Pervin, Psychologia osobowości, r. 3 „Poznawcze składniki osobowości”

Na poznawcze składniki osobowości składają się informacje (treść poznania) i sposoby ich przetwarzania (proces poznania).

Lata 60. XX wieku- procesy poznawcze stają się ważną częścią psychologii osobowości

STYLE POZNAWCZE

Witkin - rozpoczął badania od eksperymentów percepcyjnych - czy ludzie kierują się inf. z otoczenia, czy ze swojego organizmu?

Test Pręta i Ramy: badany znajdował się w zaciemnionym pomieszczeniu i obserwował świecącą się ramę, w której znajdował świecący się pręt. Eksperymentator przekrzywiał ramę i pręt, a badany musiał z powrotem ustawić pręt pionowo. Aby to zrobić musiał zignorować dane z otoczenia (rama) i kierować się sygnałami z organizmu. Jeżeli pręt pozostawał nachylony w tym samym kierunku co rama, oznaczało to zależność badanego od sygnałów z otoczenia, natomiast prawidłowe ustawienie pręta świadczyło o dominacji sygnałów z ciała.

Wyniki: Ludzie bardzo różnili się między sobą (dla różnych ludzi ważne różne sygnały). Dlatego proste uogólnienie nie było możliwe.

Czy w różnych sytuacjach jest wykorzystywany ten sam tryb orientacji percepcyjnej?

Witkin stwierdził, że tak (poszczególni ludzie wykonują różne testy tego typu w podobny sposób).

Test Figury w Figurze: Badany ma znaleźć na rysunku prosta figurę lub kształt ukryty w innej, większej figurze (chodzi o wyodrębnienie elementu z otoczenia, podobnie jak w Teście pręta i Ramy)

Zależność/niezależność od pola- ludzie o wysokiej niezależności od pola potrafią lepiej spostrzegać element rzeczywistości w oderwaniu od jego otoczenia;

Czy różnice w stylu spostrzegania są związane z osobowością człowieka?

Witkin stwierdził, że tak:

• osoby niezależne od pola są bardziej aktywni w przezwyciężaniu trudności życiowych, lepiej i elastyczniej panują nad swoimi impulsami, rzadziej borykają się z poczuciem niższości; wybierają kierunki wymagające umiejętności analitycznych i lepiej sobie w nich radziły (Witkin)

• osoby zależne od pola wybierają kierunki lepiej wypadają tam, gdzie w grę wchodzi kontakt z ludźmi

Styl analityczny/globalny:

• osoba o analitycznym stylu poznawczym oddziela bodźce od otoczenia i potrafi przezwyciężyć ich kontekst, świat składa się dla niej z wyraźnie zarysowanych części, a całość jest dobrze zorganizowana; jednostki wyraźnie ustrukturowane i wyodrębnione z otoczenia

• rzeczywistość dla osoby o globalnym stylu poznawczym wydaje się mieć zatarte kontury; całość narzuca sposób widzenia poszczególnych części; płynna granica między Ja i Nie-ja; jej poczucie tożsamości, poglądy i uczucia zależą od otoczenia

Styl wygładzający/wyostrzający: określa wrażliwość na różnice między przedmiotami

Styl wypierający/przyjmujący: określa różnice we wrażliwości na uczucia

Niska/wysoka złożoność poznawcza: określa różnice w dokonywanej przez ludzi strukturyzacji rzeczywistości

Samoobserwacja kontrolująca: różnice w stopniu uzależnienia zachowania danej jednostki od sygnałów z otoczenia zewnętrznego

• osoba o skłonnościach do samokontroli jest wyczulona na presję okoliczności i dostosowuje do niej swoje zachowanie

• osoba, która nie ma skłonności do samokontroli nie słucha otoczenia i kieruje się własnymi poglądami i uczuciami

Koncepcja stylów poznawczych „wyszła z użycia” ponieważ:

1. Wyniki późniejszych badań nie były zgodne z wynikami Witkina ( poza tym trudno było odróżnić od siebie poszczególne style)

2. Wątpliwości co do zakresu funkcjonowania stylów (ludzie nie zawsze wykonują różne zadania w jednolitym stylu; niejednoznaczny związek stylów z osobowością)

3. Pojęcia stylów poznawczych zastąpiono innymi kategoriami

PREKURSORZY POZNAWCZEGO PODEJŚCIA DO SOSOBOWOŚCI: KELLY I ROTTER

Lata 50. XX wieku - czyli jeszcze przed rewolucją poznawczą.

