POJĘCIE I RODZAJE UMÓW OBROTU GOSPODARCZEGO (umowy handlowe)
Termin „umowy handlowe” nie jest pojęciem normatywnym, podobnie jak jest to w przypadku czynności handlowych. Sformułowanie to ma oznaczać nawiązanie do tradycji Kodeksy handlowego, choć w istocie odnosi się do umów gospodarczych.
Umowy handlowe (gospodarcze) dzieli się na dwie grupy: umowy dwustronnie handlowe (obrót profesjonalny) i jednostronnie handlowe (obrót konsumencki). W pierwszym przypadku chodzi o takie umowy, w których po dwóch stronach czynności prawnej występują osoby zajmujące się prowadzeniem działalności gospodarczej.
Umowy jednostronnie handlowe to te, w których tylko po jednej stronie umowy występuje przedsiębiorca, a po drugiej - osoba, która w zakresie dokonanej czynności nie jest profesjonalistą, zaś co do zasady jedynie konsumentem.
Umowy niehandlowe to takie, w których w zakresie dokonanej czynności prawnej żadna ze stron nie występuje w stosunku do siebie w charakterze przedsiębiorcy, tj. podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą.
Umowy w obrocie gospodarczym można podzielić na:
konsensualne (dochodzą do skutku przez samo oświadczenie woli stron) i realne (dochodzą do skutku dopiero po wydaniu rzeczy - przedmiotu świadczenia),
zobowiązujące, rozporządzające i upoważniające,
jednostronnie zobowiązujące (jedna strona jest tylko dłużnikiem, a druga tylko wierzycielem) i dwustronnie zobowiązujące (każda ze stron jest jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem),
odpłatne (gdy obie strony uzyskują korzyść majątkową) i nieodpłatne (gdy tylko jedna ze stron uzyskuje korzyść majątkową) oraz wzajemne (każda ze stron jest zobowiązana do świadczenia wobec drugiej strony, przy czym świadczenie jednej jest uznawane za odpowiednik świadczenia drugiej strony),
kazualne i abstrakcyjne,
swobodnie negocjowane oraz adhezyjne itd.
W większości umów handlowych są to umowy o charakterze dwustronnie zobowiązującym, odpłatnym, konsensualnym, wzajemnym.
Szczególne znaczenie dla umów w obrocie gospodarczym ma (umów handlowych) ma ich podział na umowy długo- i krótkoterminowe. Można je także dzielić ze względu na przedmiot. W prawie cywilnym dość powszechny jest podział umów na umowy dotyczące:
przeniesienia praw,
używania rzeczy i praw,
świadczenia usług,
stosunków kredytowych itd.
Podziału umów obrotu gospodarczego można również dokonać na podstawie innych kryteriów:
umowy krótkoterminowe (współdziałanie krótsze niż rok),
umowy długoterminowe (kryterium czasu, na jaki zostały zawarte),
umowy ramowe i wykonawcze,
umowy adhezyjne (przez przystąpienie do treści ustalonej jednostronnie przez stronę umowy),
umowy zawarte w trybie oferty, negocjacji, przetargu i aukcji.
Cechą charakterystyczną obrotu gospodarczego jest częste występowanie i duże znaczenie pewnych grup umów, tj. dwóch lub więcej umów odpowiednio ze sobą powiązanych. Dotyczyć to może przede wszystkim procesu zawierania umów. Przykładem może być wieloetapowy proces zawiązywania się stosunku kooperacyjnego, na który składa się - w najbardziej rozbudowanym przypadku - porozumienie wstępne, porozumienie właściwe, umowa ramowa i umowy wykonawcze.
W normalnym toku rzeczy występują dwa etapy. Na pierwszym etapie zawierane są umowy, które stanowią bazę dla umów zawieranych w etapie drugim. Pierwsze nazywane są często umowami przygotowawczymi lub wstępnymi, natomiast drugie umowy nazywane są umowami bazowymi. W drugim etapie zawierane są umowy w pewnym sensie wykonawcze (realizacyjne) w stosunku do pierwszych.
W obrocie gospodarczym pojawiają się dość często tzw. umowy adhezyjne (umowy przystąpienia). Są to umowy, w których swoboda kontraktowa stron jest znacznie ograniczona przez to, iż treść umowy jest jednostronnie narzucona przez jednego z kontrahentów, posiadającego na rynku pozycję monopolistyczną. Drugi kontrahent nie mając de facto możliwości wyboru innego partnera, godzi się na narzucone mu warunki umowne bez możliwości ich negocjowania („przystępuje” do umowy). Dotyczy to szczególnie towarów i usług masowych, takich jak dostawa nośników energii (elektryczność, gaz itp.), usługi ubezpieczeniowe, transportowe itd.
Umowy można podzielić na:
nazwane,
nienazwane.
