Rozdział V Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny w artykułach od 39 do 52 zawiera wachlarz dolegliwości karnych zwanymi środkami karnymi. Stanowią one odpowiednik danych tzw. kar dodatkowych i jest stosunkowo nową regulacją prawną, bowiem w kodeksach karnych z 1932 i 1966 roku nie było mowy o tego rodzaju skutkach skazania.
Istniał natomiast podział na kary zasadnicze i kary dodatkowe. Podział ten miał znaczenie wyłącznie formalne. Zasadą było, iż kara dodatkowa mogła być orzekana wyłącznie obok kary zasadniczej, a związane to było z tendencją do zastępowania tzw. skutków skazania właśnie karami dodatkowymi.
Podział na kary zasadnicze i kary dodatkowe zniknął wraz z wejściem w życie kodeksu karnego z 1997 roku. Obecnie funkcje kar dodatkowych pełnią środki karne, które z zasadzie w większości opowiadają znanym dotychczas karom dodatkowym.
Środek karny to dodatkowa dolegliwość wymierzana sprawcy przestępstwa lub wykroczenia obok lub niekiedy zamiast kary. Według założeń kodeksu karnego przy stosowaniu środka chodzi nie tylko o dodatkową represję, co o prewencję i ochronę porządku prawnego.
Katalog stosowanych środków karnych (art. 39 kk):
pozbawienie praw publicznych;
zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej;
zakaz prowadzenia pojazdów;
obowiązek naprawienia szkody;
nawiązka;
świadczenie pieniężne;
podanie wyroku do publicznej wiadomości;
zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi;
obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu;
zakaz wstępu na imprezę masową;
przepadek;
Środki karne wymienione w art. 39 kk można podzielić, ze względu na funkcję i na realizowane cele, na środki o charakterze:
represyjnym, (np. pozbawienie praw publicznych - art. 40 kk, przepadek korzyści osiągniętej z przestępstwa - art. 45 kk);
prewencyjnym, (np. zakaz wykonywania określonego zawodu - art. 41 kk, zakaz prowadzenia pojazdów - art.42 kk przepadek przedmiotów które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa - art. 44 § 2 kk);
kompensacyjnym, (np. obowiązek naprawienia szkody - art. 46 kk);
zabezpieczającym, (np. przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa - art. 44 §1 kk);
Ze względu na czas trwania środka, stosowanie go łącznie z innymi karami i konieczność ich zastosowania, środki karne dzielimy na:
a). wymierne w czasie - np. zakaz prowadzenia pojazdów;
b). jednorodne - np. nawiązka;
a). samoistne - np. przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody;
b). orzekane kumulatywnie - obok kary zasadniczej, np. pozbawienie praw publicznych;
a). obligatoryjne - np. zakaz prowadzenia pojazdów, jeżeli sprawca uciekł z miejsca wypadku lub był nietrzeźwy;
b). fakultatywne - np. zakaz prowadzenia określonej działalności;
Na poczet orzeczonych środków karnych, które zostały określone w art. 39 pkt 2 i 3 kk, sąd zalicza okres rzeczywistego stosowania odpowiadających im rodzajowo środków zapobiegawczych, wymienionych w art. 276 kk.
Art. 276 kk brzmi:
„Tytułem środka zapobiegawczego można zawiesić oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazać powstrzymanie się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów”.
Pozbawienie praw publicznych ( art. 40 §1 kk )
Sąd może (charakter fakultatywny) orzec ten środek w przypadku skazania osoby na okres nie krótszy niż 3 lata pozbawienia wolności za przestępstwo zasługujące na szczególne potępienie, czyli za takie, w którym motywacja sprawcy w rozumieniu powszechnym jest jaskrawo naganna, wywołuje silne reakcje repulsywne w społeczeństwie - oburzenie, potępienie, gniew, itp. (przykład: w sytuacji kiedy orzeka się o odpowiedzialności karnej za zbrodnię, np. za zabójstwo). Ocena motywacji ma charakter swobodny i nie jest zależna od kwalifikacji prawnej czynu.
Pozbawienie praw publicznych nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności nawet orzeczonej za inne przestępstwo (art.43 §2 kk). Jest środkiem terminowym. Orzeka się go w latach od 1 do 10 lat.
Środek ten obejmuje:
- utratę czynnego i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej, organu samorządu zawodowego lub gospodarczego,
- utratę prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości,
- utratę prawa do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub zawodowego,
- utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego,
- utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych i utratę zdolności do ich uzyskania w okresie trwania pozbawienia praw.
Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej (art. 41 kk)
Zgodnie z art. 41 §1 kk sąd może orzec zakaz zajmowania określonego stanowiska bądź wykonywania określonego zawodu wtedy, gdy:
- sprawca nadużył przy popełnieniu przestępstwa stanowiska lub zawodu;
- wykazał, że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu stanowi istotne zagrożenie dla dóbr chronionych prawem,
jednak przesłanki te nie muszą wystąpić łącznie. Chodzi tu o zawód faktycznie wykonywany zajęcie o charakterze zarobkowym, niekoniecznie na podstawie urzędowo poświadczonych uprawnień.
Natomiast orzeczenie zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej jest możliwe, jeżeli sprawca:
- został skazany za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem takiej działalności,
- dalsze prowadzenie działalności zagraża dobrom prawnym,
a oba te warunki muszą wystąpić kumulatywnie.
W przypadku zakazu prowadzenia działalności chodzi głównie o powodowanie konkretnych zniszczeń lub zagrożeń w środowisku, prowadzenie działalności zagrażającej środowisku, wyrabianie lub wprowadzanie do obrotu szkodliwych dla zdrowia substancji, środków spożywczych lub farmaceutycznych, sprowadzenie powszechnego zagrożenia dla życia lub zdrowia albo poważnych szkód w mieniu. Musi zaistnieć prawdopodobieństwo, że dalsze prowadzenie działalności gospodarczej przez sprawcę będzie zagrażać życiu lub zdrowiu ludzi albo powodować szkody w środowisku lub mieniu, czy też zagrażać innym dobrom.
Wymienione wyżej zakazy orzeka się na czas oznaczony, od roku do 10 lat, ale sąd może po upływie połowy tego okresu, nie wcześniej jednak niż po roku, uznać, że środki karne zostały wykonane, jeżeli skazany przestrzegał porządku prawnego (art. 84 §1 kk). Zakazy te obowiązują od uprawomocnienia się orzeczenia, a okres, na który je orzeczono, nie biegnie w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności.
Zakaz prowadzenia pojazdów (art. 42 kk)
Środek karny w postaci zakazu prowadzenia pojazdów może mieć charakter fakultatywny, ale także obligatoryjny. Zakaz ten może zostać orzeczony na określony czas, od roku do 10 lat albo dożywotni.
Obejmuje swoim zakresem pojazdy mechaniczne, ale także inne pojazdy. Środek ten jest przewidziany przeciwko sprawcom przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, ale także przeciwko sprawcom wykroczeń (przede wszystkim za spowodowanie zagrożenia przez niezachowanie ostrożności oraz prowadzeniu pojazdu po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka -art.86 i 87 kw. Obserwujemy tu funkcje prewencyjną środka karnego, ale także funkcję represyjną, w szczególności jeśli zakaz dotyczy zawodowych kierowców.
Sąd orzeka (charakter obligatoryjny):
- zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju albo wszystkich pojazdów, jeżeli sprawca, popełniając przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, był w stanie nietrzeźwości bądź odurzenia lub zbiegł z miejsca zdarzenia (katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach (art.173 kk), sprowadzenia bezpośredniego niebezpieczeństwa tej katastrofy (art.174 kk), bądź wypadku, w którym inna osoba doznała obrażeń;
- zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów za zawsze w przypadku skazania osoby prowadzącej pojazd mechaniczny za spowodowanie katastrofy bądź spowodowanie jej niebezpieczeństwa, będąc w stanie nietrzeźwości bądź odurzenia.
Sąd może orzec (charakter fakultatywny):
- zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów na zawsze, jeżeli sprawca był w stanie nietrzeźwości bądź odurzenia, albo zbiegł z miejsca zdarzenia popełniając przestępstwo z art. 173 i 174 kk, którego następstwem jest śmierć innej osoby bądź ciężki uszczerbek na zdrowiu, albo popełniając przestępstwo z art. 177 § 2 kk (wpadek komunikacyjny ze skutkiem śmiertelnym lub ciężkim uszkodzeniem ciała),
- zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju w przypadku skazania za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, zwłaszcza wtedy, gdy z okoliczności czynu wynika, iż prowadzenie pojazdu przez sprawcę zagraża temu bezpieczeństwu.
