§ 28. Dodatkowe zastrzeżenia umowne
I. Uwagi ogólne
Strony, które zawierają umowę, mogą zamieścić dodatkowe zastrzeżenie - postanowienie mające na celu zabezpieczenie interesów stron lub uelastycznienie więzi prawnej między dłużnikiem i wierzycielem
Zwykle są to postanowienia dotyczące zadatku, umownego prawa odstąpienia, odstępnego lub odszkodowania umownego (kary umownej)
To strony swobodnie decydują , (wg KC...ale nie mogę określenia tego znaleźć w żadnym art.!..............) (w książce na str. 191, drugi akapit, nb. 404)
czy zastrzeżenie dodatkowe ma być w umowie zamieszczone. Wyjątkiem od tego zastrzeżenia było prawo zadatku między jednostkami gospodarki uspołecznionej (w PRL-u, gdzie przeważającą większość własności posiadało państwo).
Ważniejsze dodatkowe zastrzeżenia umowne w przepisach normuje KC w III Księdze o zobowiązaniach (art 394-396).
II. Zadatek
Zadatek - suma pieniężna lub rzecz, którą jedna ze stron daje drugiej przy zawarciu umowy. Zwyczaj ten utrwalił się na oznaczenie, że umowa doszła do skutku. Prawne znaczenie zadatku zależy od stron zawierających umowę, tzn., że:
może być zaliczony na poczet świadczenia (część kwoty, która będzie doliczona do przyszłych należności wierzyciela);
może być uznany za zabezpieczenie wykonania świadczenia oraz
może być uznawane jako tzw. odstępne
Swoboda interpretacji znaczenia zadatku. (trzeci akapit nb 406: ”przepisy prawa cywilnego, pozostawiając z reguły pełną swobodę stronom.....”
Zadatek sensu stricto - (kc)(tj. w ścisłym znaczeniu) jest surogatem (łacna: surrogare, subrogare - wybierać zastępczo kogoś innego; także: podróbka; zamiennik...np; surogatem pieniądza będzie weksel, papiery wartościowe) odszkodowania na wypadek, gdy umowa zawarta między stronami nie zostanie wykonana.
Art. 394. § 1.W braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.
§ 2. W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi.
§ 3. W razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności, albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony.
Rolę zadatku i zasady dotyczące odszkodowania z powodu niewykonania umowy objaśnia KC w art. 471 i następnych, lecz najważniejsze z nich to, że:
przy umowach wzajemnych, przy których był dany zadatek, strona uzyskuje specjalne udogodnienie, może bowiem odstąpić od umowy bez wyznaczania dodatkowego terminu
strona może w każdym przypadku zachować zadatek lub żądać zwrotu jego podwójnej wysokości, chociażby żadnej szkody nie poniosła, ale jeśli poniosła szkodę wyższej wartości to nie może żądać więcej niż zadatek
strona nie może zwolnić się od umowy przez samo zwrócenie zadatku w podwójnej wysokości
Jeśli strony zgodnie rozwiązały umowę lub niemożność zrealizowania (wykonania) umowy powstała wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie odpowiada, to zadatek nie odgrywa szczególnej roli (art. 394 § 3.)
III. Umowne prawo odstąpienia
Wg zasady, że umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda) żadna ze stron nie może rozwiązać umowy bez zgody drugiej strony. Odstępstwa od tej zasady z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków[( rebus sic stantibus; z łaciny: ponieważ prawy przybrały taki obrót) pozwala stronom umowy na zmianą pierwotnego zobowiązania ( będzie w § 48 i § 64....)]
Jednostronne odstąpienie od umowy - przewidziane w prawie zobowiązań jako wyjątek, tylko w kilku przypadkach:
przy niektórych umowach jak zlecenie (w każdej chwili) lub spółka (z ważnych powodów)
przy umowach wzajemnych w razie niewykonania zobowiązana przez drugą stronę
także zastrzeżenie:
Art. 395. § 1.Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.
§ 2. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za nie zawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.
Umowne prawo odstąpienia - art. 395 § 1 „można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa (?) się przez oświadczenie złożone drugiej stronie”. Skutkiem odstąpienia od umowy będzie to, że umowa wcale nie była zawarta - odstąpienie ma zatem moc wsteczną: skutek ex tunc (art. 395 § 2) i to, co strony sobie świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu ( na gruncie regulacji prawnej Sąd Najwyższy przyjął, że „do czynności zwykłego zarządu zalicza się wszelkie czynności, mające na celu utrzymanie rzeczy w dotychczasowym stanie oraz zarządzanie nią dla umożliwienia korzystania z niej i pobierania pożytków, nie ma jednak ustawowej definicji czynności zwykłego zarządu oraz niemożliwe jest ich wyczerpujące skatalogowanie). Jeśli zawarta umowa miała charakter umowy wzajemnej (np.; umowa sprzedaży, umowa o dzieło, umowa najmu i dzierżawy oraz umowa przewozu) a obie strony dokonały świadczeń, mają je zwrócić jednocześnie. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.
Ustawa nie rozstrzyga expressis verbis (łac., dobitnie, wyraźnie; bez ogródek) kwestii zwrotu pożytków i nakładów. W doktrynie ( z łac. doctrina - nauczanie, wiedza) istnieje pogląd, że do zwrotu pożytków stosuje się zasadę art. 395 § 2 (jest wyszczególniony wyżej), natomiast do zwrotu nakładów - przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 do 414).
Dopuszczalność zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia od umowy przenoszącej własność nieruchomości budzi wiele kontrowersji, ponieważ podnosi się zarzut naruszenia zakazu zastrzegania warunku określonego w art. 157 k.c, gdyż w konsekwencji prawo odstąpienia może być porównane z warunkiem rozwiązującym. Jednakże pogląd ten jest niesłuszny, niewłaściwe jest utożsamianie warunku oraz prawa odstąpienia.
LEX COMISSORIA - zastrzeżenie, że strona może odstąpić od umowy, jeżeli druga strona nie spełni świadczenia lub spełni je nienależycie a więc jest to uwarunkowane prawo odstąpienia od umowy. Odstąpienie następuje przez odpowiednie oświadczenie strony uprawnionej. Z reguły, klauzulę tę zastrzega się na wypadek, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania
następuje, gdy druga strona ponosi za to odpowiedzialność (art. 471 i n.k.c)
IV. Odstępne
Umowa o odstępne - wolno jednej z stron lub obu stronom odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy pieniężnej - odstępnego (art. 396 k.c „Jeżeli zostało zastrzeżone, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego”).
W odróżnieniu od zadatku (art. 394) odstępne polega na zapłacie sumy pieniężnej.
Odstępne i zadatek mogą pełnić te same role przy zawieraniu umowy. Oczywistym jest, że gdy strony postanowią inaczej, to zadatek będzie pełnił inną rolę. Tak więc, rezygnując z zadatku lub płacąc podwójną jego wysokość, strona uprawniona może odstąpić od umowy i zadatek spełni rolę odstępnego.