38. Przekształcenia semantyczne (tropy)
- konkretny sens słowa użytego w danej wypowiedzi zależny od jej całokształtu i sytuacji w jakiej realizuje się akt mowy - możliwości cieniowania znaczeniowego, ujawniania nowych znaczeń
- możliwość wydobywania ze słowa nowego sensu przez zestawianie go z innymi słowami
- tropy - różnorodne zestawienia tworzące nowe sensy
- wartość tropów ujawniająca się dopiero w kontekście i zależna od spełnianej w utworze funkcji
EPITET
- najmniej skomplikowany trop
- ma wpływ na znaczenie wyrazu do którego się odnosi (poszerza je/zacieśnia/nadaje mu inny odcień/określa stosunek osoby mówiącej do przedmiotu wypowiedzi)
- najczęściej w postaci przymiotnika, rzadziej imiesłów, rzeczownik
* najczęściej spotykane epitety:
- określające cechę przedmiotu wypowiedzi, jego naturalną właściwość (drobne nóżki tu i tam)
- określające bezpośredni stosunek wypowiadającego do danego przedmiotu - najczęściej zwroty nacechowane emocjonalnie (jasna, słodka, ciepła, jak majowe lato)
** epitet rzeczownikowy
- występuje stosunkowo rzadko
- najczęściej w utworach stylizowanych
- nagość ciała; pająk nocy; rozkoszy bezsiła; wieża gigant
*** epitet stały
- stosunkowo rzadko,
- określenie zawsze odnoszone do tego samego zjawiska
- popularny w literaturze antycznej, np. u Homera (szybkonogi Achilles)
**** epitet metaforyczny
- specyficzny rodzaj epitetu
- użyty wyraz określający traci swoje podstawowe znaczenie i przybiera inne (szklanna równina - jezioro; nie zrobione ze szkła, a błyszczące tafla jeziora wyglądem przypominająca szkło)
PORÓWNANIE
- zestawienie ze sobą dwóch zjawisk, z których jedno służy określeniu drugiego
- łącznikami są zazwyczaj spójniki: jak, niby, niż, jakby, jakoby (charakterystyczne dla Mickiewicza)
- wydobywanie nowego odcienia znaczeniowego słów
- odniesienie tego, co nieznane do tego, co znane - abstrakcja sprowadzona do konkretu
- wprowadzenie elementów obrazowych
* porównania homeryckie
- bardzo rozbudowane; w których drugi człon tworzy osobny, wielopoziomowy obraz (najczęściej przyrody, lub obyczajów)
- występowało w epopejach Homera (np. opis tarczy Achillesa w Iliadzie)
METAFORA (PRZENOŚNIA)
- zespół słów, w którym znaczenie jednych zostaje przeniesione na znaczenie pozostałych
- wyrazy zespalają się z sobą w nową całość
- nowa wartość semantyczna w odniesieniu do pierwotnych znaczeń poszczególnych wyrazów składowych
- cieniowanie znaczeń czy wręcz ich tworzenie
- wydobywanie ze słów nowych wartości obrazowo - emocjonalnych
- ze względu na spełniane funkcje metafora jest jednym z zasadniczych środków wyrazu w wypowiedzi literackiej
- metafora podlegała (podlega?)rozwojowi historycznemu
czynniki istotne dla przemian metafory:
1) jaki jest zakres znaczeniowy słów, z których jest zbudowana, jaka jest między nimi „odległość” semantyczna
2) jaka jest jej funkcja interpretacyjna (pisarze każdej szkoły literackiej odmiennie ujmują funkcje interpretacyjne w zależności od wyznawanej filozofii/celów, jakie ma realizować tekst)
3) jaka jest jej funkcja kompozycyjna (stosunek do całości wypowiedzi)
na odległość znaczeniową słów w metaforze mają wpływ dwa punkty odniesienia:
a) stosunek przedmiotowy desygnatów słów
- bliskość przedmiotowa słów spojonych ze sobą w metaforze - kiedy między wyrazami istnieje jakiś związek, pokrewieństwo, kiedy wyrazy należą do tej samej kategorii, budzą podobne skojarzenia
b) stosunek zestawienia metaforycznego do przyjętych zwyczajów językowych
- mają na niego wpływ istniejące konwencje językowe
- jeśli metafora jest utarta, często używana, nie odczuwa się jej metaforyczności (zwłaszcza metafora językowa - istniejąca jako ustabilizowana zbitka słów w mowie potocznej)
- metafora ma charakter interpretacyjny - jej użycie nigdy nie jest przypadkowe, zawsze czemuś służy
- prowadzi do emocjonalnej interpretacji sytuacji lirycznej
- wyrażenie emocjonalnej postawy podmiotu
- jej wartość interpretacyjna jest zawsze wynikiem osadzenia metafory w kontekście (jedna metafora może mieć - w zależności od kontekstu - różne walory interpretacyjne)
* metonimia
