Młoda Polska

Charakterystyka wstępna.1)Nazwy stosowne dla określenia literatury oraz nowych trendów w sztuce przełomu XIX i XX w. (rozwijającej się w latach 1881-1918): a) Młoda Polska-od cyklu artykułów napisanych przez A. Górskiego, a opublikowane w krakowskim czasopiśmie „Życie”, b) neoromantyzm-nazwa wprowadzona przez E. Porębowicza, sygnalizująca powrót do pewnych tendencji właściwych romantyzmowi, c) modernizm-określenie wprowadzone przez I. Matuszewskiego nawiązujące do nowych tendencji jakie się pojawiły w literaturze tego okresu , d) dekadentyzm (fr. dekadence-schyłek)-nazwa uwypuklająca popularne, szczególnie wśród inteligencji twórczej nastroje znużenia, zniechęcenia, a nawet pragnienia śmierci jako formy uwolnienia się od cierpień (sugestywna ilustracja tego typu nastrojów znajdujemy w wierszu St. Koraba Brzozowskiego „O przyjdź”); e) literatura doby imperializmu-nawiązująca do przemian społecznych jakie się dokonały w owym okresie (związanych z przechodzeniem kapitalizmu w stadium imperializmu). 2) Znamienne dla tego okresu, a związane z przeobrażeniami w dziedzinie ekonomiczno-społecznej, narastanie konfliktów klasowych oraz będących ich konsekwencją ruchów o charakterze rewolucyjnym, orężnych wystąpień przeciwko krzywdzie i niesprawiedliwości - rewolucje 1905 i 1917 r.3) Teorie filozoficzne popularne na przełomie XIX i XX w., a więc związane z sytuacją ekonomiczno-społeczną istniejącą w owym czasie oraz pojawienie się nowych tendencji w dziedzinie filozofii (wywarły one wpływ na powstanie nowych trendów w sztuce): a) nitzscheanizm, którego twórcą był F.Nitzsche („Tako rzecze Zaratustra”, „Poza dobrem i złem”) dzielił on ludzi na „kastę panów” oraz tłum, którym można pogardzać, stworzył koncepcję „nadczłowieka” żyjącego „poza dobrem i złem” a więc nie podporządkowującego się żadnym zakazom ani nakazom, kierującego się w swoim postępowaniu jedynie biologiczną żądzą życia i chęcią użycia (teorie te znalazły zwolenników wśród twórców i reprezentantów ideologii faszystowskiej), b) bergsonizm-spopularyzowany przez francuskiego filozofa H. Bergsona, który głosił przekonanie o niepoznawalności świata sugerując jednocześnie, że człowiek może poznać jedynie niektóre z rządzących nim prawideł i to nie dzięki rozumowi ale instynktowi i intuicji, właściwym przede wszystkim artystom, c) przeciwstawienie temu pesymizmowi poznawczemu kierunków burżuazyjnych optymizmu filozofii proletariackiej, głoszącej pogląd, że świat jest poznawalny ale nie poznany, zaś jedyną drogą do poznania rządzących nim prawideł jest rozum, d) estetyzm - jego twórcą był niemiecki filozof A. Szopenhauer, głoszący teorię, że życie ludzkie jest nieustającą pogonią za nieosiągalnym szczęściem, jedynych chwil wytchnienia, a więc namiastek szczęścia, mogła człowiekowi dostarczyć kontemplacja dzieł sztuki, od których wymagano w związku z tym absolutnego piękna, kładąc szczególny nacisk na doskonałość ich formy (teorie te znalazły odzwierciedlenie w popularnym na przełomie wieków haśle „sztuka dla sztuki” głoszącym kult „sztuki czystej” niepodporządkowanej żadnym nakazom ani zakazom praktycznego życia).4) Główne tendencje w sztuce przełomu XIX i XX w.: a) impresjonizm, który rozwinął się w sztukach plastycznych przede wszystkim w malarstwie: nazwa pochodzi od tytułu obrazu C.Moneta „Wschód słońca” impresja; impresjoniści zerwali z kanonami tradycyjnego malarstwa-rozjaśniali paletę, przedstawiali sceny z życia w naturalnym otoczeniu wychodząc w plener (fr.plein air-pełne powietrze), zacierali kontury, uważali że barwy zależą od oświetlenia, nakładali na siebie kolory na zasadzie kontrastu; do najwybitniejszych reprezentantów tego kierunku należą: Monet, Renoir, Cezanne [renuar, sezan] zaś w polskim malarstwie Malczewski, Pankiewicz, Podkowiński, Wyczółkowski; impresjonizm rozwinął się także w muzyce, wyrażając się w odtwarzaniu subiektywnych wrażeń twórcy (w muzyce francuskiej reprezentował go Debussy [debisje], a w polskiej Karłowicz i Szymanowski; kierunek ten rozwinął się nawet w krytyce literackiej w postaci skrajnie subiektywnych ocen poszczególnych dzieł; b) symbolizm-nazwa stosowna również dla całej epoki, a pochodząca od symbolu-środka artystycznego stosowanego w literaturze i sztuce tego okresu; symbol posiadał dwa znaczenia to co przedstawiał (osoby, przedmioty, zjawiska) i to co się kryło pod tym bezpośrednim przedstawieniem zgodnie z intencją autora (np.:krzak róży w „Weselu” Wyspiańskiego); popularność symbolizmu na przełomie wieków wiązała się z przeświadczeniem ówczesnych ludzi o niepoznawalności świata, którego pewne zjawiska można było zasygnalizować za pomocą symboli; do najważniejszych symbolistów w literaturze należeli: H. Ibsen M. Maeterlinck [meterling] (w dziedzinie dramaty), zaś w dziedzinie liryki A. Rimbaud [rębo], P.Verlaine [werlę], A. Błok, W. Briusow. 6) Wydawane na przełomie XIX i XX w. Czasopisma literackie, które odegrały ważną rolę w ówczesnym życiu kulturalnym: a) krakowskie „Życie”, w którym A. Górski opublikował swój cykl artykułów, a S. Przybyszewski, pełniący funkcję naczelnego redaktora, ogłosił swój słynny „Confitexor” nazwany szumnie „manifestem młodopolskim”; b) warszawska „Chimera”- jej redaktorem naczelnym był Z.Przesmycki (pseudonim Miriam), jego zasługą był to, że wydobył z zapomnienia i spopularyzował twórczość C. K. Norwida.

„Dzika kaczka” na tle twórczości H.Ibsena. 1)H.Ibsen (1829-1906) jako jeden z dwóch najwybitniejszych dramaturgów symbolistów (drugim był M.Maeterlinck, autor takich dzieł jak `Intruz”, „Ślepcy”, „Wnętrze”). 2) Najważniejsze fakty z życia H.Ibsena-pisarza urodzonego w Norwegii-był on synem armatora, reżyserem teatru w Bergen, wiele podróżował po krajach europejskich przebywając najdłużej w Rzymie i Monachium. 3) Trzy główne okresy w twórczości dramatycznej i tendencje najbardziej znamienne dla każdego z nich: a) pierwszy nawiązujący do legendarnej i historycznej przeszłości własnego kraju, reprezentowany przez dramaty: „Pretendenci do tronu”, „Grób Hunnów”, a także poematy dramatyczne „Brand”, „Peer Gynt” [per gint], które przyniosły autorowi rozgłos europejski, a prezentowały podstawy myśli filozoficznej Ibsena jaka znalazła rozwinięcie w jego późniejszej twórczości; b) drugi reprezentowany przez dramaty: „Nora”(„Dom lalki”), „Upiory”, „Wróg ludu”, „Podpory społeczeństwa”, nawiązywał do tradycji realizmu krytycznego II poł. XIX w., gdyż potępiał normy życia mieszczaństwa owego okresu, zbulwersował też opinię światową odważnym przedstawieniem takich drażliwych problemów owego życia jak: odpowiedzialność rodziców wobec dzieci, prawo zamężnej kobiety do decydowania o swoim losie, bunt przeciwko większości w imię bezkompromisowej prawdy; c) trzeci nacechowany typowymi dla dramaturgii Ibsena skłonnościami do pesymizmu, symbolizmu i nihilizmu, który w wydaniu Ibsena nie wykluczał jednakże wiary w istnienie porządku etycznego świata, dlatego też jego bohaterowie w chwili ostatecznej klęski nie tracili nigdy nadziei oraz chęci na moralne podźwignięcie się (utworami reprezentatywnymi dla tego okresu były: „Budowniczy Solness”, „Dzika kaczka”, „Hedda Gobler”, „Gdy wstaniemy zmartwych”.3) „Dzika kaczka”- powstała w 1884 r. jako utwór znamienny nie tylko dla trzeciego okresu twórczości Ibsena ale także dla całokształtu jego dramaturgii ze względu na eksponowane w niej problemy moralne, a także charakterystyczną kompozycję: to co oglądamy na scenie jest konsekwencją i epilogiem spraw, które się rozegrały w przeszłości-akcja właściwa toczy się równolegle z obrazami i informacjami o przeszłości, które wzbogacają współczesność, a najczęściej wpływają determinująco na losy bohatera. Czy zawsze należy głosić prawdę? Rozważania na podstawi „Dzikiej kaczki” H.Ibsena1)Ścisły związek moralnych problemów wyeksponowanych w dramacie ze sposobem prezentacji głównych osób nim występujących, a więc Hialmara Ekdala, Gregersa Werle, starego Ekdala, starego Werle, Jadwini oraz Giny Ekdal: a) Hjalmar Ekdal-właściciel zakładu fotograficznego, który mógł otworzyć dzięki pomocy finansowej starego Werle a przede wszystkim swojej żony Giny i córki Jadwini (wykonywały za niego wszystkie prace związane z prowadzeniem zakładu), w ciągu całego życia wykazywał skłonność do pazerstwa i wygłaszania cudzych myśli jako swoich własnych, pozwolił sobie wmówić, że zostanie wielkim wynalazcą i zapowiedział żonie, że zostanie bogatą wdową po wielkim wynalazcy, a nie miał po prostu świadomości, że jest człowiekiem małym, u którego nikt nie może znaleźć duchowego oparcia, gdyż on sam takiej podpory potrzebuje, dał tego dowód w drastycznej sytuacji jaka powstała w jego domu, gdy dowiedział się, że Jadwinia nie jest jego córką (dał dziecku do zrozumienia, że jest dla niego kimś obcym, manifestacyjnie opuścił dom czego konsekwencją była śmierć Jadwini). B) Gregers Werle -kolega Hjalmara z okresu studiów, który postanowił oczyścić jego małżeństwo z kłamstwa i dlatego wbrew perswazjom doktora Rellinga zapoznał Hjalmara z prawdą o dawnym romansie starego Werle z jego żoną Giną; postanowił to zrobić, gdyż jak mówił Relling cierpiał na ostrą gorączkę prawości i w skutek tego zburzył spokój rodziny Ekdalów i stał się pośrednim sprawcą śmierci Jadwini; c) Gina Ekdal-dawna służąca starego Werle, która ukryła prawdę przed Hjalmarem i w skutek tego nawet po upływie wielu lat przeżyła tragedię (straciła córkę i zaufanie męża); d) Stary Ekdal -w przeszłości człowiek bogaty i zapalony myśliwy, po utracie majątku i pobycie w więzieniu załamał się zupełnie i próbował znaleźć duchowe oparcie w stwarzaniu sobie iluzji przeszłego życia (polowanie na strychu); e) Jadwinia Ekdal-14-letnia niezwykle uczuciowa i wrażliwa dziewczynka, bardzo przywiązana do rodziców, szczególnie do ojca, dlatego przeżyła bardzo boleśnie fakt uczuciowego odtrącenia jej przez ojca i dlatego, aby dać dowód swojej wielkiej miłości i ułatwić rodzicom trudnej sytuacji popełniła samobójstwo; f) stary Werle-bogaty kupiec i przemysłowiec, który chcąc uniknąć skandalu związanego z ujawnieniem skutków jego romansu ze służącą, wydał ją za mąż za Hjalmara Ekdala, ukrywając jednocześnie prawdę i próbował potem częściowo naprawić swoją winę finansując przygotowania Hjalmara do zawodu fotografa i przekazując pieniężny legat na rzecz Jadwini i starego Ekdala, którego też prawdopodobnie skrzywdził. 2) Wyeksponowanie w dramacie relacji między prawdą a kłamstwem w ludzkim życiu -stary Werle i Gina oparli małżeństwo Ekdalów na kłamstwie co w rezultacie doprowadziło do tragedii, zaś prawdą, której bezkompromisowym rzecznikiem był Gregers Werle spowodowało tragiczną śmierć niewinnego dziecka (wynika stąd sugestia, że nie należy się kierować kłamstwem, ale nie trzeba też niepotrzebnie upierać się przy ogłoszeniu prawdy zbędnej w określonej sytuacji, bo w ten sposób można także skrzywdzić człowieka). 3) Symboliczny charakter tytułu dramatu, który można odnosić zarówno do Jadwini jak i starego Ekdala: obydwoje oni ponieśli klęskę życiową, której nie mogli przezwyciężyć, podźwignąć się z niej podobnie jak dzikie kaczki, które „gdy dostaną kilka śrutów za skórę, dają nura na dno jak tylko mogą najgłębiej i potem już nie wychodzą na wierzch”. 4) Wyeksponowanie takiej ideologii „Dzikiej kaczki” oraz utworów o podobnej problematyce w wypowiedzi angielskiego pisarza Bernarda Schou [szou]: „Dramaturg może zrobić jeden dobry użytek z nieszczęśliwego wypadku-może budzić ludzi”.