Obie teorie powstawały niezależnie.

Teoria konstruktów osobistych Kelly'ego

• dotyczy sposobu, w jaki człowiek konstruuje i interpretuje rzeczywistość

• sformułowana na podstawie doświadczeń klinicznych (a nie badań empirycznych)

• nie istnieje prawda obiektywna, tylko różne interpretacje (konstrukty) tego samego wydarzenia

• człowiek jako naukowiec- obserwuje, stawia hipotezy i przewiduje przyszłość (prawdziwy naukowiec różni się od przeciętnego człowieka tylko systematycznością prowadzenia obserwacji i większą metodyczność w stawianiu i weryfikowaniu hipotez)

• celem każdego człowieka jest jak najtrafniejsze opisywanie, wyjaśnianie i przewidywanie wydarzeń

• teoria ta dotyczy: struktury, procesu, stałości, zmienności

• łączy idiograficzny (wyjątkowość interpretacji świata- różna treść) i nomotetyczny (wspólne wszystkim procesy funkcjonowania poznawczego- wszyscy chcą przewidywać przyszłość i zmniejszać niepokój, lęk i zagrożenie) punkt widzenia

• konstrukt osobisty: sposób konstruowania, wyjaśniania czy interpretowania świata; konstrukty, które stosuje się w odniesieniu do innych- można zastosować do siebie i odwrotnie

• wszystkie konstrukty składają się na system poznawczy człowieka

• rodzaje konstruktów:

• centralne (podstawowe znaczenie dla funkcjonowania człowieka) i peryferyjne

• werbalne i niewerbalne

• nadrzędne i podrzędne

• system konstruktów może być

• prosty: niewiele konstruktów niepołączonych ze sobą i zorganizowanych na jednym poziomie; wszystko wrzucone do jednego worka; przewidywania zawsze takie same bez względu na okoliczności

• złożony: wiele wzajemnych połączonych konstruktów o wielopoziomowej organizacji; pozwala na subtelne rozróżnienia i precyzyjniejsze przewidywanie przyszłości

• system konstruktów jest elastyczny i charakteryzuje się dużymi zdolnościami adaptacyjnymi (np. konstrukt nadrzędny może w pewnych okolicznościach stać się podrzędny, a potem wrócić na dawną pozycję)

• system konstruktów jest stabilny w czasie

• Test Konstruktów osobistych (REP Test): służy ocenie zawartości i struktury systemu konstruktów

• Niepokój: powstaje, gdy wydarzenia leżą poza systemem konstruktów

• Lęk: powstaje, gdy pojawia się nowy konstrukt

• Zagrożenie: całościowa zmiana systemu konstruktów

Teoria społecznego uczenia się Rottera

• człowiek uczy się przede wszystkim w otoczeniu społecznym, a motywacje jego postępowania najczęściej dotyczą innych osób (wpływ Adlera)

• nacisk na wzmocnienia i procesy poznawcze (wpływ Hulla i Tolmana)

• czego się człowiek uczy i w jaki sposób?

