Interdyscyplinarność nauki ergonomii

Badania w interesującej nas dziedzinie nauki koncentrują się przede wszystkim na zagadnieniach dotyczących układu człowiek—praca. Układ ten składa się z dwóch elementów (podsystemów), które mogą stanowić podstawę podziału dyscyplin składowych ergonomii na dwie grupy: A i B.

Do grupy A zaliczyć należy wszystkie te dyscypliny, których zadanie polega na badaniu właściwości człowieka i gromadzeniu o nim wiedzy stanowiącej bazę dla koncepcyjnych i korekcyjnych rozwiązań praktycznych dyscyplin grupy drugiej (B), zajmujących się doskonaleniem pracy.

Termin „ergonomia" powstał z połączenia dwóch głów greckich: ergon i nomos (ergon = praca, zaś nomos sprawo, zasada). Obok terminu ergonomia używa się także terminów: inżynieria ludzka (human engineering), biotechnika, czynnik ludzki, biomechanika, ergonomia „guzików i tarcz" i inne

Rys. l. Model struktury ergonomii

Przedstawiony podział dyscyplin na dwie grupy oznacza związek funkcjonalny, wyrażony najwyraźniej w kompleksowej cykliczności badań, co w praktyce oznacza bezpośrednie partnerstwo badaczy z grupy A i B. W schemacie nie uwzględniono wielorakich powiązań między poszczególnymi dyscyplinami. Nasuwa się jednak mimo woli pytanie o rolę i rangę poszczególnych dyscyplin w systemie nauki ergonomii. Ogólnie można stwierdzić, że wszystkie dyscypliny są równorzędne. Nie oznacza to jednak, że w każdym przypadku ich rola jest jednakowa. I tak na przykład o przeciążeniu układu nerwowego decyduje fizjolog lub psycholog, o przeciążeniu hałasem decyduje lekarz, a o skuteczności metod wychowawczych przesądza pedagog.

Ergonomii jako dyscyplinie naukowej przyświeca cel praktyczny. Jego realizacja polega na wykorzystaniu dorobku wielu dyscyplin, obejmujących swym zakresem przedmiot zainteresowań ergonomii.

Zastosowanie ergonomii według miejsca i dziedzin działalności

Miejsce	Działalność
Środowisko	Ekologia człowieka Medycyna społeczna Inżynieria biośrodowiskowa
Przemysł	Projektowanie i planowanie Inżynieria przemysłowa Inżynieria ludzka Cybernetyka Automatyzacja Ergonomia zarządzania Ergonomia wyrobów przemysłowych Ochrona zdrowia pracowników Higiena przemysłowa Medycyna pracy Bezpieczeństwo pracy Rehabilitacja
Inne dziedziny działalności gospodarczej i społecznej	Budownictwo mieszkaniowe, urbanistyka i urbanizacja Komunikacja i transport, medycyna lotnicza (morska i astronautyczna), medycyna sportowa i wychowanie fizyczne

Poczynione uwagi na temat powstania ergonomii, jej charakteru i powiązań z innymi naukami wskazują na różne możliwości zdefiniowania tej nauki. Na podstawie znanej literatury przedmiotu z dziedziny ergonomii można wyszczególnić wiele definicji, których autorzy w różny sposób akcentują swój stosunek do ergonomii.

Koncepcję wprowadzenia humanistycznego punktu widzenia do nauki ergonomii proponuje J. Rosner. Pogląd ten jest wyrażony w definicji, w myśl której ergonomia bada funkcjonalne możliwości i właściwości człowieka w procesach pracy, które sprawiają, że praca ludzka staje się bardziej sprawna, a jednocześnie przyczyniają się do duchowego i fizycznego rozwoju człowieka pracującego, zapewniają mu bezpieczeństwo i wygodę oraz chronią jego zdrowie i zdolność do pracy.

W niektórych definicjach ergonomii akcentuje się zwiększenie efektywności pracy. Taki punkt widzenia został zawarty w definicji nauki ergonomii A. Gilpina. Według niego ergonomia jest -nauką zajmującą się ludźmi w procesie pracy. Celem tej nauki jest optymalizacja pracy poprzez coraz lepsze projektowanie czynności roboczych, maszyn i urządzeń, stanowisk pracy oraz materialnych warunków pracy⁵.

Przyjęta przez J. Koczocik-Przedpelską definicja ergonomii -zawiera w sobie elementy humanistyczne i efektywnościowe. Według takiego założenia, ergonomią nazywamy łączne zastosowanie nauk technicznych oraz niektórych nauk biologicznych i społecznych dla zapewnienia w stosunkach między człowiekiem a pracą optymalnych warunków wzajemnego dostosowania się w celu zwiększenia wydajności pracy i przyczynienia się do pomyślności pracownika.