Nastroje pokolenia w młodopolskiej twórczości K. Przerwy Tetmajera.1)Dominacja liryki w literaturze polskiej przełomu XIX i XX w. Określona nie tylko dużą ilością tworzących wówczas poetów, ale także nasyceniem liryzmu powstałych w owym okresie powieści, a nawet dramatów.2) Najwybitniejsi twórcy młodopolskiej liryki: K.Przerwa Tetmajer, L.Staff, B.Leśmian, J.Kasprowicz. 3)Działalność całej rzeszy twórców liryki mniej wybitnej, ale mimo to zajmującej znaczną pozycję w ówczesnym dorobku literackim (Lange, Rydel, Korab-Brzozowski, Niemojewski, Boy-Żeleński, który zasłynął jako wybitny krytyk i tłumacz dzieł literatów francuskich, napisał także zbiór utrzymany w żartobliwym tonie „Słówka”). 4) Twórcza przynależność K.P.Tetmajera ur. w Ludźmierzu na Podhalu (1865-1940), uczył się w gimnazjum św. Anny w Krakowie, studiował w Uniwersytecie Jagiellońskim i w Heinenbergu, wiersze drukował w krakowskim „Świecie” i „Życiu”, w 1928 r. otrzymał nagrodę literacką Warszawy, do grupy najwybitniejszych liryków młodopolskich: a) dwa zbiory utworów lirycznych, które zapewniły mu literacki rozgłos; b) poemat dramatyczny „Zawisza Czarny”, c) dramat „Rewolucja”; d) powieść „Koniec epopei” (z czasów napoleońskich), „Legenda Tatr” składająca się z dwóch części: „Maryna z Hrubego” i „Janosik Nędza Litmanowski”; e) zbiór opowiadań pisanych góralską gwarą „Na skalnym podhalu”. Koniec wieku XIX. 1)Utwór mający charakter nacechowanego pesymizmem manifestu pokolenia dekadentów, których reprezentantem był sam autor w młodzieńczym okresie życia i twórczości. 2) Wzmianki dominującego w wierszu pesymizmu, zawarte w charakterystyce człowieka dekadenta, który: a) stracił wiarę w istnienie jakichkolwiek trwałych wartości, które mogłyby być duchowym oparciem; b) odrzucił możliwość przekleństwa, wzgardy i ironii wychodząc z założenia, że nie powinno się gardzić ciężarem przerastającym nasze siły, że nic już nie dorówna ironii biegu najzwyklejszych rzeczy; c) przestał wierzyć w sens idei z reguły szlachetnych, ale rzadko wcielanych w praktykę życiową; d) był przekonany o bezsensowności walki (kojarzył jej możliwość z tymi, jakie miałaby mrówka próbując się przeciwstawić pędzącemu pociągowi); e) nie wierzy już w lepsze perspektywy bytu przyszłego, którego wartości nie można jednoznacznie określić, ani nawet odgadnąć, odrzucił możliwość szczęścia w życiu; f) miał całkowitą świadomość swojej bezsilności wobec zagrażającego mu zewsząd zła, dlatego na pytanie o tarczę przeciw włóczni tego zła głowę zwiesił niemy. Ludzie miotają się, dręczą i cierpią. 1)Dominacja pesymizmu wynikającego z przeświadczenia, że życie ludzkie jednym pasmem cierpień i udręk prowadzących do skrajnego wyczerpania i wysnucia ostatecznego przygnębiającego wniosku, że człowiek rodzi się nie po to, aby wychodzić zwycięsko z trudnych sytuacji i problemów lecz po to, aby się poddać niesprzyjającemu losowi. Nie wierzę w nic. 1)Rodzaj ciekawego, a raczej bezideowego obrazu dekadentów, którzy: a) utracili zdolność zachowania wiary w istnienie jakichkolwiek wartości lub też pragnienia czegokolwiek; b) wyrzekli się nawet przyjemności snucia marzeń cierpiąc jednocześnie nad takim zubożeniem; c) żyli w przygnębiającym przeświadczeniu, że los ludzki kształtuje konieczność zła, nie zaś ludzka wola; d) jedynym pragnieniem jakie zachowali była chęć pogrążenia się w stan niewiary i niebytu.

Niech żyje sztuka. 1)Treść wiersza jako przejaw odchodzenia autora od założeń programowego nihilizmu właściwego dekadentom. 2)Potraktowanie sztuki jako tej wartości w istocie swojej bezsensowności, choćby z tego względu, że musi zakończyć się śmiercią; sama zaś egzystencja wiąże się z cierpieniami uwarunkowanymi (szczególnie w przypadku artystów) niedostatkiem materialnym. 3)Określenie niezwykle trudnej sytuacji artystów w społeczeństwie, w którym wartości materialne posiadają bezdyskusyjną przewagę nad duchowymi. 4)Propagowanie przeświadczenia, że autor, w którego wierszach „płyną ognie przez Boga samego włożone” jest jedynym twórcą autentycznych wartości, które należy przeciwstawić systemowi wartości stworzonemu przez zwykłych zjadaczy chleba. 5)Niewiara w możliwość zwycięstwa wartości duchowych nad materialnymi, przy jednoczesnym uwypukleniu piękna sztuki, dla której warto żyć (nawiązuje do łac. hasła ars longa, vita brevis - sztuka nieprzemijająca, życie krótkie). Modernizm w poezji K. Przerwy Tetmajera.

Na anioł Pański. 1)Jeden z najpopularniejszych liryków Tetmajera należący do kanonu jego wierszy klasycznych. 2) Dominujące w utworze przeświadczenie o nieuchronności przemijania ludzkiego życia i wszystkiego, co się z nim wiąże (przekonanie, że samo życie pozbawione jest celu i sensu). 3) Modernistyczne cechy utworu: a)charakterystyczna kompozycja; b) rytmika (widoczna w refrenie wiersza, a oddająca dźwięk bijących dzwonów); c) symbolika utworu (osmętnica-smutek, życie ludzkie i jego przemijanie porównane do rzeki); d) niczym nie uzasadniony smutek w niektórych partiach utworu (nastrojowość).Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym). 1)Niezwykle plastyczny opis fragmentu tatrzańskiego pejzażu widzianego nocą z wysuniętymi na pierwszy plan mgłami przesuwającymi się nieustannie nad szczytami gór. 2) Plastyka opisów uzyskana dzięki odwołaniu do takich zmysłów jak: wzrok (okręcajmy się wstęgą dookoła księżyca), słuch (limb szumy powiewne i w smrekowym szept borze), powonienie (pijmy kwiatów woń rzeźwą). 3) typowo modernistyczne elementy występujące w utworze: a) wyeksponowanie efektów znamiennych dla malarstwa impresjonistycznego, a więc unikanie czasu (mimo, że przedmiotem opisu jest krajobraz) wyeksponowanie barw jasnych, bądź nakładających się na siebie (co nam ciała przeźrocze tęczą blasków nasyca); b) muzyczność uzyskana dzięki rytmice wiersza 14 zgłoskowego z zachowaną cezurą, czyli stałym przedziałem międzywyrazowym w linijce wierszowej; c) górowanie formy nad treścią, co było odwołaniem się do tendencji estetyzmu; d) nastrojowość -szczególny nastrój pełnej uroku ciszy w górach oświetlonych promieniami księżyca. Biografia J.Kasprowicza a pierwszy okres jego twórczości. 1)Jan Kasprowicz-poeta chłopskiego pochodzenia żyjący w latach 1860-1926 jako jeden z najwybitniejszych liryków młodopolskich (ur. w Przyborzu na Kujawach, studiował w Lipsku i we Wrocławiu, na stałe osiedlił się we Lwowie, zafascynowany krajobrazem górskim. 2) Trzy okresy w twórczości Kasprowicza: a) pierwszy, nacechowany dominacją realizmu i naturalizmu (wpływy M. Konopnickiej na charakter jego twórczości) reprezentowany przez dramat naturalistyczny „Świat się kończy”, poemat społeczno-religijny „Chrystus”, cykl sonetów „Z chałupy”; b) drugi, w którym dominował pesymizm (katastroficzne wizje świata zbliżającego się ku zagładzie) i symbolizm: powstał cykl sonetów „Krzak dzikiej róży”, zbiór hymnów „Ginącemu światu”, utwór prozą „O bohaterskim koniu i walący się domie”; c) trzeci, charakteryzujący się afirmacją życia i pogodnym tonem filozoficznym reprezentowanym przez takie utwory jak „Księga ubogich”, „Mój świat”, „Malowanki na szkle”, „Pieśni na gęśliczkach” oraz poemat dramatyczny „Marchoł gruby a sprośny”. 3) „Z chałupy”- cykl składający się z 40 sonetów, utrzymanych w konwencji realistycznej, przedstawiających różne sceny chłopskiego życia, znanego autorowi z autopsji (napisał jeszcze szereg innych utworów związanych tematycznie z życiem chłopów tj. „Z chłopskiego zagonu”, „Hanka Olpińska”, „Król Lear z Biedaczowa”). Sonet I. 1)Sugestywny, a jednocześnie dynamiczny obraz wsi kujawskiej żyjącej w nędzy znamionowanej przez: a) piaszczystą w więc nieurodzajną glebę; b) walące się płoty, chude krowy, niskie obórki. 2) Zawarta w części refleksyjnej sonetu apostrofa do wiejskich chat, symbolizująca silny uczuciowy związek poety z warstwą, z której się sam wywodził (szare chaty, nędzne chłopskie chaty jak się z wami zrosło życie moje), a jednocześnie refleksje, czy te trudne warunki życia ulegną kiedyś poprawie (czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy). 3) Kontrastujący z wyeksponowaną w utworze nędzą element witalności i ożywionej kolorystyki (dziewek wieniec zdrowy w kraśnych chustkach, koralowych sznurkach). Sonet XV. 1) Zakończony tragicznym finałem obraz matki chłopskiej rodziny, która: a) po przedwczesnej śmierci męża oraz czasach gradu i posuchy musiała sprzedać ziemię i wydać córki, będące jeszcze dziećmi na służbę; b) sama udała się na wędrówkę w poszukiwaniu dorywczej pracy (przy żniwach, praniu), która zapewniłaby jej warunki utrzymania; c) po utracie sił wraz z nadejściem starości musiała udać się na żebry (zamarzniętą znaleziono gdzieś w polu). Sonet XIX. 1) Dramatyczny przykład losu chłopa, niegdyś bardzo silnego i sprawnego fizycznie, który pod wpływem choroby stracił siły, utwierdził się w przekonaniu, że jest skazany na śmierć. 2) Wyeksponowanie beznadziejności tej nędzy chłopskiej egzystencji poprzez uwypuklenie faktu, że nawet w takich sytuacjach, gdy życie ludzkie można by uratować przy pomocy lekarza chłopskiej rodziny nie stać na opłacenie jego wizyty. Sonet XXXIX. 1) Nadanie utworowi pewnych znamion autobiografii , ze względu na zaprezentowanie w nim dramatycznego losu chłopskiego syna, związanego z jego staraniami o zdobycie wykształcenia: a) do szkoły uczęszczał w niezwykle trudnych warunkach; b) czytał dzieła Homera czy Wirgiljusza pasąc zwierzęta; c) pojechał do stolicy by kontynuować naukę, ale tam na skutek biedy i nadmiaru pracy umarł na gruźlicę. Symbolika sonetów z cyklu „Krzak dzikiej róży. 1) Poemat „Miłość” jako utwór zapowiadający modernistyczny przełom w twórczości Kasprowicza- miłość nabiera wymiaru metafizycznego, a przyroda występuje w roli tła. 2) Cykl sonetów „Krzak dzikiej róży” składający się z 4 utworów jako przejaw podporządkowania się wpływom modernizmu. 3) Treść sonetów-opis tatrzańskiego krajobrazu z wysuniętymi na plan pierwszy krzakiem dzikiej róży oraz starą spróchniałą limbą. 4) Modernistyczne cechy cyklu: a) symbolika-krzak dzikiej róży symbolizuje życie trwające pomimo niebezpieczeństw i niesprzyjających warunków, limba symbolizuje starość, przemijanie i śmierć; b) typowe dla impresjonizmu eksponowanie barw jasnych oraz utrwalanie ulotnych zjawisk świetlnych; c) nastrojowość (niczym nie uzasadniony smutek i melancholia); d) związana z założeniami estetyzmu dbałość o doskonałość formy. .Modernizm i katastrofizm w hymnie „Święty Boże” 1)Hymn „Święty Boże” jako jeden z hymnów wchodzących w skład zbioru „Ginącemu światu” składającego się z 8 utworów m.in. „Dies irae” (dzień gniewu), „Salome” , „Moja pieśń wieczorna” 2) Przyczyny napisania utworu: a) wspomnienia z czasów dzieciństwa, kiedy wieś poety nawiedziła zaraza cholery i ludzie organizowali procesje w celu wyproszenia u Boga odwrócenia epidemii; b) znajomość pieśni kościelnej zaczynającej się od słów „Święty Boże”, zwanej suplikacjami; c) poznanie przez poetę treści średniowiecznych hymnów, a szczególnie hymnu włoskiego mnicha T.Celano „Dies irae”; d) współczucie dla ludzi skazanych na cierpienie. 3) Elementy składające się na treść utworu: a) obraz kopania samotnej mogiły na skraju miedzy przez całą ludzkość; b) ukazanie trudów ludzkiego życia, utożsamianego przez podmiot liryczny z wędrówką kończącą się śmiercią; c) profanowanie przez wrogów również mogił tych, którzy oddali się szlachetnym celom, poświęcili się ideom; d) ukazanie daremnych usiłowań człowieka próbującego polepszyć los ludzki, nie mogącego nic dla ludzi zrobić i będącego z tego powodu przez nich przeklinany (autor porównał go do giętkiego krzewu w czasie burzy, a zły, niesprzyjający los drwi sobie z bezowocnych, szlachetnych starań tego człowieka; e) obraz pochodu nie tylko ludzi ale i całej przyrody do wielkiej wspólnej mogiły; f) apostrofa do Boga by zmiłował się nad wszystkim co stworzył, nie zaś upajał się wielkością swojego stworzenia podczas gdy ludzie cierpią; g) spowodowana brakiem reakcji Boga na próby ludzkie apostrofa do szatana, by przejął przewodnictwo duchowe nad ludzkością (przedstawienie jednocześnie świadomości, iż to oddanie nie polepszy losu ludzi, gdyż nadal będzie ona skazana na śmierć oraz otaczające zło, którego symbolem jest szatan). 4) Podobieństwo przedstawionej w tym utworze problematyki z tą przedstawioną w sonetach „Z chałupy” (tam jednak autor obwiniał system, a w hymnie prezentuje i obwinia zjawiska metafizyczne np.: Boga nie reagującego na błagania ludzi). 