• Teoria Hulla: najważniejsze są połączenia między bodźcem a reakcją tworzone za pomocą wzmocnienia

• Teoria Tolmana: wzmocnienia wpływają na motywacje i zachowanie, ale nie na uczenie się; wynikiem uczenia się są mapy poznawcze, a nie asocjacje bodziec-reakcja; znaczenie mają poznawcze czynniki uczenia się i zachowania

• Rotter połączył koncepcje wzmocnień (każde zachowanie wywołuje jakiś skutek, który jest wzmocnieniem) z koncepcja operacji poznawczych (człowiek może oczekiwać efektów zachowania i wzmocnienia będącego jego efektem)

• Model oczekiwania- wartości (Feather): prawdopodobieństwo zachowania się w określony sposób jest funkcją wartości wzmocnienia i prawdopodobieństwa jego wystąpienia

• Wartość wzmocnienia i prawdopodobieństwo jego wystąpienia są zależne od jednostki- subiektywizm i od sytuacji- to samo zachowanie nie w każdej sytuacji wywołuje ten sam skutek

• Oczekiwania uogólnione: człowiek formułuje oczekiwania, które maja zastosowanie w wielu różnych okolicznościach

• Ufność: określa, w jakim stopniu można polegać na słowach innych

• Umiejscowienie źródła kontroli: zewnętrzne (wszystko zależy od przypadku- moje działanie nie ma żadnego sensu- bezradność) lub wewnętrzne (wszystko zależy od człowieka- mój los jest w moich rękach)

• Kwestionariusz Umiejscowienia Źródła Kontroli (I-E Scale): bada, indywidualne różnice uogólnionych oczekiwań dotyczących stopnia, w jakim kary i nagrody zależą od czynników wew. lub zew.

DWAJ TEORETYCY REWOLUCJI POZNAWCZEJ: MISCHEL I BANDURA

Teoria społeczno- poznawczego uczenia się Mischela

- Trzy filary:

1. podkreśla specyficzność układu bodźców sytuacyjnych (zachowanie człowieka jest zmienne i zależy od sytuacji)

2. ludzie mają zdolność różnicowania (potrafią rozróżniać nagrody i wymagania związane z każdą sytuacja i odpowiednio do tego zmieniać swoje zachowanie- to sprawia, że zachowanie jest zależne od okoliczności)

3. człowiek ma zdolności samoregulacyjne (dostosowanie zachowania za pomocą procesów poznawczych do wymogów sytuacji, umiejętność odsuwania w czasie gratyfikacji i wytrwała realizacja celów)

• podstawowe elementy osobowości w teorii Mischela: konstrukty i strategie kodowania, cele, oczekiwania, kompetencje oraz systemy samoregulacji (główny nacisk położony na poznanie- „kognitywiści”):

1. ludzie tworzą konstrukty osobiste i strategie kodowania informacji (sposoby porządkowania informacji)

2. ludzie posiadają wartości subiektywne, preferencje i cele, które stanowią o indywidualnych różnicach w wartościach przypisywanych skutkom ich działań

(umiejętność wyobrażania sobie celów swoich działań i zmierzania do ich realizacji)

• jak ludzie wybierają swoje zadania życiowe i jak je realizują (Cantor)

• zadania życiowe: jednostki motywacyjno-poznawcze wyznaczające główne cele życiowe

3. ludzie mają oczekiwania dotyczące prawdopodobnych konsekwencji swoich działań (mają postać zdania warunkowego „Jeżeli…, to…”; człowiek będzie się inaczej zachowywał w każdej z dwóch sytuacji, jeśli różnić się będą związane z nimi oczekiwania)

4. ludzi cechuje różny poziom kompetencji behawioralnych i poznawczych (zdolność przetwarzania informacji i zachowywania się odpowiednio do sytuacji; określają raczej możliwości, niż rzeczywiste osiągnięcia)

• inteligencja społeczna (Cantor i Kihlstrom): umiejętność wykorzystania wiedzy do rozwiązywania problemów życiowych- jest elastyczna i zorientowana na cel; jest wyspecjalizowana- dotyczy określonych zadań albo dziedzin (osoba „bystra” w jednej dziedzinie może być „tępa” w innej :D)

5. ludzie są wyposażeni w systemy samoregulacji

- Mischel wcale nie pomija kwestii różnic indywidualnych ani cech, sprzeciwia się natomiast widzeniu cech w oderwaniu od funkcjonowania poznawczego oraz specyfiki sytuacji

Badania ilustrujące zależność zachowań ludzkich od określonych sytuacji

W jakim stopniu zachowanie pozostaje stałe w różnych sytuacjach (jak wynika z teorii cech), a w jakim jest uzależnione od sytuacji (jak twierdzi Mischel)?