W tradycyjnym ujęciu definicje ograniczają znaczenie ergonomii do optymalizacji warunków wykonywania pracy zawodowej. Coraz częściej formułowane definicje mają charakter ogólniejszy. I tak przykładowo definicja opracowana przez S. Kamińskiego została skonstruowana według klasycznych reguł (genus proximum i differentia specifica), określając przedmiot i funkcje nauki. W tym ujęciu ergonomia jest kompleksową nauką empiryczną, ukierunkowaną na wieloaspektowe poznanie układu człowiek—praca i opracowanie dyrektyw dla urzeczywistnienia

w praktyce obustronnego dostosowania elementów układu celem zapewnienia mu możliwie optymalnych warunków funkcjonowania. Podobny charakter ma definicja przyjęta w statucie Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA). Według jej autorów ergonomia określa stosunki powstające między człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i środowiskiem w najszerszym tego słowa znaczeniu, włączając w to sytuacje związane z pracą, zabawą, rekreacją i podróżą.

Analiza zaprezentowanych wyżej definicji wskazuje na ich znaczną różnorodność. Wydaje się to zrozumiałe, jeżeli weźmie się pod uwagę, że ergonomia jako nauka jest dyscypliną powstającą, nauką in statu nascendi.

Różne ujęcia tej dziedziny wiedzy nie zaciemniają jej istoty, a wprost przeciwnie — uwypuklają następujące cechy ergonomii, zapewniające człowiekowi supremację nad elementami materialnymi:

— po pierwsze, prowadzenie badań nad dostosowaniem rzeczowych składników układu „człowiek—praca" do naturalnych ograniczeń psychosomatycznych pracownika,

— po drugie, dążenie do zapewnienia tą drogą możliwie wysokiej sprawności człowieka,

— po trzecie, charakter zapobiegawczy ergonomii, jej dążenie do eliminowania wszelkich zagrożeń zdrowia,

— po czwarte, dążenie do optymalnego ukształtowania biologicznego kosztu wykonywania pracy.

Obecnie należy się zastanowić, jakie najważniejsze cechy tej nauki przejawiają się w najnowszych kierunkach rozwoju ergonomii. Nie mając możliwości przeprowadzenia pogłębionej ich analizy, ograniczono się do omówienia jedynie czterech najważniejszych z nich.

Ergonomia wyrobów masowego użytku (consumer products ergonomics). Ten kierunek badań wyrósł z obserwacji, że dotychczas stosowane metody kontroli wyrobów przemysłowych nie odpowiadają jej potrzebom. Metody te sprowadzają się do ustalenia, czy dany wyrób spełnia przewidziane dla niego funkcje. Ostatnio jednak ocena wyrobów masowej konsumpcji zaczęła uwzględniać również rolę, którą dany wyrób, jako subsystem, spełnia w systemie społecznym jako całości: po pierwsze, jaki jest jego wpływ na środowisko naturalne i czy nie jest źródłem wypadków lub chorób; po drugie, czy jest wygodny i łatwy w użyciu oraz czy nadaje się do używania przez specjalne grupy konsumentów, jak osoby starsze bądź me w pełni sprawne. Te cechy nabierają szczególnego znaczenia, jeżeli zważyć, że wypadki w gospodarstwach domowych (bardzo często wskutek wad wyrobów masowej konsumpcji) zdarzają się wielokrotnie częściej niż wypadki w przemyśle.

Ergonomia a zadowolenie z pracy. W tym kierunku badań zbiegają się zainteresowania socjologii, organizacji i ergonomii. Celem tych badań jest zintegrowanie wysiłków zmierzających do poprawy warunków, w jakich wykonywana jest praca. Kierunek ten nosi też nazwę humanizacji procesu pracy.

Ergonomia osób w starszym wieku i nie w pełni sprawnych. Proces szybkiego starzenia się społeczeństw wszystkich krajów wysuwa na jedno z czołowych miejsc w polityce społecznej i ekonomicznej zagadnienie przystosowania pracy do specyficznych ograniczeń osób w starszym wieku, a także innych osób o ograniczonej sprawności psychofizycznej. Wynika to z rozszerzania się działalności ergonomicznej na pracę w przemyśle, rolnictwie, komunikacji, handlu i usługach. Spowodowało to uwzględnianie w coraz szerszym stopniu w ergonomii koncepcyjnej cech fizycznych i właściwości psychicznych innych grup ludności, zwłaszcza kobiet oraz osób starszych i nie w pełni sprawnych. Stąd stopniowe odchodzenie od pojęcia „człowieka przeciętnego", zwłaszcza jeżeli chodzi o stosowanie danych antropometrycznych w pracach projektowych, jak również w odniesieniu do wymagań siłowych, szybkości przekazywania i liczby podanych informacji, szybkości reakcji, wytrzymałości na warunki stresowe (wysokie temperatury, hałas, warunki oświetlenia) i wiele innych. Postępująca feminizacja wielu zawodów, a przede wszystkim rosnący odsetek osób w wieku starszym i nie w pełni sprawnych, przy wzmagającym się deficycie młodych kadr pracowniczych, stawiają przed współczesną ergonomią nowe zadania.

Strona 1 z 4

---