5) Przejawy humanizmu wyeksponowane w utworze: a) współczucie dla cierpiącego człowieka; b) bunt przeciwko Bogu w imię miłości do ludzi-prometeizm. 6) Modernistyczne cechy utworu: a) symbolika (szatan symbolizuje zło, mogiła-śmierć, złocisty trójkąt-Boga); b) katastroficzna nastrojowość (utożsamianie życia li tylko z cierpieniem); c) uwypuklenie daremności starań człowieka ku temu, by polepszyć własnej egzystencji; d) wizja procesji tak ludzkości jak i przyrody do wspólnej mogiły, czyli ku śmierci; e) rozlewność stylu (długie rozwinięcie, obejmujące niejednokrotne kilka, a nawet kilkanaście wersów zdania). Afirmacja życia w ostatnim okresie twórczości J.Kasprowicza. 1) Trzeci okres twórczości J.Kasprowicza charakteryzujący się afirmacją życia, pogodnym tonem filozoficznym, a reprezentowany przez takie utwory jak: „Księga ubogich”, „Mój świat”, „Malowanki na szkle”, „Pieśni na Gęśliczkach”, poemat dramatyczny „Marchoł gruby a sprośny”. 2) Zainteresowanie poety życiem warstw najuboższych (sprzyjało temu osiedlenie się w Poroninie, bezpośredni kontakt z przyrodą oraz małżeństwo z młodą Rosjanką). 3) „Księga ubogich” jako ilustracja tej przemiany w sposobie dostrzegania i pojmowania spraw świata i życia (tytuł utworu nawiązuje do określenia „biblia pauperum i wskazuje na zamysł poświęcenia tych utworów zwykłym, prostym ludziom). Nie ma tu nic szczególnego. 1) Podziw dla piękna przyrody i jej nienaruszalnej trwałości stanowiącej fundament ludzkiego bytowania ulegającego przemijaniu. 2) Ukazanie bezsensu nieustannego pośpiechu, który niszczy ludzi i staje się przyczyną zapomnienia przez nich o tym, że nienaruszalność przyrody może być dla nich podstawą zachowania duchowej równowagi (czuwa nad naszym spoczynkiem rząd pewnych siebie jasieni). Na razie mówiący prawdę. 1)Afirmacja życia wyrażająca się: a)spokojnym przyjmowaniem śmierci jako nieuchronnego końca ludzkiego życia; b) życzeniami oraz prośbami pod adresem krewnych i znajomych dotyczącymi jego pogrzebu, a ujawniającymi uczuciowy związek z chłopstwem i wiejską obyczajowością (na chłopską połóżcie furę w cztery schowawszy go deski); c) pragnieniem, by dusza (po śmierci ciała) mogła odwiedzić okolice, które szczególnie umiłował za życia ( przychodzić od czasu do czasu nad rzekę , na pól tych pustkowie). Szum wody. 1) Filozoficzna zaduma nad biegiem życia skojarzonego z płynącym potokiem. 2) Pełna afirmacja wszystkiego co ze sobą niesie życie, uwypuklenie jej za pośrednictwem skojarzeń związanych z życiem, a przejawiająca się: a) rezygnacją z jakichkolwiek form buntu przeciw twardym prawom życia; b) skłonnością do akceptacji zarówno ważnych spraw, jak też drobiazgów składających się na bieg życia; 3) Taka treść wiersza jako artystyczne świadectwo przemiany wielkiego buntownika przeciw złu na pogodnego, pogodzonego z życiem, pokornego wielbiciela natury. Symbolika w młodopolskiej poezji L.Staffa. 1) Leopold Staff (1878-1957) jako wybitny polski poeta, który tworzył w trzech kolejnych etapach rozwoju haseł literatury tj. w okresie Młodej Polski, dwudziestolecia międzywojennego i Polski Ludowej. 2) Twórczość Staffa: a) tomiki poezji „Sny o potędze”, „Łabędź i lira”, „Uśmiech godzin”, „Ptakom niebieskim”, „”Żywiąc się w locie”, „Wysokie drzewa”, „Barwa miodu”, „Wiklina”; b) dramaty „Skarb”, „Godliwa”, „Igrzysko”; c) bogata twórczość przekładowa-przekładał na jęz. Polski Goethego, Petroniusza, Nitzschego „Kwiatki św. Franciszka”. Kowal (Sny o potędze). 1) Odmienne niż u Nitzschego ujęcie koncepcji nadczłowieka przedstawionego w utworze nie jako istota żyjąca poza dobrem i złem, lecz jako jednostka, która powinna skoncentrować wszystkie swoje marzenia i wysiłki na wydobycie z własnej osobowości i udoskonalenia swoich najlepszych predyspozycji, co da jej w konsekwencji siłę duchową symbolizowaną przez serce hartowane, mężne, dumne, silne. 2) Znamienne dla twórczości Staffa położenie nacisku na marzenia, na sny o potędze, nie zaś na konkretne działania, które by przysporzyły osiągnięcie celu. 3) Porównanie wysiłków zmierzających ku udoskonaleniu własnej osobowości i osiągnięcia siły ducha do pracy kowala wykuwającego z bezkształtnych metali określone formy. 4) Symbolika występująca w utworze oraz marzenia o zdobyciu siły duchowej jako elementy wiążące utwór z założeniami modernizmu. Deszcz jesienny. 1) Typowy przykład młodopolskiej liryki hołdującej madzie na eksponowanie melancholii, smutku, pesymizmu, niewiary w sens życia. 2) Podporządkowany tym nastrojom opis jesiennego, słotnego dnia skojarzonego z refleksjami na temat dominacji cierpień i smutku w ludzkim życiu. 3) Uwarunkowane tą dominacją wyeksponowanie daremności marzeń człowieka, które nigdy nie przeradzają się w stan realizacji (wiecznych snów mary, powiewne, dziewicze na próżno czekały na słońca oblicze). 4) Podkreślenie ulotności i nietrwałości szczęścia znamienne dla innych utworów Staffa (szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło). 5) Określająca humanizm wiersza współczucie dla konkretnych ludzkich cierpień i nieszczęść: a) dla nędzarza, który umarł nim ludzie wsparli go jałmużną; b) dla chłopskiej rodziny, której spłonęła zagroda i dzieci. 6) Uwypuklenie dominacji zła w ludzkim życiu w symbolicznym obrazie szatana niszczącego wszystko co wartościowe, dobre i piękne przez ogród mój szatan szedł smutny śmiertelnie i zmienił go w straszną, okropną pustelnię 7) Typowe dla epoki katastroficzne nastroje. 8) Znamienne dla modernizmu środki artystyczne: a) symbolika-szatan symbol zła; b) elementy malarstwa impresjonistycznego-zacieranie konturów (dal bezkresna, szara, mglista ); c) muzyczność uzyskana dzięki rytmice wiersza 12- zgłoskowego z konsekwentnie zachowaną cezurą; d)nastrojowość-uwypuklony w początkowych strofach nastrój nieuzasadnionego smutku podkreślonego refrenem. Początek bajki. 1) Typowe dla poezji Staffa ujęcie w spokojny ton wiersza filozoficznych refleksji na temat życia kończącego się śmiercią. 2) Porównanie śmierci do pogodnego wieczoru nadchodzącego po równie pogodnym dniu. 3) Sugestia, że warunkiem pogodnej i spokojnej śmierci jest życie bez grzechu przeciw własnemu pięknu co w nas śni tajemnie, czyli bez sprzeniewierzania się istocie człowieczeństwa, która każdego powinna skłaniać ku dobru nie zaś ku złu. 4) Podkreślenie, że tylko dobrze przeżyte życie będzie można opowiedzieć na podobieństwo historii przedstawionych w bajkach, które zawsze dobrze się kończą, zaczynają od słów byłem raz sobie. 5) Znamienna dla poezji Staffa dbałość o doskonałość formy-sonet, a także związana z klasycyzmem wzmianka o Charonie. 6) Wiążąca utwór z założeniami poezji młodopolskiej symbolika-pogodny wieczór jako symbol śmierci. Przedśpiew. 1) Znamienny dla poezji Staffa entuzjazm dla świata, sztuki, przyrody związany z głębokim zrozumieniem dla trudu, smutku i radości: a) stwierdzenie autora, że poznał zarówno dodatnie jak i ujemne strony życia, że zachwycał się pięknem tkwiącym w sztuce i przyrodzie, poznał gorycze i zawody, a mimo to śpiewać będzie pochwałę życia; b) nawiązanie do renesansowego hasła Terencjusza człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce w słowach żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce; c) wynikający z głębokiego zrozumienia nawet najtrudniejszych spraw życia afirmacyjny stosunek poety do wszystkiego co ono ze sobą niesie, tolerancja przejawów zła traktowanych jako zewnętrzny objaw słabości ludzkiej natury. Nic mi świecie. 1) Rodzaj lapidarnego, poetyckiego podsumowania optymistycznej filozofii życiowej Staffa, znajdującego duchowe oparcie w przeświadczeniu, że świat i życie ludzkie jest piękne pomimo nieuchronnego przemijania oraz konieczności śmierci. 2) Zachwyt nad pięknem oraz harmonią nieba i ziemi (jak w pieśni Kochanowskiego Czego chcesz od nas Panie), urokiem gwiazd i kwiatów. 3) Filozoficzne pogodzenie się z nieuchronnością śmierci obejmującej wszystko co żyje (przez wieczność już nie było mnie przed dniem narodzin, a mędrzec dawno uczył mnie, żem jest śmiertelny). O miłości wroga. 1) Treść wiersza jako wyraz konsekwentnego hołdowania Staffa chrześcijańskiemu systemowi wartości. 2) Wyeksponowany w utworze, a wynikający z katolickiej etyki nakaz przebaczania nawet wrogom, których złe, szkodliwe występki należy traktować w kategoriach słabości ludzkiej natury, skłonnej do chwilowego choćby ulegania złu (podobną myśl zawarł w wierszu Przedśpiew mówiąc o dobroci chorej w grzechu). 3) Charakterystyczne dla niektórych utworów Staffa posłużenie się formą strofy dwuwierszowej. Geneza „Wesela” St. Wyspiańskiego. 1) Najważniejsze fakty z życia Wyspiańskiego urodzonego w Krakowie i tam też zmarłego w 1907r. (jego ojciec był rzeźbiarzem mającym pracownię u podnóża Wawelu): a) nauka w Gimnazjum św. Anny w Krakowie; b) studia w Krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierownictwem J. Matejki; c) kilkakrotne odbywanie podróży zagranicznych (od 1890 r. Austria, Włochy, Szwajcaria, Paryż); d) objęcie katedry Sztuki Stosowanej w KSSP (malarstwo kościelne i dekoracyjne); e) ciężka choroba artysty; e) pobyt w podkrakowskiej wsi Węgrzce. 2) Różnorodność form działalności artystycznej Wyspiańskiego: a) praca przy polichroni Kościoła Mariackiego pod kierownictwem J. Matejki; b) portrety i pejzaże: „Autoportret”, `Śpiący Staś”, „Głowa Helenki”, „Chochoły”, „Dziewczynka z fiołkami”, „Kopiec Kościuszki”; c) przygotowanie projektu witraży do Katedry Wawelskiej zrealizowanego w Kościele franciszkanów, opracowanie dekoracji domu lekarza w Krakowie. 3) Twórczość poetycka Wyspiańskiego: a) wiersze o charakterze lirycznym; b) rapsody „Piast”, „Henryk Pobożny”; c) dramaty antyczne; d) tzw. dramaty sumień „Klątwa”, „Sędziowie”; d) dramaty historyczne (związane najczęściej z problemami walk narodowowyzwoleńczych) i współczesne „Noc listopadowa”, „Wyzwolenie”, „Bolesław Śmiały”, „Akropolis”, „Achilles”, „Warszawianka”, „Legion”, „Wesele”. 4) „Wesele”- najpopularniejszy dramat St. Wyspiańskiego wystawiony po raz pierwszy na scenie krakowskiego teatru 16 marca 1901r. (prapremiera ta miała posmak skandalu związanego z pierwotnym zamysłem Wyspiańskiego, by na afiszu umieścić prawdziwe nazwiska osób występujących w „Weselu”; do autora miał pretensje L. Rydel który czuł się ośmieszony, wójt Bronowic-Błażej Czepiec, hrabia Tarnowski ożeniony z Branicką opuścił teatr w trakcie trwania spektaklu). 5) Plotka o „Weselu” Boya-Żeleńskiego jako publikacja dostarczająca wielu cennych informacji na temat okoliczności i przyczyn napisania tego utworu, do których zaliczamy: a) popularną w kręgach inteligencji twórczej przełomu XIX i XX w. , a szczególnie wśród malarzy impresjonistów tzw. „chłopomani” polegającą na powierzchownym zainteresowaniu życiem wsi, szczególnie zaś folklorem i kulturą (konsekwencją takich zainteresowań było małżeństwo malarza Włodzimierza Tetmajera z Marią Mikołajczykówną w 1890r.); b) wesele krakowskiego literata L. Rydla z siostrą Marii Jadwigą Mikołajczykówną, chłopką z podkrakowskiej wsi Bronowice Małe, które odbyło się 20.XI.1900r. z udziałem przedstawicieli krakowskiego środowiska literackiego i wszystkich mieszkańców wsi; c) krytyczny stosunek Wyspiańskiego do programu krakowskiego stronnictwa stańczyków, głoszącego ugodową politykę wobec zaborców (tzw. trójlojalizm); d) patriotyzm autora próbującego rozważyć możliwość podjęcia walki narodowowyzwoleńczej we współczesnych warunkach polityczno-społecznych e) chęć stworzenia nowego rodzaju dramatu, który zawierałby w sobie elementy różnych utworów dramatycznych. 6) Zawartość treściowa utworu: a) akt I nosi znamiona komedii obyczajowej i przedstawia reprezentujących chłopstwo i inteligencję uczestników wesela bronowickiego, prowadzących rozmowy, których treści pozwalają się zorientować w ich wzajemnych stosunkach, samopoczuciu, marzeniach i pragnieniach; b) akt II prezentuje dialog postaci rzeczywistych z tzw. „osobami dramatu”, czyli widmami i zjawiskami będącymi personifikacją ich myśli, uczuć i skrywanych pragnień (pod koniec aktu zjawia się postać Wernykory, a wraz z nią wątek walk narodowowyzwoleńczych); c) akt III określa postawy reprezentantów inteligencji i chłopstwa wobec możliwości uczestnictwa w czynie zbrojnym na rzecz ojczyzny, uwypukla jednocześnie przyczyny fiaska tego zrywu.