- szczególna postać metafory
- desygnaty nazw pozostają ze sobą w realnym związku
- wypić kielich do dna - `wino' zostało zastąpione przez `kielich', w którym się ono znajduje
** synekdocha
- rodzaj metafory, w którym część zastępuje całość lub całość - część
- zastępowanie dokonuje się w ramach jednego przedmiotu - między elementami występuje związek realny
- bieleje włos - jeden włos zamiast wszystkich włosów
*** oksymoron
- zestawienie wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu, wykluczających się nawzajem
- główną funkcją jest ukazać przez paradoks nowe jakościowe wyrażenie
- jego wartość ujawnia się dopiero na tle kontekstu
- czarny śnieg, milczeć gderliwie, rozgorzały lód
**** peryfraza (omówienie)
- zastąpienie danego wyrazu przez szereg innych, które są jego równoważnikiem znaczeniowym
- celem użycia peryfrazy jest eliminacja z języka poetyckiego wyrazów potocznych
- srogi ciemności hetman -szatan
eufemizm - szczególna odmiana peryfrazy
- jego celem jest złagodzenie znaczenia pewnych wyrazów
- rozstać się z tym światem -umrzeć
HIPERBOLA - PRZESADNIA
- powiększanie, potęgowanie zjawisk
- służy nadaniu uroczystego tonu, wytworzeniu nastroju grozy, zaostrzeniu zabarwienia emocjonalnego
- wykorzystywana w eposach, poematach heroikomicznych, poezji tyrtejskiej, apelach
- dodatkowo wyrazistość hiperboli może potęgować przeciwstawienie jej rzeczy małych
ANIMIZACJA
- przypisywanie przedmiotowi martwemu stanowi lub pojęciu właściwości istot żywych
- służy dynamizowaniu obrazu poetyckiego, nadaniu nowego sensu opisywanemu zjawisku, lepszym i ciekawszym zobrazowaniu go na zasadzie podobieństwa, skojarzenia
- las śpiewa, stół aż podskoczył, zwinne, młode zmierzchy czerwca
* personifikacja (uosobienie)
- odmiana animizacji
- przypisywanie przedmiotowi martwemu stanowi lub pojęciu właściwości charakterystycznych tylko dla człowieka
- charakterystyczna dla bajek, zazwyczaj służy tym samym celom co animizacja
- wróble rzekły, zając sklep otworzył
SYMBOL
- znak językowy w utworze, który nie tylko oznacza swój desygnat, ale pośrednio wskazuje na treść, którą ów desygnat reprezentuje
- obok treści wewnętrznej symbolu ważna jest jego strona zewnętrzna
Symbol w utworze literackim:
bezpośrednio reprezentuje jakiś inny przedmiot lub
sugeruje jakąś wewnętrzną treść, pośrednio wskazuje elementy, które się na nią składają
- typ b) jest częściej spotykany w literaturze
- odznacza się tym, że nie można go nigdy w pełni rozszyfrować
- przy przełożeniu na „normalny” język traci swój walor artystyczny
- charakterystyczna cecha - niejednoznaczność,
- nigdy nie ujawnia w pełni swego utajonego znaczenia, jedynie je sugeruje
- warstwy zewnętrznej symbolu nigdy nie można traktować jako wartości samej w sobie, nie można jej odczytywać dosłownie
- zostawia pewną inicjatywę odbiorcy
- symbolizm - nurt w literaturze; symbol w poezji tego okresu (XIX i XX wiek) miał sugerować utajone treści, nigdy całkowicie nie dające się rozszyfrować
- przykład: rozdarta sosna w „Ludziach bezdomnych” (ktoś pamięta o co tam chodziło? O.o)
ALEGORIA
- znak językowy stale zastępujący jakieś pojęcie (lis = chytrość; alegoria klasycznej bajki)
- desygnat w pełni zastępuje zjawisko
- alegoria jest podstawą kompozycji w utworach o charakterze dydaktycznym
- alegoria nie jest zjawiskiem jednoznacznym, ale odwołuje się do utrwalonych wyobrażeń społecznych
- symbol zużyty i powoływany często w tej samej funkcji może się ujednoznacznić i być powszechnie rozumiany w jednym, określonym sensie - stać się alegorią
- symbol i alegoria wykraczają poza ramy tropu, nie są tylko konstrukcją językową
- na zasadzie alegorii może być wykreowana postać, a na zasadzie symbolu oparta kompozycja całego utworu
IRONIA
- również przerasta ramy tropu
- zjawisko podwójności - sformułowania służą innej intencji niżby się wydawało z pozoru
- sprzeczność między znaczeniami słów, a intencją zawartą w kontekście
- służy stworzeniu dystansu między podmiotem, a wypowiedzią - mówiący nie bierze odpowiedzialności za swoje słowa
- częsta w twórczości satyrycznej