Obserwacja chłopców na obozie letnim dla dzieci sprawiających problemy wychowawcze.

Wyodrębniono 5 różnych sytuacji:

1. jeden z chłopców nawiązuje pozytywny kontakt z drugim

2. jeden z chłopców zachowuje się wobec drugiego agresywnie i prowokująco

3. chłopiec otrzymuje pochwałę od dorosłego

4. chłopiec otrzymuje ostrzeżenie od dorosłego

5. ukaranie

Za każdym razem rejestrowano jedną z 5 możliwych reakcji:

1. agresja słowna

2. agresja fizyczna

3. płacz

4. ustępliwość

5. udział w rozmowie wychowawczej

Przedmiotem badań był poziom stabilności zachowań w sytuacjach tego samego typu i w sytuacjach odmiennych.

Wnioski:

1. Zachowanie było stabilne i spójne w ramach sytuacji tego samego typu

2. Stabilność zachowań w sytuacjach odmiennych, ale w jakimś stopniu podobnych do siebie (kontakty o charakterze pozytywnym, negatywnym i te między dzieckiem a dorosłym), objawiała się wyraźniej niż w sytuacjach zupełnie różnych

3. W ciągu pewnego czasu ujawniły się u chłopców stabilne profile zachowania (tzn. zależności między każdym z 5 typów zachowań a każdym z 5 rodzajów sytuacji)

4. Agregacja, czyli łączenie rodzajów zachowań z typami sytuacji, pozwalała na uchwycenie różnic indywidualnych, ale wpływ czynników sytuacyjnych nadal pozostał wyraźny

Czyli…ludzie mają stabilne skłonności behawioralne, które są jednak warunkowane rodzajem sytuacji (rzadko który człowiek jest ekstrawertykiem lub introwertykiem we wszystkich sytuacjach społecznych). Ludzie mają stabilne osobowości, ale za pomocą kompetencji poznawczych starają się dostosować do spostrzeganych przez siebie wymogów określonych sytuacji.

Teoria społeczno-poznawcza Bandury

- początki jego teorii zaliczano do społecznej teorii uczenia się (brak aspektów poznawczych)

- teoria Bandury jest wielką teorią osobowości

- 3 składniki teorii związane z poznawczymi elementami osobowości:

1. poznawcze aspekty uczenia się oraz kształtowania zachowań

• modelowanie (wpływ teorii Tolmana)

• niektórych zachowań można nauczyć się bez nagród, ale wywołać je można tylko nagrodami (eksperyment z lalką Bobo)

• warunkowanie zastępcze: kształtowanie swoich reakcji emocjonalnych poprzez obserwowanie ich u innych

2. poczucie własnej skuteczności

• ocena możliwości własnego działania w określonych sytuacjach

• wpływa na wybór sytuacji, w które się angażujemy, na wielkość wysiłku wkładanego w działanie, na stopień wytrwałości w dążeniu do celu oraz na nasze reakcje emocjonalne

• odnosi się do konkretnych zadań i sytuacji (nie ma charakteru globalnego)

• brak wiary we własną skuteczność wyzwala reakcje stresowe i osłabia system obronny organizmu (koronny dowód znaczenia zmiennych poznawczych dla funkcjonowania człowieka)

3. standardy lub cele

• poznawczy aspekt motywacji

• Cel: pożądany efekt końcowy, który motywuje do długotrwałego działania i pozwala opierać się chwilowym presjom

• Standard: punkt odniesienia dla pożądanych zachowań; może mieć charakter zewnętrzny (oceny dokonywane przez innych ludzi) lub wewnętrzny (sami wyznaczamy pewne standardy naszego postępowania); np. pochwały czy nagany wynikają tego, że spełniamy określone standardy lub nie