Postacie rzeczywiste i „osoby dramatu” w „Weselu”. 1) Przynależność „Wesela” do grupy dramatów posiadających warstwę treściową zarówno realistyczną, jak też wizyjno - symboliczną (podobnie III cz. „Dziadów” Mickiewicza, „Kordian” Słowackiego). 2) Podział postaci występujących w „Weselu” na: a) postacie rzeczywiste - uczestnicy wesela bronowickiego reprezentujący inteligencję i chłopstwo; b) tzw. „osoby dramatu”, czyli widma i zjawy będące personifikacją myśli, pragnień i uczuć postaci rzeczywistych, uosobieniem tego co się w duszy komu gra, co kto widzi w swoich snach (określenie Chochoła). 3) Wprowadzenie „osób dramatu” do akcji przez Państwa Młodych, których namówił do tego poeta (zaprosili najpierw Chochoła, który z kolei przyprowadził inne zjawy - ze względu na swoją rolę przypomina Guślarza z II cz. „Dziadów”). 4) Dialogi postaci rzeczywistych z „osobami dramatu” wskazujące związki między tymi postaciami: a) Marysi Mikołajczykównie ukazuje się Widmo-duch jej dawnego narzeczonego malarza de Lauweauxu, który umarł na gruźlicę, a o którym prawdopodobnie myślała w czasie wesela siostry Jadwigi); b) Dziennikarzowi (Rudolfowi Starzewskiemu, naczelnemu redaktorowi „Czasu” propagującego politykę trójlojalizmu) ukazuje się Stańczyk, błazen Zygmunta Augusta i Zygmunta Starego znany z patriotyzmu i rozsądku, ich dialog jest ilustracją wewnętrznych wahań Rudolfa Starzewskiego wywołanych świadomością niesłuszności polityki, której był rzecznikiem; c) Poecie (tj. Kazimierzowi Tetmajerowi, autorowi dramatu „Zawisza Czarny”) ukazał się Rycerz-duch Zawiszy Czarnego wracającego z pól Grunwaldu by w rozmowie z nim wykazać jałowość młodopolskich „snów o potędze” (noc i pustka za przyłbicą Rycerza); d) Panu Młodemu tj. Lucjanowi Rydlowi, autorowi dramatu „Zaczarowane koło”, w którym przedstawił magnata zdrajcę Ksawerego Branickiego, ukazał się Hetman, duch zdradzieckiego wojewody (podobnie jak Becu z III cz. „Dziadów”, który został ukarany za zdradę ojczyzny w życiu pozagrobowym); zarzucił on inteligencji zaprzepaszczenie różnic stanowych; e) Dziadowi, najstarszemu mieszkańcowi wsi pamiętającego czasy rabacji galicyjskiej z 1846r. ukazał się Upiór-duch Jakuba Szeli, przywódcy tej rabacji, dający wyraz zdziwieniu, że dawna wrogość między szlachtą a chłopami ustąpiła pozorom przyjaźni (byłem ja ich ojcom kat, a dziś jestem swat); f) Gospodarzowi tj. Włodzimierzowi Tetmajerowi, szlachcicowi z pochodzenia, który jednak już przez 10 lat żył wśród chłopów ukazał się Wernyhora, legendarny liryk i wróżbita ukraiński, który jak głosi legenda był zwolennikiem przymierza między polską szlachtą a ukraińskimi chłopami (wraz z jego pojawieniem się autor wprowadził do dramatu problem walk narodowowyzwoleńczych). 6) Rola :osób dramatu” w dramacie: a) wprowadzają do utworu wspomnienia o dawnych postaciach i wydarzeniach z historii narodowej (bitwa pod Grunwaldem, Konstytucja 3 Maja, rabacja galicyjska, hołd pruski); b) uwypuklają krytycyzm wobec postaw niepatriotycznych zarówno w przeszłości (Branicki) jak też współczesności (reprezentant „stańczyków” Starzewski); c) pogłębiają charakterystykę osób rzeczywistych odsłaniając ich marzenia, myśli i uczucia. Inteligencja i chłopi w „Weselu”. 1) Przedstawione w utworze wesele inteligenta z chłopką jako okazja do zaprezentowania postaw przedstawicieli dwu grup społecznych: a) inteligencji: Dziennikarz, Poeta, Pan Młody, Radczyni, Gospodarz; b) chłopstwo: Czepiec, Panna Młoda, Dziad, Ojciec, Klimina, Kasper, Jasiek; 2) Charakterystyka poszczególnych przedstawicieli inteligencji: a) Dziennikarz, który jako członek konserwatywnego stronnictwa stańczyków zdawał sobie sprawę ze szkodliwego wpływu polityki tego stronnictwa na umysły i serca Polaków, a jednocześnie ze swej błazeńskiej roli w społeczeństwie na co wskazują fragmenty jego dialogu ze Stańczykiem masz tu kaduceus polski, mąć tę narodową kadź, serce truj głowę trać, miał też świadomość złej sytuacji w jakiej się znalazł naród polski (gasną świece narodowe, okropne rzeczy się dzieją) ale winą za ten stan rzeczy obarczał przeszłe pokolenia (wina ojca idzie w syna, niegodnych synowie niegodni) nie widział żadnego pozytywnego działania własnego stronnictwa (nie widzę dróg, zaćmił mi się Bóg) był niechętny zainteresowaniu chłopstwa sprawami politycznymi (rozmowa z Czepcem), uważał, że wieś powinna zachować sielankowy charakter (niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna); b) Poeta (K. Przerwa Tetmajer) przedstawiony jako dekadent „ptak żurawiec” wędrujący po obcych krajach, snujący typowo młodopolskie marzenia o potędze i sile fizycznej, której personifikacją był Rycerz-duch Zawiszy Czarnego; jego rozmowa z Rycerzem uwypukla jednocześnie bezsens tych marzeń na co wskazuje noc i pustka za podniesioną przyłbicą Rycerza; jako typowy inteligent wykazywał się skłonnością do wzniosłych deklaracji przy jednoczesnej nieumiejętności zajęcia własnej postawy wobec realiów życiowych (w rozmowie z Gospodarzem dał wyraz chęci uczestnictwa w zrywie narodowowyzwoleńczym, w wielkich rzeczach, ale nie potrafił zająć właściwej postawy w „chwilach osobliwych”, gdy miał szansę uczestnictwa w tym zrywie, pięknie określił pojęcie ojczyzny w słowach Polska to jest wielka rzecz, serce- a to Polska właśnie; tę jego skłonność do wzniosłego pustosłowia przy jednoczesnym nieustannym przeświadczeniu o własnej szczególnej wartości określiła Maryna w słowach próżność na wysokiej skale w swojej własnej śpiąca chwale; c) Pan Młody - typowy chłopoman do którego przemawiała oryginalna odmienność wiejskiego życia, jego efekty malarskie (eksponowane przez malarzy impresjonistów-na jednego z nich- Stanisławskiego- Pan Młody się powołał), ale obce mu były realia tego życia na co wskazują jego wyobrażenia o wspólnym wiejskim bytowaniu z żoną chłopką (będziemy siedzieć w zieleni, w kwitnącym sadzie), w której widział przede wszystkim podobieństwo do lalek z krakowskich sukiennic (strój ludowy); d) Gospodarz (Wł. Tetmajer) - inteligent, który dobrze znał chłopów (żył wśród nich 10 lat) dlatego przestrzegał i podkreślał pozytywne wartości wsi, był dla chłopów rodzajem duchowego przywódcy (szacunek mieszkańców wsi), twierdził, że chłop ma coś z Piasta, chłop potęgą jest i basta Przygotowywał ich do uczestnictwa w wielkim dziele wyzwolenia ojczyzny, ale gdy nadszedł właściwy moment zawiódł podobnie jak inni inteligenci: złoty róg i polecenie Wernyhory przekazał Jaśkowi, a sam poszedł spać; e) Radczyni (Antonina Domańska - ciotka Lucjana Rydla) stwarzała wprawdzie pozory zainteresowania życiem wiejskim wykazując się jednocześnie nieświadomością realiów życia (rozmowa z Kliminą o siewach), ona też określiła jednoznacznie przepaść dzielącą inteligencję i chłopstwo w słowach: wyście sobie, a my sobie, każden sobie rzepkę skrobie. 3) Cechy reprezentantów chłopstwa: a) Czepiec (wójt Bronowic Małych) odznaczał się świadomością wartości chłopstwa jako klasy społecznej (z takich jak my był Głowacki), gotowością do udziału w walce o wolność ojczyzny (my są gotowi, kosy wiszą nad boiskiem), ciekawością świata (pytał o sytuację w Chinach), krytycznie oceniał panów i ich niezdolność do konkretnych działań (panowie dużo by już mogli mieć, jeno oni nie chcą chcieć), zdawał sobie sprawę, że inteligencja stwarzała pozory przyjaźni dla chłopów, ponieważ ich się bała (pan się boją we wsi ruchu, pan nas obśmiewają w duchu) odznaczał się także tężyzną fizyczną, gdyż w bójce uderzył Żyda, a ten nie upadł tylko dlatego, że był ścisk; b) Panna Młoda odznaczała się dbałością o obyczaje (ze zgorszeniem odrzuciła propozycję męża, by zdjąć uwierające ją buty - trza być w butach na weselu), jej skłonność do konkretyzowania zjawisk i zdarzeń ujawniła się również w czasie rozmowy z mężem na temat perspektyw wspólnego życia; c) Dziad - najstarszy mieszkaniec wsi, pamiętający czasy rabacji galicyjskiej i dlatego dziwiący się przejawom zbratania inteligencji i chłopstwa (a to były dawniej gniewy, była kiedyś krew, rzezańce i plamiła krew sukmany); d) Ojciec Panny Młodej (Jacek Mikołajczyk) nie był zachwycony faktem, że inteligent żeni się z jego córką, trafnie określił przyczyny zbliżenia inteligencji z chłopstwem w słowach: pany się nudzą sami, to się pięknie bawią z nami; e) Klimina - lekceważąco a nawet kpiąco potraktowała Radczynię, chcącą stworzyć pozory zainteresowania życiem chłopów; f) Kasper i Jasiek - zdawali sobie sprawę z faktu, że panny z miasta ich lekceważą, Jasiek wykazywał się przywiązaniem do dóbr materialnych (piosenka o worach złota) i solidnym poczuciem rzeczywistości; 4) Wzajemny stosunek inteligencji i chłopstwa: a) nieufność, niechęć, wzajemne lekceważenie wynikające z wzajemnej nieznajomości problemów życia obu stron; b) obustronna świadomość, że zbliżenie jest tylko pozorne, a w istocie obie warstwy dzieli przepaść określona w słowach Radczyni: wyście sobie, a my sobie, każden sobie rzepkę skrobie. „Wesele” jako jeden z polskich dramatów narodowych. 1) Przynależność „Wesela” do grupy tzw. dramatów narodowych reprezentowanych przez III cz. „Dziadów” Mickiewicza, „Kordiana” Słowackiego, „Noc listopadową” i „Wyzwolenie” Wyspiańskiego oraz „Rzecz listopadową” Ernesta Bryla (motywem przewodnim jest problem walki narodowowyzwoleńczej przy jednoczesnym określeniu stosunku całego społeczeństwa do tych walk). 2) Zapowiedź dominacji problemu walk narodowowyzwoleńczych już w I akcie utworu w rozmowie Poety z Gospodarzem, którzy deklarowali gotowość uczestnictwa w wielkich wydarzeniach i czynach, ograniczonych jedynie szarzyzną dnia powszedniego toć by nam się serce śmiało do ogromnych wielkich rzeczy, a tu pospolitość skrzeczy. 3) Wprowadzenie wątku walki narodowowyzwoleńczej pod koniec II aktu wraz z pojawieniem się Wernyhory, który dał Gospodarzowi: złoty róg o szczególnej mocy zdolnej pobudzić naród do walki i pokierować nim w tej walce: na jego rycerny głos spotężni się Duch podejmie Los a także trzy polecenia: a) miał wysłać posłańca do Warszawy w celu zwołania „gromadnych stanów”, czyli sejmu, b)zebrać lud przed kaplicą, c) oczekiwać na głos od krakowskiego gościńca. 4) Niewłaściwa reakcja Gospodarza na głos Wernyhory: a) złoty róg przekazał niedoświadczonemu, nieobytemu w sprawach wielkiej wagi Jaśkowi, sam zaś poszedł spać, bo był pijany; b) obudzony rano przez Czepca nie pamiętał prawie nic ze swojej rozmowy z Wernyhorą. 5)Konsekwencje takiej postawy Gospodarza, który sam rzekomo oczekiwał na okazję do uczestnictwa w walce narodowowyzwoleńczej, przygotowywał do niej psychicznie chłopów, ale gdy nadszedł właściwy moment nie umiał zająć właściwej postawy: a) Jasiek zgubił złoty róg, gdy schylił się po czapkę z pawim piórem; b) zebranego przed kaplicą ludu nie miał kto pobudzić do walki i dlatego kręcił się on w takt monotonnej muzyki Chochoła, drwiącego sobie ze wszystkich zebranych (ów taniec jest symbolem fiaska próby zrywu narodowowyzwoleńczego). 