Konkretną umowę, którą można przyporządkować jakiemuś ustawowemu typowi umowy - ze względu na to, że ma ona cechy charakteryzujące dany typ umowy - określa się mianem umowy nazwanej. Umowy nazwane są to umowy, które są normatywnie określone w Kodeksie cywilnym lub przepisach szczególnych.
Zgodnie z zasadą swobody umów strony mogą także zawierać umowy, których nie da się przyporządkować jakiemukolwiek typowi ustawowemu. Umowy takie określa się mianem umów nienazwanych. Umowy nienazwane to te, które nie są określone normatywnie, tj. gdy ich treść nie jest przewidziana w żadnych przepisach. O ich treści decydują strony umowy na podstawie art. 3511 KC (zasada swobody umów). Umowy takie mogą stać się na skutek ich powtarzalności umowami, które ustawodawca zechce określić w jakimś akcie prawnym. Do umów nienazwanych mają zastosowanie przepisy ogólne prawa cywilnego, dotyczące czynności prawnych i umów oraz przepisy regulujące najbliżej usytuowany typ normatywny umowy.
Umowami nienazwanymi są takie umowy jak:
factoring,
forfaiting,
franchising,
sponsoring,
know-how.
Umowy te są cechą zmian gospodarczych, jaką jest występowanie coraz większej liczby umów nienazwanych. Jak wskazuje samo brzmienie nazw tych umów, są to najczęściej umowy które zostały transplantowane z innych krajów, w szczególności ze Stanów Zjednoczonych.
W praktyce często pojawiają się umowy, które charakteryzują się tym, że treść ich zawiera elementy swoiste dla umów nazwanych, lecz występujące w odmiennych układach strukturalnych lub obok elementów niespotykanych w umowach nazwanych. W literaturze prawniczej szerokim uznaniem cieszy się pogląd, który traktuje je jako trzeci - obok umów nazwanych i nienazwanych - rodzaj umów, określony mianem umów mieszanych.
Do najważniejszych szczególnych nienormatywnych cech umów handlowych w literaturze zaliczono:
przewagę umów długoterminowych,
standaryzację i szablonowość umów,
złożoność stosunków umownych.
Cechy te jednak występują w krajach o istotnie rozwiniętej gospodarce rynkowej. W polskich warunkach, z powodu często zmieniającego się otoczenia ekonomicznego, strony rzadko decydują się na zawieranie umów dłuższych ze względu na zmieniające się warunki. Częściej wybierają umowy krótsze. Także ze względu na częste zmiany podmiotowe (przekształcenia, podziały łączenia), z reguły szablonowość umów jest ograniczona przez długotrwałe ustalanie każdorazowo treści umowy.
Z kolei do najważniejszych cech normatywnych umów handlowych należy zaliczyć:
przyjęcie zasady oferty odwołalnej (art. 662 KC);
dopuszczalność modyfikującego przyjęcia oferty (art. 681 KC);
dopuszczalność ustalenia ostatecznej treści umowy zawartej ustnie za pomocą tzw. pisma potwierdzającego (art. 771 KC);
wyłączenie stosowania formy ad probationem (art. 74 § 3 KC);
szczególne zasady przy złożeniu oferty w postaci elektronicznej (art. 661 § 2-4 KC);
przyjęcie szczególnego miernika należytej staranności dla prowadzących działalność gospodarczą (art. 355 § 2 KC);
wyłączenie zasady sądowej waloryzacji w odniesieniu do stron prowadzących przedsiębiorstwo (art. 3581 § 4 KC);
możliwość zawarcia umowy w wyniku zastosowania różnych wzorców (art. 3854 KC);
przyjęcie zasady, że umowa jest zawarta również poprzez milczenie osoby prowadzącej działalność gospodarczą, gdy strony pozostają w stałych stosunkach gospodarczych (art. 682 KC);
Powyżej wymienione cechy umów zawieranych przez osoby prowadzące działalność gospodarczą zostały wyraźnie wyodrębnione w przepisach ogólnych o zobowiązaniach umownych. Inne szczególne cechy odnoszą się do każdej indywidualnej umowy, uregulowanej w Kodeksie cywilnym. Wymienione wyżej cechy normatywne mają swój ciężar gatunkowy, a przyjęcie niektórych z nich budzi wątpliwości.
A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2005, s. 709
Tamże, s. 709
S. Włodyka (red.), Prawo umów w obrocie gospodarczym, Wydawnictwo C. H. Beck 2001, s. 37
A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2005, s. 711
S. Włodyka (red.), Prawo umów w obrocie gospodarczym, Wydawnictwo C. H. Beck 2001, s. 40
Tamże, s. 37
Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania - część szczegółowa, Warszawa 2004, s. 7
Tamże, s. 9
A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2005, s. 711
Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania - część szczegółowa, Warszawa 2004, s. 10
A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2005, s. 713