Wyżej wymieniony środek karny może być orzeczony również wobec osoby, która nie ma uprawnień do kierowania pojazdami. Brak uprawnień nie stanowi przeszkody do orzeczenia tego środka karnego.
Sąd zalicza na poczet zakazu prowadzenia pojazdów okres rzeczywistego zatrzymania prawa jazdy lub innego dokumentu upoważniającego do prowadzenia pojazdu.
Obowiązek naprawienia szkody
Orzeczenie tego środka jest uzależnione od wniosku pokrzywdzonego lub złożonego wniosku przez prokuratora w imieniu pokrzywdzonego (art.46 §1 kk).
Sąd orzeka obowiązek naprawienia szkody w całości lub w części w razie skazania za przestępstwo:
- spowodowania śmierci,
- ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
- naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia,
- przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji,
- przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu,
- przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową
Sąd jest zobligowany do orzeczenia tego środka jeśli wniosek jest złożony od osoby uprawnionej. Forma wniosku może być dowolna, jednak aby wniosek mógł być rozpoznany musi być złożony do czasu zakończenia przesłuchania pokrzywdzonego na pierwszej rozprawie głównej.
Nawiązka
Podobnym do obowiązku naprawienia szkody środkiem jest nawiązka.
Nawiązka jest to represyjno-odszkodowawczy środek karny będący reakcją na popełnienie czynu zabronionego. Według prawa polskiego sąd może zasądzić nawiązkę w wypadku:
skazania za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu albo za inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia - na rzecz organizacji społecznej, do której statutowych zadań należy ochrona zdrowia;
skazania za przestępstwo przeciwko środowisku - na rzecz organizacji społecznej, do której do której statutowych zadań należy ochrona środowiska;
gdyby orzeczenie przepadku przedmiotów stanowiących mienie ruchome, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego czynu - na rzecz Skarbu Państwa zamiast przepadku.
Jeżeli przestępstwa dopuściło się kilka osób, nawiązkę orzeka się od każdej z nich w pełnej wysokości.
W razie skazania za przestępstwo przeciwko środowisku, sąd może ( charakter fakultatywny) orzec nawiązkę na wskazany cel społeczny związany z ochrona środowiska, a wysokość tej nawiązki orzeka się wysokości od trzykrotnego do dwudziestokrotnego najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w pierwszej instancji.
Nawiązkę za przestępstwa w komunikacji orzeka się wysokości od trzykrotnego do stukrotnego najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w pierwszej instancji.
Świadczenie pieniężne
Świadczenie pieniężne jest środkiem karnym podobnym do nawiązki z tą różnicą, iż orzeka się go fakultatywnie w przypadku odstąpienia od wymierzenia kary oraz w innych wskazanych w ustawie przypadkach.
Świadczenie to można orzec na rzecz : instytucji, stowarzyszenia, fundacji, organizacji społecznej wpisanej do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem lub celem statutowym jest spełnianie świadczeń na określony cel społeczny, bezpośrednio związany z ochroną dobra naruszonego lub zagrożonego przestępstwem, za które skazano sprawcę, z przeznaczeniem na ten cel. Świadczenie pieniężne nie może przekroczyć 20.000 złotych.
W razie skazania sprawcy za prowadzenie pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego sąd może orzec świadczenie pieniężne na rzecz: instytucji, stowarzyszenia, fundacji, organizacji społecznej, z przeznaczeniem na cel bezpośrednio związany z udzielaniem pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych i wysokość tego świadczenia nie może przekroczyć 60.000 złotych.
Podanie wyroku do publicznej wiadomości (art. 50 kk)
Obowiązujący kodeks karny dopuszcza stosowanie tego środka karnego jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie. Opublikowanie wyroku przewiduje się wyłącznie:
- w sprawach o zniesławienie, na wyraźny wniosek pokrzywdzonego;
- w sprawach o przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji.
Sąd powinien dokładnie określić sposób podania wyroku do publicznej wiadomości, termin miejsce publikacji, np. środki masowego przekazu (radio, telewizja), ewentualnie w instytucji , stowarzyszeniu bądź zakładzie pracy, np. gdy tam nastąpiło rozpowszechnienie fałszywych zarzutów na szkodę pokrzywdzonej osoby, grupy osób lub instytucji.
Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi (art.41 §1a kk)
Celem tego środka jest wzmocnienie ochrony małoletnich przed wykorzystywaniem seksualnym. Orzeka się go w latach, od roku do 15 lat, jednak sąd może (charakter fakultatywny) orzec ten środek na zawsze w razie skazania na karę pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego.