6) Przyczyny tego fiaska: a) oderwanie od inteligencji od realiów życia, jej skłonność do słownych deklaracji przy jednoczesnej niezdolności do podjęcia konkretnych działań; b) brak odpowiednio ukształtowanej świadomości narodowej wśród chłopstwa, przeceniającego wartości materialne; c) w związku z tym brak siły zdolnej do kierowania całym narodem w walce o wolność; c) skrywana wzajemna niechęć, a nawet wrogość inteligencji i chłopstwa. 7) Z powyższego wynika, że według Wyspiańskiego w czasach jemu współczesnych nie mogło dojść do walki narodowowyzwoleńczej, gdyż nie dorosło do niej społeczeństwo. Nowatorska forma artystyczna „Wesela”. 1) Chochoł interpretowany wieloznacznie: jako chwilowo uśpione życie, które zbudzi się wraz z nadejściem wiosny lub symbol poezji, która pobudza naród do wielkich czynów, a potem drwi z jego niemocy lub też symbol bierności, niezdolności do podjęcia konkretnych przedsięwzięć. Geneza „Moralności pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej. 1) Gabriela Zapolska (wł. Maria Gabriela Stefania Korwin Piotrowska) jako jedna z najwybitniejszych reprezentantek literatury polskiej przełomu XIX i XX w. (ur. 30. III. 1857r. w Podhajcach, a zm. 17. XII. 1921r. w Kosowie pod Lwowem). 2) Twórczość Zapolskiej: a) powieści i nowele - „Kaśka Kariatyda”, „Małaszka”, „Przedpiekle”; b) dramaty - „Panna Maliczewska”, „Moralność pani Dulskiej”, „Skiz”, „Ich czworo”; c) prace publicystyczne: „O czym się nie mówi”, „O czym się nawet myśleć nie chce”. 3) „Moralność pani Dulskiej” - najpopularniejszy utwór Zapolskiej napisany w ciągu 2 tygodni pod koniec 1906r., a wystawiony przez teatry krakowskie i lwowskie już w początkach 1907r. 4) Przyczyny napisania tej komedii, nazwanej przez autorkę „tragifarsą kołtuńską”: a) chęć zdemaskowania obłudy moralno-obyczajowej środowiska mieszczańskiego bardzo niechętnie, a nawet wrogo nastawionego do Gabrieli Zapolskiej ze względu na problematykę jej utworów uważanych za niemoralne, a także ze względu na życie osobiste autorki; b) znajomość mieszczki Gołąbowej, która stała się prototypem Dulskiej (samo nazwisko autorka wzięła z popularnej wówczas książeczki dla dzieci „Pani Dulska, jej piesek i kotek”); c) opowiadana autorce przez męża Janowskiego historia o sytuacji jaka miała miejsce w Stanisławowie (znalazła odzwierciedlenie w obrazie życia Dulskiej); d) przeżycia osobiste Zapolskiej, która po zdradzie męża próbowała się otruć (podobnie jak Lokatorka w „Moralności pani Dulskiej”); 5) Miejsce akcji utworu-Kraków lub Lwów. 6) Treść utworu - wycinek z życia rodziny Dulskich składającej się z tytułowej bohaterki, jej męża Felicjana, syna Zbyszka, córek Meli i Hesi, a także służącej Hanki, którą Dulska zatrudniła, by zatrzymać swojego syna w domu. Dulska jako uosobienie hipokryzji. 1) Słowa bohaterki zawarte w rozmowie z Lokatorką, są jakby życiową dewizą i miernikiem hipokryzji Dulskiej, która mówiła: na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział. 2) Przejawy hipokryzji Dulskiej: a) sprowadzenie młodej i ładnej służącej Hanki, by zatrzymać w domu syna - hulakę, aby ten nie psuł dobrego imienia Dulskich; b) brak reakcji na wiadomość o romansie Zbyszka z Hanką; c) dbałość, by o tym romansie nie dowiedziała się opinia publiczna (zapłaciła Hance dużą sumę pieniędzy, by ta nie zgłaszała pretensji do rodziny Dulskich i nikomu nie mówiła o zajściu i konsekwencjach romansu); d) namówienie Zbyszka za pośrednictwem Juliasiewiczowej by nie żenił się on z Hanką (jako argumentu użyła wydziedziczenie syna); e) wymówienie mieszkania Lokatorce, która przed jej dom sprowadziła karetkę, a wynajęcie go kobiecie lekkich obyczajów (Dulska mówiła, iż za jej pieniądze płaci podatki); f) twierdziła, że kobieta powinna skromnie i cicho przejść przez życie, a ubierała swoje córki jak baletnice, jak to określił jej syn (Dulska tłumaczyła to nową modą). 3) Przejawy ograniczoności umysłowej Dulskiej: a) nakazywała mężowi spacery po pokoju, podczas gdy lekarz przepisał mu i polecił spacery na świeżym powietrzu (twierdziła, iż ma go na oku); b) brak u niej jakichkolwiek potrzeb kulturalnych (mówiła Juliasiewiczowej, iż prowadzi życie nad stan, gdyż chodzi do teatru i kupuje różnorodne pisma); c) mylenie i przekręcanie wyrazów wynikające z ich nierozumienia (zamiast scesja mówiła secesja lub aluzja zamiast iluzja); d) nagromadzenie wielu niepotrzebnych i nieładnych przedmiotów (np. obrazów, które były rozdawane za darmo). 4) Przejawy skąpstwa Dulskiej, wynikającego z jej ograniczoności: a) kazała córce użyć plastra wcześniej użytego przez męża; b) wydzielała mężowi pieniądze na kawę i cygara; c) nakazała córce Hesi kurczyć się w tramwaju, by nie musiała dla niej kupować biletu; d) po domu chodziła niechlujnie ubrana, a ubierała się tylko wtedy, gdy wychodziła do miasta oraz przerabiała stare ubrania; e) nie chciała wynająć mieszkania kuzynce, gdyż bała się że nie będzie płacić czynszu lub będzie musiała go obniżyć; f) wymagała, by remontu dokonywali jej lokatorzy. 5) Wytwarzanie przez Dulską w domu nieprzyjemnej atmosfery poprzez nieustanne krzyczenie i rozkazywanie domownikom (konsekwencją tego było wracanie Felicjana dopiero na kolację, rzadkie wizyty w domu Zbyszka, chęć Meli pójścia do klasztoru, by tam zaznać spokoju). 6) Zakorzenienie się w polszczyźnie wyrażenia „dulszczyzna”, które oznacza hipokryzję, ograniczoność umysłową, skąpstwo. Drugoplanowe postacie „Moralności pani Dulskiej”- charakterystyka. 1) Drugoplanowe postacie utworu i ich charakterystyka: a) Zbyszko Dulski - hulaka i utracjusz, który spędzał czas na rozrywkach, był krytycznie ustosunkowany zarówno do swojego środowiska, jak też do postawy swoich rodziców, a przede wszystkim do matki, ubolewał nad tym, że jest Dulskim, dawał wyraz gorzkiemu przeświadczeniu, że w przyszłości będzie postępował tak samo jak inni reprezentanci tego środowiska, jego bunt przeciwko dulszczyźnie wyrażający się w chęci poślubienia Hanki, a tym samym zerwania ze swoim środowiskiem był krótkotrwały, przestraszył się ukazanej mu przez Juliasiewiczawą wizji życia w niedostatku, będącej konsekwencją wydziedziczenia przez rodziców i ostatecznie podporządkował się matce; b) Felicjan Dulski - mąż bohaterki, który na skutek swojego milczenia zajął postawę izolacji od wszystkiego czym żyła jego rodzina, zajął postawę wygodną, jak to określił jego syn, gdyż żona rozpychała się łokciami a on szedł wygodnie za nią; c) Hesia Dulska - miniaturka matki, podobna do niej w bezwzględności (do Hanki) i sprycie, marząca o tym, by mogła prowadzić taki sam tryb życia jak jej brat lumpować się jak on; d) Mela - najmłodsza córka Dulskich wyróżniająca się wrażliwością uczuciową i dobrocią serca (Zbyszko mówił, że jest najmożliwsza z całej rodziny) dlatego też współczuła Hance i chciała jej małżeństwa ze Zbyszkiem; e) Juliasiewiczowa - krewna Dulskich, która miała zainteresowania kulturalne (chodziła do teatru, prenumerowała pisma) była inteligentniejsza od swojej krewnej, ale wykazuje się podobnym jak ona zakłamaniem (mówiła Zbyszkowi, że akceptuje jego zamiar poślubienia Hanki, chociaż chciała go jednocześnie skłonić do rezygnacji z tego zamiaru), Zbyszko trafnie ocenił ją mówiąc, że jest zrobiona na mahoń podobnie jak jej meble i jej farbowane rude włosy; f) Hanka - służąca u Dulskich, która zajmowała bierną postawę niemal w każdej sytuacji i podporządkowywała się woli innych (Dulskiej, Zbyszka); g) Tadrachowa - chrzestna matka Hanki, wyróżniała się sprytem i skłonnością do przeceniania dóbr materialnych (wiedziała jak szantażować Dulską, czym jej zagrozić w celu wyłudzenia od niej jak największej sumy pieniędzy i dlatego stwarzała pozory, że wierzy w małżeńskie zamiary Zbyszka). 2) Pogłębienie pesymistycznej wymowy utworu poprzez wyeksponowanie faktu, że w środowisku mieszczańskim oprócz będącej jeszcze dzieckiem Meli nie ma ani jednej postaci pozytywnej, zaś krytycznej oceny tego społeczeństwa jest w stanie dokonać jeden z najgorszych przedstawicieli tj. Zbyszko. Demaskatorski charakter „Moralności pani Dulskiej”. 1)Demaskatorski charakter utworu określony odsłonięciem prawdziwego oblicza środowiska mieszczańskiego, w którym autorka dostrzegła i wyeksponowała różne przejawy zła: a) dominację fałszu i zakłamania w życiu tegoż środowiska w sposobie postępowania wszystkich jego reprezentantów (jedyną postacią pozytywną jest Mela, która jednakże postępowała inaczej niż wszyscy gdyż, jak mówił jej brat, była jeszcze dzieckiem w dodatku chorobliwym, Zbyszko uważał iż nawet ona w przyszłości ulegnie złemu wpływowi swojej rodziny i środowiska); b) uniemożliwienie przez to środowisko jakichkolwiek form odstępstwa od obowiązujących form postępowania, tak więc Zbyszko musiał zrezygnować ze swego krótkotrwałego buntu i podporządkowania się matce oraz schematom obyczajowym obowiązującym w życiu mieszczaństwa; c) wyeksponowanie faktu, że jedyną osobą dostrzegającą i krytycznie odnoszącą się do środowiska mieszczańskiego był jeden z najgorszych jego przedstawicieli - Zbyszko Dulski; d) wyeksponowanie kultu pieniądza widocznego nie tylko w środowisku mieszczańskim (Dulska, Zbyszko), ale także wśród przedstawicieli ludu (Tadrachowa mówiła Hance, że dzięki pieniądzom Dulskich będzie mocna). 2) Posłużenie się przez autorkę przy demaskowaniu zła w środowisku mieszczańskim elementami naturalizmu, eksponującego bezwzględną walkę o byt, w której zwyciężają silniejsi (Dulska był silna dzięki swoim pieniądzom, dlatego też bez większego trudu wyrzuciła z domu Hankę i podporządkowała sobie Zbyszka). 3) Uwypuklenie tej trwałej dominacji zła nie tylko w podkreśleniu niezniszczalności dulszczyzny (bohaterka po chwilowych kłopotach wróciła do domowych form postępowania i znów zaczęła żyć, jak to określiła „po bożemu”), ale także w formalnych cechach utworu (powtórzenie I sceny w zakończeniu) oraz prezentacji dalszych losów Dulskiej w utworach „Pani Dulska przed sądem” oraz „Śmierć Felicjana Dulskiego”. Kompozycja, język i styl „Moralności pani Dulskiej”. 1) Dostosowanie kompozycji utworu do jego walorów ideowych (trwałość dulszczyzny została wyakcentowana w niemal całkowitym powtórzeniu sceny I w zakończeniu utworu). 2) Celowe zastosowanie kontrastu w sposobie prezentacji postaci: przeciwieństwem krzykliwej Dulskiej jest jej zawsze milczący mąż, sprytnej i bezwzględnej Hesi - łagodna i bojaźliwa Mela. 3) Humor zabarwiony gorzką ironią (stąd określenie w podtytule „tragifarsa”) występujący w trzech odmianach: a) postaci (Dulska, Felicjan, Zbyszko, Hesia); b) słów (rozmowa Zbyszka z matką); c) sytuacji (spacer Dulskiego wokół stołu). 4) Częściowa indywidualizacja języka: a) granicząca z prymitywizmem prostota wypowiedzi Dulskiej; b) młodzieżowy żargon w sformułowaniach, którymi posługiwał się Zbyszko; c) elementy gwary w dialogach Hanki i Tadrachowej. 5) Zastosowanie zasady wielooglądowości w sposobie prezentacji bohaterki, którą charakteryzują: a) jej własne słowa i czyny; b) wypowiedzi członków najbliższej rodziny; c) opinie osób postronnych; d) wygląd zewnętrzny; e) urządzenie mieszkania. Życie i twórczość St. Żeromskiego. 1) Drobnoszlacheckie pochodzenie St. Żeromskiego (podobnie jak Prusa, Mickiewicza, Sienkiewicza i wielu innych twórców polskiej literatury) urodzonego 14. X. 1864r. w Strawczynie na ziemi kieleckiej, a zmarłego 20. XI. 1925r. w Warszawie. 