• Procesy poznawcze są ważne dla motywacji, bo:

• wytrwałość w dążeniu do celu zależy od inf. zwrotnych dotyczących skuteczności kolejnych kroków(jeśli wiemy, że czynimy postępy, to mamy większą motywację)

• ważnym składnikiem ludzkiej motywacji i wytrwałości jest ocenia własnej skuteczności (im bardziej wierzymy w możliwość osiągnięcia celu, tym wytrwalej do niego dążymy)

• oczekiwania mają wpływ na motywację (przewidując rezultaty swoich działań, potrafimy wyobrazić sobie konsekwencję swojego zachowania); to wspomaga proces samoregulacji

- teoria Bandury miała szczególne znaczenie dla psychoterapii i leczenia (praca nad wzmacnianiem wiary w siebie, związkiem między poczuciem własnej skuteczności a reakcjami na stres i zdolnością podejmowania działań korzystnych dla zdrowia)

- Bandura nie przywiązywał szczególnej wagi badaniom różnic indywidualnych

DODATKOWE POZNAWCZE SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI: SCHEMATY, ATRYBUCJE I PRZEKONANIA

Schematy

• schemat: struktura poznawcza porządkująca informacje oraz wpływająca na kodowanie, magazynowanie i przywoływanie

• określają sposób, w jaki ludzie spostrzegają innych i siebie

• przypominają konstrukty Kelly'ego

• jednostki różnią się tworzony przez siebie schematami, relacjami między nimi i sposobami przetwarzania informacji ważnych dla posiadanych schematów

Atrybucje

• przypisywanie przyczyn wydarzeniom

• atrybucja przyczynowa: spostrzegana przyczyna zdarzeń; odgrywa ważną rolę w reakcjach emocjonalnych

• czy ludzie mają skłonność do określonego typu atrybucji?

• Pesymistyczny styl wyjaśniania (wewnętrzne, stałe i globalne atrybucje wydarzeń negatywnych) wpływa na gorsze wyniki w nauce i sporcie

Przekonania

• Przekonanie: pogląd, że cos jest prawdą albo nie

• Poziom stresu zależy od oceny poziomu niebezpieczeństwa i zdolności poradzenia sobie z nim

• Oszacowanie (Lazarus):proces, dzięki któremu ludzie oceniają charakter potencjalnie stresującego wydarzenia oraz swoją zdolność poradzenia sobie z nim; ludzie różnią się oszacowaniami

• Mają duże znaczenie dla zdrowia emocjonalnego człowieka (podobnie jak schematy i atrybucje)

• Przekonania dezadaptacyjne: nie pozwalają przystosować się do środowiska;

• Przekonania irracjonalne: przekonania nielogiczne, które trudno potwierdzić lub obalić, np. „Jeśli jest dobrze, to zaraz zdarzy się coś złego”;

• Oba rodzaje przekonań maja charakter samo spełniających się proroctw i odgrywają dużą rolę w rozwoju zaburzeń psychicznych

Analiza poznawczych składników osobowości

Nie ma jednej poznawczej teorii osobowości, podobnie jak nie ma jednej teorii cech.

Różnice między teoriami cech a teoriami poznawczymi osobowości:

1. teorie cech kładą nacisk na różnice indywidualne używając analizy czynnikowej, a teorie poznawcze na procesy wspólne wszystkim ludziom posługując się metodami eksperymentalnymi (dopiero potem wskazuje się na jednostkowe różnice w zakresie tych procesów, zwłaszcza na te, które powstają na skutek specyficznej sytuacji )

2. t. c. kumulują dane i wyprowadzają z nich ogólne hipotezy, a t. p. są wyczulone na specyficzność sytuacji i formułują hipotezy uwzględniając ten czynnik

Ale… żadna z teorii nie zajmowała się całościowym funkcjonowaniem osobowości (rzadkie studia przypadków, ważniejsze składniki niż połączenia między nimi)

---