Istnieje obowiązek orzeczenia tego dożywotniego zakazu (charakter obligatoryjny) w razie ponownego skazania sprawcy w warunkach wyżej określonych.
Obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu ( art. 41a kk)
Sąd może orzec ten środek karny w razie:
- skazania sprawcy za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego,
- skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym przeciwko osobie najbliższej.
Obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu. Jest orzekany w latach, od roku do 15 lat. Sąd musi orzec ten środek karny w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego, a wymienione w rozdziale XXV kk (tj. zgwałcenie i wymuszenie czynności seksualnej, seksualne wykorzystanie niepoczytalności lub bezradności, seksualne wykorzystanie zależności, seksualne wykorzystanie małoletniego, kazirodztwo, itd.).
Środek ten może zostać orzeczony na zawsze w razie ponownego skazania sprawcy za wyżej wymienione przestępstwa.
Art. 84a §1 kk przewiduje, iż środek ten nawet orzeczony na zawsze można uznać za wykonany (nie wcześniej jednak niż po 10 latach wykonywania tego środka), jeżeli zachowanie skazanego po popełnieniu przestępstwa i w czasie wykonania kary uzasadniają przekonanie, iż po uchyleniu obowiązku lub zakazu nie popełni on ponownie przestępstwa przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego.
Sąd przed podjęciem decyzji w tym przedmiocie zobowiązany jest zasięgnąć opinii biegłych.
Zakaz wstępu na imprezę masową
Środek karny w postaci zakazu wstępu na imprezę masową ma charakter zarówno obligatoryjny jak i fakultatywny. Sąd może orzec ten środek (bądź orzeka - w przypadkach wskazanych w ustawie), jeżeli przy popełnieniu przestępstwa zachowanie sprawcy wskazuje, że jego udział w imprezach masowych zagraża istotnym dobrom chronionym prawem.
Zakaz ten jest połączony z obowiązkiem stawienia się w czasie trwania imprezy masowej we właściwej dla miejsca zamieszkania sprawcy jednostce Policji. Sąd w wyroku orzeka: jakich imprez zakaz dotyczy, nazwy dyscyplin sportowych, zakres terytorialny obowiązywania środka.
Zakaz wstępu na imprezę masową dotyczy także meczu piłki nożnej rozgrywanego przez polską kadrę narodową, polski klub sportowy poza terytorium RP.
Przepadek (przedmiotów i korzyści majątkowych)
Środek karny w postaci przepadku jest środkiem o charakterze różnorodnym, tzn. może pełnić różne funkcje - prewencyjną, represyjną, mieszaną.
Przepadek stosuje się do:
- przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa - w tym przypadku orzeczenie tego środka jest obligatoryjne ( funkcja represyjna);
- przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa - w tym przypadku orzeczenie tego środka jest fakultatywne, a w przypadkach określonych w ustawie - obligatoryjne ( funkcja prewencyjna );
- przedmiotów objętych zakazem wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu - charakter fakultatywny, a w przypadkach określonych w ustawie obligatoryjny;
- korzyści majątkowej osiągniętej, chociażby pośrednio, z popełnienia przestępstwa - charakter obligatoryjny.
W przypadku jeśli orzeczenie przepadku wskazanych przedmiotów nie jest możliwe, orzeka się przepadek ich równowartości, chyba że przedmioty podlegają zwrotowi pokrzywdzonemu bądź innemu uprawnionemu podmiotowi.
* * *
Kodeks karny sankcjonuje niestosowanie się do orzeczonego środka karnego w art. 244, który mówi:
„Kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd zakazu zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu, prowadzenia działalności, prowadzenia pojazdów lub obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu albo nie wykonuje zarządzenia sądu o ogłoszeniu orzeczenia w sposób w nim przewidziany, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.
Dodany przez ustawę z 27 lipca 2005 roku (Dz.U. Nr 163, poz.1363); zmiana weszła w życie 26 września 2005r.
Dodany przez ustawę z 27 lipca 2005r. (Dz.U. Nr163); zmiana weszła w życie 26 września 2005r.
Dodany przez ustawę z 20 marca 2009r. (Dz.U. Nr62, poz. 504); zmiana weszła w życie 1 lipca 2009r.
W brzmieniu ustalonym przez ustaę z 13 czerwca 2003r. (Dz.U. Nr 11, poz. 1061); zmiana weszła w życie 1 lipca 2003r.
- 1 -