2) Najważniejsze fakty z życia późniejszego pisarza, którego ojciec był dzierżawcą majątków: a) dzieciństwo spędzone w Ciekotach; b) nauka w gimnazjum kieleckim (mieszkał na stancji u ciotki Maryli Saskiej); c) pogorszenie się warunków bytowych Żeromskiego w związku ze śmiercią matki 15 sierpnia 1879r., a później również ojca 22 października 1880r. (z tego względu nie ukończył gimnazjum); d) przeniesienie do Warszawy i podjęcie jesienią 1888r. studiów w Szkole Weterynaryjnej nie ukończonej również z powodu choroby i trudnych warunków materialnych; e) podjęcie pracy guwernerskiej w szlacheckich dworkach na Sandomierszczyźnie i Lubelszczyźnie; f)pobyt w Nałęczowie i zawarcie znajomości z B. Prusem i późniejszą żoną Oktawią z Radziwiłłowiczów Radkiewiczową; g) ślub z panią Oktawią i wyjazd do Raperswilu, gdzie Żeromski pełnił funkcję bibliotekarza w znajdującym się tam Polskim Muzeum Narodowym; h) powrót do Warszawy i praca bibliotekarza w Bibliotece Zamojskich; i) wyjazd za granicę - do Francji i do Włoch; j) poznanie malarki Anny Zawackiej i założenie nowej rodziny; k) ostatnie lata życia spędzone w Warszawie i Konstancinie. 3) Trzy okresy rozwoju twórczości Żeromskiego: a) młodzieżowy - opowiadania („Zmierzch”, „Doktor Piotr”, „Zapomnienie”), utwory powieściowe (w skład ich wchodziła powieść „Promień” i obszerne „O żołnierzu tułaczu”, „Syzyfowe prace”, „Ludzie bezdomni”); b) dojrzały - „Róża”, „Sułkowski”, „Popioły”, „Wierna rzeka”, „Uroda życia”, „Walka z szatanem” - trylogia powieściowa („Nawrócenie Judasza”, „Zamieć”, „Charitas”); c) utwory powstałe w wyzwolonej już Polsce - „Przedwiośnie”, „Uciekła mi przepióreczka”, „Turoń”, „Biała rękawiczka”, „Ponad śnieg bielszy się stanę”, zbiór opowiadań i legend pt. „Wiatr od morza”, poemat prozą pt. „Puszcza jodłowa” będący ostatnim wspomnieniem z czasów dzieciństwa i młodości, prace o charakterze publicystycznym („Nokturu”, „Słowo o Bandosie”, „Sen o szpadzie” i „Sen o chlebie”, „Snobizm i postęp”, „Dzienniki”). Problem narodowowyzwoleńczy i sposób jego prezentacji w opowiadaniu „Rozdziobią nas kruki, wrony...”. 1) Wydanie tzw. wczesnych opowiadań Żeromskiego w 1896r. w dwu zbiorach i dwu miastach: a) zbiór wydany w Warszawie zatytułowany „Opowiadania”, w którego skład wchodziły utwory prezentujące zagadnienia społeczne nawiązujące do ideologii pozytywizmu i wzywające do zainteresowania losami cierpiącego ludu („Siłaczka”, „Doktor Piotr”, „Zmierzch”, „Zapomnienie”); b) zbiór wydany w Krakowie pt. „Rozdziobią nas kruki, wrony...”, który prezentował zagadnienia związane z walką narodowowyzwoleńczą, konkretnie zaś z powstaniem styczniowym i dlatego zostały wydane pod pseudonimem Maurycego Zycha. 2) Treść opowiadania „Rozdziobią nas kruki, wrony...” - obraz ostatnich chwil życia uczestnika powstania styczniowego noszącego pseudonim Szymona Winrycha (prawdziwe Andrzej Borycki), który wiózł broń dla jednej z partii powstańczych, a w czasie tej drogi został złapany przez oddział Moskali i zabity, zaś chłop z pobliskiej wsi obdarł jego zwłoki z łachmanów i wrzucił do dołu po ziemniakach razem z trupem konia. 3) Przedstawienie w krytycznym świetle części polskiej szlachty nieprzychylnej powstaniu (z góry przewidującej jego klęskę, np. margrabia Wielopolski) nazwanej w rozmyślaniach Winrycha metafizykami reakcji i prorokami ciemnoty, przedstawionej też w symbolicznym obrazie kruków i wron, które z wielką powagą i taktem najpierw zbliżały się do ciała Winrycha, a potem je dziobały, zaś jedna z nich dotarła nawet do czaszki nazwanej ostatnią fortecą polskiego powstania (autor zasygnalizował w ten sposób, że skazana na klęskę idea powstania istniała jeszcze w pragnieniach i myślach takich wojowników jak Winrych). 4) Odmienny niż w innych utworach o tematyce powstańczej sposób przedstawienia uczestników tego zrywu, których autor pozbawił nimbu bohaterstwa, ukazując ich jako zwykłych ludzi bojących się śmierci i proszących nawet wrogów o darowanie życia. 5)Wyeksponowanie ścisłego związku między klęską zrywu a krzywdą i nędzą chłopów w sposobie przedstawienia chłopa z polskiej wsi, który w Winrychu nie widział powstańca walczącego o wolność Polaków, ale przede wszystkim reprezentanta szlachciców krzywdzicieli, dlatego też sprofanował jego zwłoki wrzucając je do dołu wraz z trupem konia, a w ten sposób zemścił się za krzywdy (jego wielką radość wywołała możliwość przywłaszczenia sobie pewnej ilości żelastwa, rzemieni, łachmanów zdartych z powstańca, była ona jednocześnie wyznacznikiem nędzy w jakiej żył; podobne uwypuklenie związku między sprawami narodowymi a społecznymi znajdujemy w „Słowie o Bandosie” w obrazie Bandosa rzucającego kamień żarnowy swojej niedoli, o który potknęło się szczęście polskie, ojczyzna nasza). Geneza „Ludzi bezdomnych” St. Żeromskiego. 1) „Ludzie bezdomni” - powieść wydana w 1900r. jako utwór będący rodzajem wprowadzenia do drugiego okresu twórczości St. Żeromskiego (podsumowanie pierwszego okresu można znaleźć w „Syzyfowych pracach”). 2) Przyczyny napisania utworu: a) doświadczenia osobiste pisarza, a przede wszystkim niezwykle trudne warunki materialne w jakich się znalazł po śmierci rodziców; b) doskonała znajomość warunków życia różnych środowisk, a wynikająca z jego licznych obserwacji podczas pracy guwernerskiej pisarza; c) współczucie dla trudnych warunków życia warstw najuboższych i wynikająca z niego chęć niesienia pomocy reprezentantom tych warstw; d) wyniesione z lektury dzieł romantycznych przeświadczenie, że warunki życia całego społeczeństwa może poprawić wybitna jednostka skłonna do wielkich poświęceń; e) podróże zagraniczne Żeromskiego i związane z tym jego przeżycia (wizyta w Paryżu znalazła odzwierciedlenie w paryskich przeżyciach Judyma, konflikt pisarza z kustoszem muzeum w Raperswilu - Różyckim odzwierciedlony jest w konflikcie Judyma z Krzywosądem Chobrzańskim); f) poznanie w Zakopanym tamtejszego lekarza Janiszewskiego, który stał się prototypem Judyma; g) pobyt pisarza w Nałęczowie, który stał się prototypem Cisów oraz poznanie tam Oktawii z Radziwiłłowiczów Radkiewiczowej (była ona prototypem Podborskiej). Kontrasty społeczne jako tło akcji „Ludzi bezdomnych”. 1) Czas i miejsce akcji „Ludzi bezdomnych” - końcowe lata XIX w. i początkowe XX w. (pojawienie się tramwajów, rozwój kolei żelaznej, kapitalizmu, wzrost świadomości społecznej wśród robotników); miejscowości związane z etapami życia bohatera: Paryż, Warszawa, Cisy, Sosnowiec. 2) Środowisko przedstawione w utworze (warunki życia, głównie zaś kontrasty między poziomem egzystencji warstw najniższych a uprzywilejowanych, stanowiące tło działalności bohatera): a) reprezentanci warstw najniższych - nędzarze paryscy (nie mieli swoich domów ani mieszkań, w których mogliby znaleźć schronienie choćby na noc, zmuszeni byli do tułania się, nocowali w szynkarniach skąd ich wypędzano, a więc część nocy musieli spędzać pod gołym niebem, pod mostami, nie mieli możliwości podjęcia pracy zarobkowej); b) mieszkańcy najuboższych dzielnic Warszawy, szczególnie zaś ulic Krochmalnej i Ciepłej, którzy zajmowali nędzne, wilgotne mieszkania, wykonywali niezwykle ciężką pracę i źle płatną (np. w fabryce cygar - bratowa Judyma i w stalowni - W. Judym) ich dzieci wyglądały w oczach obcego człowieka jak śmieci lub kojarzyły mu się z zeschłymi liśćmi, chorzy umysłowo nie mieli szansy na leczenie, gdyż uważano ich za wariatów, a nie chorych (stąd chora psychicznie kobieta przywiązana była do haka wbitego w podłogę, gdyż nie miała za co być leczona), zaś chorujący robotnicy po wyleczeniu wracali do tych samych warunków, które spowodowały chorobę nie mieli więc szansy na całkowite wyleczenie (mówił o tym Judym w swoim referacie); c) mieszkańcy czworaków w Cisach i chłopi z okolicznych wsi; mieszkańcy czworaków w Cisach zajmowali ciasne pomieszczenia, w których musieli gnieździć się całymi gromadami, często nawet z całym inwentarzem, chorowali często na malarię w skutek tego, że czworaki znajdowały się na podmokłym terenie, mięso jadali dwa razy w roku w czasie świąt, zaś chłopi z okolicznych wsi musieli zgodzić się na to, że szlam ze stawów uzdrowiskowych wyrzucany był do rzeki z której czerpali wodę; d) górnicy w Sosnowcu wykonywali ciężką często zagrażającą ich życiu czy zdrowiu pracę, pozbawieni pomocy lekarskiej, żyjący w nędznych lepiankach urągającym wszelkim zasadom higieny. 3) Kontrastujący z warunkami życia warstw najniższych poziom egzystencji warstw uprzywilejowanych: a) ziemiaństwa reprezentowanego przez p. Niewadzką i jej wnuczki Natalię i Wandę Orszeńskie (stać je było na kosztowne podróże zagraniczne z damą do towarzystwa w osobie pani Podborskiej, a także na koncentrowaniu uwagi na zabawach i rozrywkach); b) inteligencję reprezentowaną przez Kalinowicza, dyrektora kopalni „Sykstus” w Sosnowcu, doktora Czernisza z Warszawy i Węglichowskiego z Cisów (Czernisz raz w tygodniu wydawał przyjęcia w domu, który zadziwił Judyma bogactwem wyposażenia, bogato wyposażony był także dom Kalinowicza). Tomasz Judym jako rezoner St. Żeromskiego. 1)Rezoner - postać literacka wyrażająca poglądy i przekonania samego autora (Tomasz Judym jest więc wyrazicielem propagowanego w wielu utworach Żeromskiego przekonania, że obok krzywdy i cierpienia nie można przejść obojętnie, podobnie jak autor „Ludzi bezdomnych” cechuje się szczególną wrażliwością uczuciową i działa zgodnie z przeświadczeniem, że jeżeli jednostka jest zdolna do poświęceń może ona poprawić los ogółu pokrzywdzonych). 2) Najważniejsze fakty z życia bohatera „Ludzi bezdomnych”: a) trudne dzieciństwo Judyma wywodzącego się z najniższych warstw społecznych (jego rodzina mieszkała w najuboższej dzielnicy Warszawy, ojciec był szewcem pijakiem); b) zdobywanie wykształcenia w bardzo trudnych warunkach dzięki niewielkiej pomocy ciotki; c) wyjazd do Paryża w celu pogłębienia swojej praktyki lekarskiej; d) powrót do Warszawy, otworzenie gabinetu lekarskiego z zamiarem udzielania bezpłatnej pomocy lekarskiej ubogim; e) wygłoszenie w salonie dr Czernisza referatu pt. :Słówko w sprawie higieny”; f) zorganizowanie w Cisach szpitala dla robotników folwarcznych zwracanie uwagi zarządcy uzdrowiska na konieczność likwidacji przyczyn zachorowań na malarię, udzielanie pomocy lekarskiej mieszkańcom sąsiednich wsi, co wykraczało poza zakres jego obowiązków; g) doprowadzenie do konfliktu z władzami uzdrowiska spowodowanego właśnie tym, że dr Judym występował nie tylko w obronie robotników, ale także chłopów z okolicznych wsi; h) kontynuacja wysiłków mających na celu polepszenie położenia ludu w czasie pobytu w Sosnowcu (szczególnie troskliwie zajął się losem górników, szlachetny zamiar doprowadzenia do likwidacji nędznych nor w których mieszkali). 3) Wpływ warunków w jakich dr Judym się wychowywał na kształtowanie jego postawy społecznika niezwykle wrażliwego na cierpienia i nędzę innych (sytuacja w domu rodzinnym terroryzowanym przez ojca pijaka, pobyt u ciotki, trudne warunki w jakich zdobywał wykształcenie). 