego też, niezbędne jest prowadzenie polityki mającej na celu inne rozwiązania niż szybka i masowa migracja ze wsi, która spowodowałaby tylko przeniesienie problemu bezrobocia do miast. Kluczową rolę pełni tu wspieranie rozwoju miejsc pracy na obszarach wiejskich.

Zróżnicowanie regionalne polskiej wsi spowodowało rozwój agroturystyki, ekoturystyki i turystyki wiejskiej w dziedzinie działalności pozarolniczej, co odgrywa znaczącą rolę w obecnej sytuacji rynku pracy w Polsce. O rozwoju agroturystyki
i turystyki wiejskiej świadczą następujące dane: na początku 1990 roku funkcjonowało zaledwie 590 gospodarstw agroturystycznych, natomiast w 2002 roku, według PSR (GUS 2002), w Polsce funkcjonowało już 12 tysięcy gospodarstw domowych świadczących usługi turystyczne.

W Polsce poprawie ulega sytuacja w zakresie poziomu wykształcenia, jednak nadal mniej mieszkańców obszarów wiejskich niż ludności miejskiej posiada wykształcenie wyższe, policealne i średnie. Jak podaje FAPA (Stereotypy... 2000), „Jest to więc bardzo ważny problem. Jego priorytetowy charakter jest powszechnie akceptowany przez wszystkie liczące się ugrupowania polityczne w Polsce.” Trudno się jednak z tym zgodzić, gdyż podejmowane działania polityczne i programy pomocy dla ludności wiejskiej owocują coraz wyższym poziomem scholaryzacji, również na wsi (Paszowski 2005).

Tab.5: Struktura ludności w wieku 15 lat i więcej wg poziomu wykształcenia w 2002 roku.

Wykształcenie	Polska	Wieś
Wyższe	10,2	4,3
Średnie i policealne	32,6	22,4
Zasadnicze zawodowe	24,1	29,2
Podstawowe ukończone	28,2	38,3
Podstawowe nieukończone	4,9	5,0
Bez wykształcenia szkolnego	-	0,8

Źródło: GUS, 2002r.,Warszawa

Wzrasta liczba użytkowników gospodarstw z wykształceniem wyższym (z 2,1%
w 1996 roku do 4,3% w 2002 roku, NSP), znacznie wzrósł odsetek ludności wiejskiej
z wykształceniem policealnym, średnim zawodowym i ogólnokształcącym, a zmniejszył
z wykształceniem podstawowym, niepełnym podstawowym i bez wykształcenia szkolnego (z 49% w 1996 roku do 34,8%).

Wnioski

W Polsce poprawie ulega sytuacja w zakresie poziomu wykształcenia. Jest to aspekt ściśle związany z dalszym prawidłowym rozwojem polskiej wsi. Podstawą poprawy struktury rolnictwa i warunków życia ludności wiejskiej są również organizacje działające na rzecz wspierania rozwoju obszarach wiejskich, działające w oparciu o założenia planów rzędowych, jak np.: Sektorowy Program Operacyjny. Trwały rozwój działalności gospodarczej w sektorze rolnym jest uwarunkowany kontynuowaniem wzrostu gospodarczego oraz dostępem do edukacji i innych dóbr publicznych na obszarach wiejskich. Korzystnym zjawiskiem w strukturze obszarowej jest zauważalna tendencja spadkowa rozdrobnienia gospodarstw rolnych.

Literatura

1. Narodowy Spis Powszechny 2002, GUS, Warszawa

2. Paszkowski S. (2005): Rolnicze renty strukturalne jako narzędzia przekształceń agrarnych w rolnictwie polskim. Materiały wewnętrzne KEGŻ, Poznań

3. Poczta W. (2004): Sektor Rolny - sytuacja strukturalna i produkcyjno-ekonomiczna.

4. Powszechny Spis Rolny 1996 i 2002, GUS, Warszawa

5. Rocznik Statystyczny RP1995-2004, Warszawa, GUS,

6. Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce w liczbach, (2004): Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa

7. Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, 2004—2006 (2004), MRiRW, Warszawa

8. Stereotypy w Unii Europejskiej dotyczące polskiego sektora rolno-spożywczego, (2000): Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa

9. Tomczak F. (2004): Od rolnictwa do agrobiznesu, Wyd. SGM, Warszawa

---