4) Przykłady podejmowania przez Judyma wysiłków zmierzających do poprawy losu biednych ludzi (zainteresowanie losem ubogich wykazywał już w Paryżu): a) wygłoszenie w salonie dr Czernisza referatu pt. „Słówko w sprawie higieny”, którego celem miało być wciągnięcie lekarzy warszawskich do pracy nad polepszeniem losu ludzi biednych (zarzucił im że, są lekarzami ludzi bogatych); b) stworzenie w Warszawie gabinetu lekarskiego z zamiarem udzielania bezpłatnej pomocy lekarskiej najuboższym; c) zorganizowanie w Cisach szpitala dla mieszkańców czworaków, zwracanie uwagi na konieczność likwidacji przyczyn częstych malarii; d) udzielanie pomocy chłopom z okolicznych wsi; e) doprowadzenie do konfliktu z władzami uzdrowiska (szlam); f) chęć polepszenia trudnego losu życia górników w Sosnowcu. 5) Fakty określające Tomasza Judyma jako jednostkę wyjątkową: a) traktowanie zawodu jako powołanie, nie jako źródło zarobku; b) rezygnacja z możliwości dostatniego życia, które mógł bohaterowi zapewnić z trudem zdobyty zawód lekarza; c) narażenie się na konflikt z całym warszawskim środowiskiem lekarskim; d) odrzucenie możliwości beztroskiego bytowania w Cisach na rzecz starań o polepszenie losu mieszkańców czworaków i chłopów; e) rezygnacja ze szczęścia osobistego, czyli małżeństwa z Joasią uwarunkowana tym, że Judym chciał polepszyć życie górników (nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłości, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia muszę być sam jeden). 6) Ocena postawy T. Judyma - zasługuje on na uznanie i na szacunek jako osoba wyjątkowo szlachetna, wzór humanitaryzmu, ale należy równocześnie stwierdzić, że jego postawa była marzycielska, był w niej brak rozeznania (nie zdawał sobie sprawy z tego, że jednostka nie może niczego zmienić, nie wprowadzi radykalnych zmian w życiu społecznym narodu). Idea bezdomności w „Ludziach bezdomnych”. 1) Wyeksponowanie przez autora niezwykle ważnej roli znaczenia domu rodzinnego wynikające z faktu, że on sam został go pozbawiony - w „Zwierzeniach” Joasi Podborskiej utożsamia ona dom rodzinny z ciszą i spokojem, poczuciem bezpieczeństwa i opieki ze strony członków rodzinny, traktuje go jako rodzaj bariery ochronnej przed wielkim złem zagrażającym człowiekowi ze strony środowiska i świata zewnętrznego. 2) Różne znaczenia słowa „dom” w powieści: a) dom-szczęście rodzinne; b) dom-ojczyzna; c) dom-budynek mieszkalny. 3) Postacie „bezdomnych” występujących w utworze: a) T. Judym - pozbawiony domu w sensie ogniska rodzinnego, podobnie jak Joasia Podborska czy inż. Korzecki; b) Leszczykowski w Turcji, Wacław Podborski zesłany na Syberię i Wiktor Judym z uwagi na konieczność przebywania z dala od ojczyzny; c) nędzarze paryscy nie posiadający domu w sensie budynku mieszkalnego. 4) Idea bezdomności określona świadomą rezygnacją z możliwości posiadania domu w sensie rodziny czy ojczyzny na rzecz walki o polepszenie warunków życia warstw najniższych: a) T. Judym zrezygnował z możliwości posiadania domu na rzecz tejże walki; b) jego brat Wiktor najprawdopodobniej z tego samego względu pozbawił się możliwości posiadania domu-ojczyzny; c) Leszczykowski i Wacław Podborski pozbawieni zostali domu-ojczyzny na skutek udziału w powstaniu styczniowym. 5) Inne przyczyny bezdomności występujące w utworze: a) niesprzyjający układ warunków losowych - Joasia Podborska; b) nieumiejętność znalezienia sensu życia (Korzecki). 6) Wyrażony w sposobie kreacji bohatera „Ludzi bezdomnych” moralny nakaz walki z krzywdą i niesprawiedliwością społeczną, przeciwstawiania się wszelkim przejawom nawet kosztem rezygnacji z własnego dobra czy szczęścia. 7) Wyeksponowanie przeświadczenia Żeromskiego, że wybitna i zdolna do poświęceń jednostka może doprowadzić do polepszenia warunków życia ogółu pokrzywdzonych. Kompozycja i styl „Ludzi bezdomnych”. 1) Trafne zastosowanie kontrastów w sposobie prezentacji warunków życia warstw uprzywilejowanych i pokrzywdzonych (nędzarze paryscy i warszawska biedota a ziemiaństwo i inteligencja). 2) Mistrzowskie wprowadzenie do utworu znamiennych dla epoki kierunków literackich i środków stylistycznych: a) realizmu określony typowością postaci i sytuacji ; b) naturalizm - opis warunków życia nędzarzy paryskich i biedoty warszawskiej z ulic Krochmalnej i Ciepłej; c) symbolizm widoczny w opisie rozdartej sosny jako symbol wewnętrznych rozterek T. Judyma rozpatrującego swoje postępowanie względem Joasi, kopalniany koń Fuks - symbol krzywdy ciężko pracujących górników świadomych faktu, że są zmuszani do godzenia się z krzywdą; d) elementy malarstwa impresjonistycznego - opis pałacu w Cisach. 3) Luźna kompozycja powieści - niemal każdy z rozdziałów mógłby stanowić swoistą całość np. „Zwierzenia”, „Swawolny Dyzio”, „Przyjdź”. 4) Celowe wprowadzenie elementów humoru (sceny z rozdziału pt. „Swawolny Dyzio”, jazda Judyma z pijanym furmanem) 5) mistrzowskie opisy dzieł sztuki („Wenus z Milo”, „Rybak”) podporządkowane nadrzędnej idei utworu. Geneza „Chłopów” Wł. Reymonta. 1) Władysław Reymont (wł. Rejment) jeden z najwybitniejszych twórców literatury polskiej przełomu XIX i XX w. (1867-1925). 2) Twórczość Reymonta: a) nowele „Orka”, „Dola”, „Śmierć”, „Suka”, „Tolek Baran”; b) powieści: „Komediantka”, „Fermeny”, „Ziemia obiecana”, „Chłopi”, trylogia historyczna „Rok 1794” (za „Chłopów” otrzymał w roku 1924 Nagrodę Nobla). 3) „Chłopi” - czterotomowa powieść Reymont napisana w latach 1904-1909 przedstawiająca całokształt problemów życia wsi ukazanego w kolejnych porach roku, których nazwy stanowią tytuły poszczególnych tomów: „Jesień”, „Zima”, „Wiosna”, „Lato”. 4) Przyczyny napisania utworu o takim charakterze: a) doskonała znajomość życia wiejskiego wyniesiona jeszcze z dzieciństwa (ojciec jego był organistą wiejskim najpierw we wsi Kobiele Wielkie, potem w Tuszynie), a pogłębiona w wieku dojrzałym, kiedy przyszły pisarz pracował jako dróżnik na kolei i mieszkał w chałupie z rodziną wiejską (w swojej biografii zasugerował nawet, że zamierzał się ożenić z córką gospodarzy); b) fotograficzna pamięć pisarza, która pozwoliła mu na uwzględnienie nawet najdrobniejszych szczegółów życia wiejskiego (przede wszystkim w opisie jarmarku, ludowych strojów czy wiejskich zagród); c) fascynacja folklorem i wiejską obyczajowością; d) pragnienie napisania utworu przedstawiającego całokształt problemów wiejskiego życia (w utworach wcześniej prezentowanych przedstawiane były tylko wybrane wycinki tego życia). Realia epoki jako tło akcji „Chłopów”. 1) Czas akcji „Chłopów” - jeden rok na przełomie XIX i XX w., w którym autor przedstawił typowe zjawiska dla tego okresu. 2) Sytuacje i fakty stanowiące historyczne tło akcji powieści: a) wzmianki o powstaniu styczniowym, w którym uczestniczył brat dziedzica z Woli-Jacek, jak też Jakub Socha (uratował życie Jackowi wynosząc go rannego z bitwy), Maciej Boryna, o którego uczestnictwie mówił pan Jacek nazywając go dobrym Polakiem; b) konsekwencje reformy uwłaszczeniowej widoczne w życiu mieszkańców wsi - podział na bogatych, małorolnych i komorników, spory o las serwitutowy, który dziedzic chciał sprzedać nie pytając o zgodę chłopów, którzy także mieli prawo do tego lasu; c) wzrost świadomości narodowej i społecznej chłopów będący konsekwencją działania emisariuszy w rodzaju Rocha (protest chłopów przeciw planom budowy rosyjskiej szkoły w Lipcach, stwierdzenie Antka, że rząd nie ma takiego prawa, buntownicza wypowiedź Filipki na temat księdza, który po uwięzieniu lipieckich chłopów organizował pomoc w gospodarstwie przede wszystkim dla bogatych gospodarzy); d) rozwój kapitalizmu na ziemiach polskich (pojawienie się kolonistów niemieckich na Polesiu); e) represje stosowane przez rząd wobec działaczy politycznych (poszukiwanie Rocha przez strażników, osadzenie w Cytadeli młodego syna młynarza). Lipce jako typowa wieś polska przełomu XIX i XX w. 1) Znamienne problemy i zjawiska z życia chłopów, które były charakterystyczne dla życia wszystkich wsi polskich przełomu XIX i XX w. pozwalające je określić jako typową polską wieś tego okresu: a) rozwarstwienie będące konsekwencją reformy uwłaszczeniowej: chłopi bogaci (Borynowie, Paczesiowie, Ptaszkowie), średniozamożni (Kłębowie, Gołąbiowie), małorolni (stary Bylica, Weronika, Stacha), komornicy (Jagustynka, Wawrzan, Filipka, Agata), służba (Kuba, Pietrek, Witek, Magda, Jewka), b) ważna rola karczmy jako ośrodka życia publicznego wsi, w niej bowiem odbywały się zebrania (np. w sprawie lasu serwitutowego), zrękowiny (Maćka z Jagusią) czasem wesela i tańce; c) występowanie konfliktów o różnym podłożu - rodzinne (między Maciejem Boryną a Antkiem, Szymkiem a Paczesiową), sąsiedzkie (Kozłowie, Wójtowie), społeczne (między wsią a dziedzicem o las serwitutowy), narodowościowe (między lipieckimi chłopami i Niemcami z Polesia); d)rozbudowana sfera obyczajowości; e) posługiwanie się przez mieszkańców wsi gwarą; f) istnienie tradycyjnych autorytetów np. ksiądz (biedny Kuba nie chciał wejść do domu księdza, nie chciał by ksiądz przyszedł do niego gdy umierał, gdyż uważał , że ksiądz nie powinien przychodzić do stajni) czy dziedzic (zdziwienie ludzi wywołane postawą pana Jacka, oburzenie Boryny, że nie został zaproszony na spotkanie gdzie był dziedzic), jednak później wśród społeczności wiejskiej nastąpiły zmiany w sposobie widzenia księdza (bunt Filipki, Hanka powiedziała księdzu by nie wtrącał się do nie swoich spraw) oaz dziedzica (chłopi nie poszli gasić pożaru w gospodarstwie dziedzicowym, Antek powiedział, że wszystkiemu złu na wsi winni są panowie); g) kultura życia codziennego (kultura materialna ilustrowana w opisach wiejskich zagród: zarówno bogatej zagrody Boryny jak też walącej się chałupy Bylicy). Obyczajowość wiejska w „Chłopach” Wł. Reymonta. 1) Niezwykle rozbudowana sfera obyczajowości wiejskiej przedstawiona w „Chłopach” kultywowana przez mieszkańców wsi nie tylko na przełomie lat, ale nawet stuleci związana ściśle z chłopską mentalnością i sposobami reagowania na zjawiska życia. 2) podział obyczajów ukazanych w powieści na obyczaje związane: a) z życiem codziennym; b) z życiem rodzinnym; c) ze świętami kościelnymi. 3) Obyczaje funkcjonujące w życiu codziennym: a) wspólne obieranie i szatkowanie kapusty ubijanej następnie w beczkach będące jednocześnie rodzajem towarzyskiego spotkania z poczęstunkiem ( u Borynów); b) wspólne zasiadanie do posiłków przy ławie, przy której każdy miał wyznaczone miejsce, dbałość by pokarmy były spożywane obyczajnie czyli bez pośpiechu; c) organizowanie tzw. wieczorów przęślicowych w okresie zimy, czy też wspólnego darcia pierzy (traktowane one były jako forma rozrywki); d) obdarowywanie krewnych i znajomych mięsem i wędlinom po zabiciu świni (Hanka wysłała Józkę z poczęstunkiem); e) doroczny jarmark w Tymowie, na którym dokonywano nie tylko aktów kupna lub sprzedaży, ale dokonywane były także umowy między gospodarzami i parobkami (znaczna część Lipiec udawała się tylko po to, by „jarmarku użyć”). 4) Obyczaje związane z życiem rodzinnym: a) chrzest - pocieranie ust i oczu dziecka wódką i solą, szczypanie go w czasie chrztu w celu wywołania płaczu, obnoszenie go po chrzcie dookoła kościoła jako forma zabezpieczenia przed wpływem złych sił na jego życie; b) wesele (macieja Boryny z Jagną Paczesiową) - wysyłanie swatów i związane z tym zmówiny, zrękowiny odbywające się tradycyjnie w karczmie, ślub w kościele poprzedzony błogosławieństwem rodziców, zabawa weselna, przenosiny panny młodej do domu pana młodego (rzucanie nitek i paździerzy przez kobiety za wchodzącą panną młodą, co miało ją uchronić od zła); c) pogrzeb (Macieja Boryny) - całonocne czuwanie przy zmarłym połączone z modlitwami, wykadzanie izby jałowcem, wkładanie pod trumnę chleba (obyczaj pogański). 5) Obyczaje związane ze świętami: a) Święto zmarłych - gromadne odwiedzanie cmentarza, wrzucanie pożywienia do beczek ustawionych przy cmentarzu, rzucanie chleba po grobach (obyczaje pogańskie) wystawianie pożywienia na progi domów związane z wiarą, że duchy zmarłych przychodzą je wtedy odwiedzać, zostawianie przy stole grzebienia i wody, by dusze mogły się umyć i uczesać, dawanie na wypominki; b) Andrzejki, w których wigilię panny wsadzały w ziemię do doniczek gałąź wiśni wierząc, że jej zakwitnięcie przed Bożym Narodzeniem oznacza zamążpójście w nowym roku; c) Boże Narodzenie - zasiadanie do wieczerzy wigilijnej po ukazaniu się pierwszej gwiazdki, stawianie w rogu izby snopka słomy, nakrywanie ławy białym obrusem, pod którym kładziono siano, dawanie opłatka bydłu, wiara, że krowy mogą mówić w Noc Wigilijną ludzkim głosem, nakrywanie o jedno nakrycie więcej, wspólna pasterka; d) Wielkanoc z poprzedzającą ją Niedzielą Palmową - święcenie palm, połykanie bazi, które miały chronić przed chorobami gardła, chowanie żaru i zakopywanie śledzia na znak zakończenia postu, święcenie ognia, którym rozpalano ognisko domowe, dyngus i związane z nim oblewanie się wodą, chodzenie z kogutkiem do bogatych gospodarzy, święcenie pokarmów, przygotowywanie pisanek; e) Zielone Świątki - przystrajanie domów zielenią, wysypywanie podwórek piaskiem i tatarakiem; f) Boże Ciało - przystrajanie ołtarzy robionych przed domami bogatych gospodarzy, procesja w której uczestniczyli wszyscy mieszkańcy wsi. Realizm, naturalizm i modernizm w „Chłopach”. 1) Wprowadzenie do tej powieści Reymonta cech znamiennych dla kierunków literackich i artystycznych typowych dla epoki (przełom XIX i XX w.), a więc realizmu naturalizmu i modernizmu (cechy realizmu zostały omówione w trakcie rozpatrywania Lipiec jako typowej wsi polskiej tego okresu). 2) Przejawy naturalizmu w utworze: a) uwypuklenie ścisłego związku ludzkiego życia z życiem przyrody, zharmonizowanie jego rytmu z przeobrażeniami dokonującymi się w kolejnych porach roku (jesienią i zimą tempo akcji i życia wiejskiego się spowolniło, a uległo znacznemu przyspieszeniu wiosną i latem); b) wskazanie na niemal całkowite uzależnienie człowieka od instynktów, nad którymi nie jest w stanie zapanować (zmysłowa miłość Jagny i Antka); c) duża ilość scen drastycznych (bójka wójtostwa z Kłębami, Dominikowej z Szymkiem, Antka z ojcem i Mateuszem); d) uwypuklenie bezwzględnej walki o byt, którą musieli podejmować nie tylko komornicy (Jagustynka, Agata), ale także bogaci (Hanka po wypędzeniu jej przez rodzinę czy w okresie gdy Antek był w więzieniu, znalazła pracę sobie i mężowi, Szymek Pacześ, który nakładem ogromnego wysiłku zbudował lepiankę dla swojej rodziny); e) fotograficzna wierność szczegółom widoczna nie tylko w opisie jarmarku w Tymowie, ale także wiejskich zagród czy strojów. 3) Modernizm w utworze: a) symbolizm - Maciej Boryna przedstawiony w ostatnich chwilach swojego życia jako symbol chłopa-siewcy przywiązanego do ziemi; b) elementy malarstwa impresjonistycznego widoczne przede wszystkim w licznych opisach przyrody (np. w opisie Lipiec oświetlonych wiosennym słońcem przez Agatę, w opisie lipieckich sadów porównanych do liszki, kramów z bogactwem różnokolorowych świecidełek); c) nastrojowość nadająca niektórym z opisów znamiona niezwykłej ekspresywności, odwołującej się do sfery doznań emocjonalnych, wrażliwości czytelnika (opis śmierci Boryny jako formy pożegnania rolnika-siewcy z ziemią na której pracował). Typowe cech psychiki polskiego chłopa (na podstawie charakterystyki mieszkańców Lipiec). 1) Społeczność wiejska zamieszkująca Lipce jako bohater zbiorowy „Chłopów” (brak w tej powieści bohatera indywidualnego). 2) Wyposażenie reprezentantów tej zbiorowości w cechy typowe dla mentalności, nawyków, obyczajów i sposobów emocjonalnego reagowania niemal wszystkich polskich chłopów. 3) Charakterystyczne cech reprezentantów chłopstwa ukazanych w powieści Reymonta: a) Maciej Boryna - postać dynamiczna, zmieniająca się w toku akcji, dobry gospodarz, jeden z najbogatszych mieszkańców wsi, patriota (brał udział w powstaniu styczniowym), surowy dla innych, pracowity (sam pracował chociaż miał parobków), religijny, cechujący się tężyzną fizyczną oraz chciwością (nie chciał podwyższyć pensji Kubie, dać ziemię Antkowi), był autorytetem wśród mieszkańców wsi, skąpy, cechujący się poczuciem sprawiedliwości; b) Antek Boryna - syn Macieja, cechowała go siła fizyczna (wrzucił do rzeki mateusza, który był również bardzo silny), przywiązanie do ziemi (witał się z nią po powrocie z więzienia) pracowitość (np. u młynarza), duma rodowa (nie chciał przyjąć pracy u innych gospodarzy nawet wtedy, gdy jego rodzinie groził głód), zawziętość (nie chciał przyjąć od ojca pomocy, nawet gdy doskwierała mu bieda), solidaryzował się z gromadą wiejską, pracowity, cechowało go także uświadomienie społeczne i narodowe (rozmowa o szkole); c) Hanka - żona Antka, zmieniająca się w toku akcji z nieporadnej kobiety w zaradną gospodynię, pracowita (np. przędzenie u organistów, chodzenie po chrust), religijna (pielgrzymka do Częstochowy), przywiązana do ziemi, zaradna, obiektywna (wobec Jagny) i wyrozumiała (jej obronna postawa wobec romansu Antka z Jagną), litująca się nad biednymi: d) Dominikowa Paczesiowa - wdowa, matka Jagny, Jędrzeja i Szymka, jedna z najbogatszych gospodyń we wsi, uchodziła za znachorkę, gdyż znała się na ziołach i zabobonach, w które wierzyła (np. szczypała w czasie chrztu dziecko, by uchronić je od złych mocy), przywiązana do tradycji (uważała, że Jagna powinna ściąć warkocze), chciwa na ziemię i pragnąca jej posiadać jak najwięcej (Jagnę wydała za Borynę, bo miał dużo ziemi), zawzięta (spór z Szymkiem, gdyż nie chciała dopuścić do jego małżeństwa z Nastką), faworyzowała córkę na niekorzyść synów, których traktowała jak parobków, dewocyjnie religijna; e) Jagna - córka Dominikowej, bardzo ładna, wrażliwa na muzykę (płakała, gdy Pietrek grał na skrzypcach oraz na różne opowiadania Rocha), wykazująca się zdolnościami artystycznymi (kraszanki, wycinanki), posłuszna wobec matki (jej zamążpójście za Borynę), obojętna na sprawy majątkowe (oddała Hance Borynowy zapis), bierna wobec wójta, Antka i Mateusza, nie umiejąca zapanować nad swoimi uczuciami i zmysłami; f) Kuba (Jakub Socha) - parobek Boryny, były uczestnik powstania styczniowego, niezwykle pracowity (pierwszy wstawał), dobry, religijny (codzienna modlitwa), uczciwy (nie podkradał owsa jak inni parobkowie), kochał zwierzęta, wierzył w zabobony (rzucał chleb po grobach, by dusze się pożywiły), miał poczucie własnej wartości (domagał się podwyższenia pensji); g) Agata - krewna Kłębów, chodząca w czasie zimy na żebry, a w lecie pomagająca rodzinie, marzyła o gospodarskim pochówku (gromadziła na to pościel i pieniądze), przywiązana do ziemi (cieszyła się, że żyto u Borynów jest ładne, oraz że wraca do domu; h) Jagustynka - uległa wobec dzieci, skrzywdzona przez nie, złośliwa, szydercza, bardzo pracowita, przywiązana do dóbr materialnych. 4) Cechy charakterystyczne psychiki polskiego chłopa: a) tradycyjne kultywowane przez wieki przywiązanie do ziemi i wynikająca stąd chęć posiadania jej jak najwięcej, gdyż było to jedynym źródłem utrzymania; b) pracowitość właściwa wszystkim mieszkańcom wsi niezależnie od ich stanu majątkowego (była to także cech ustalona w ciągu wieków ciężkiego bytowania chłopstwa, żyjącego w warunkach zmuszających do walki o byt); c) skłonność do solidarnych wystąpień w sytuacjach, gdy chodziło o wspólne dobro całej wsi (sprawa lasu serwitutowego czy wypędzenie kolonistów niemieckich z Polesia); d) religijność widoczna w sposobie obchodzenia różnego rodzaju świąt, odpustów i organizowaniu pielgrzymek; e) patriotyzm i związany z nim wzrost świadomości narodowej; f) przywiązanie do tradycji (głównie w sferze obyczajowej - kultywowanie tradycji i obyczajów); g) duma i zawziętość (np. Antek). Język, styl i kompozycja „Chłopów Wł. Reymonta. 1)Nadanie utworowi znamion epopei chłopskiej na skutek przedstawienia w nim całokształtu problemów wiejskiego życia w okresie dla niego przełomowym (przeobrażenia związane z konsekwencjami reformy uwłaszczeniowej oraz wzrostem świadomości społecznej przed rewolucją 1905r.) 2) Rezygnacja z bohatera indywidualnego na rzecz zbiorowości (pozwoliło to autorowi na zaprezentowanie mentalności, typowych cech psychiki chłopa). 3) Umiejętne wykorzystanie cech kierunków literackich i artystycznych typowych dla epoki (realizm, naturalizm, modernizm). 4) Nadanie Lipcom i ich mieszkańcom wszelkich znamion reprezentatywności zarówno w zakresie problemów natury społecznej, jak też formom życia obyczajowego. 5) Celowe zastosowanie kontrastów uwypuklających rozwarstwienie klasowe polskiej wsi (dostatnia zagroda Borynów i waląca się chałupa Bylicy; wesele Borynów, w czasie którego Kuba samotnie przeżywał swoją tragedię). 6) Konsekwentne stosowanie gwary łowickiej nie tylko w dialogach, ale także w komentarzach autorskich. 7) Dostosowanie środków artystycznych do mentalności zakresu pojęciowego chłopstwa (poranne słońce porównane do leniwego parobka, lipieckie sady do liszki). 8) Trafne stosowanie ludowych przysłów np. nie dla psa kiełbasa, nie dla wieprza miód; biednemu wiatr w oczy; jaki korzeń taka nać, jaka córka taka mać; czekaj tatka latka, a kobyłę wilcy zjedzą. 9) Umiejętne zindywidualizowanie niektórych postaci. Geneza „Lorda Jima” J. Conrada. 1) Józef Konrad Korzeniowski (z pochodzenia Polak) urodzony w Bredyczowie na Ukrainie w roku 1867, a zmarły w Anglii w roku 1924 jako jeden z najwybitniejszych reprezentantów literatury światowej (wsławił się w niej jako twórca dzieł marynistycznych). 2) Przyczyny napisania „Lorda Jima” wyd. w 1900r.: a) osobiste przeżycia i doświadczenia pisarza wyniesione z długotrwałego okresu pracy na morzu; b) jego uczuciowy związek z ojczyzną i jej literaturą, szczególnie fascynacja dziełami polskiej literatury romantycznej w głównej mierze Mickiewicza i Słowackiego; c) umiejętność nadawania indywidualnym ludzkim przeżyciom charakteru uniwersalnego, ogólnoludzkiego; d) wiadomość o autentycznym zdarzeniu jakie miało miejsce na morzu - opuszczenie przez kapitana i załogę parowca wiozącego kilkuset pielgrzymów (Conrad najprawdopodobniej rozmawiał z pierwszym oficerem z tego parowca, który najpierw zamierzał pozostać razem z zagrożonymi zatonięciem pielgrzymami, a ostatecznie zachował się w sposób karygodny podobnie jak reszta załogi i także uciekł); e) zainteresowanie problemami natury moralnej. 6) „Lord Jim” wydany najpierw w odcinkach w edynburskim magazynie, później w wydaniu książkowym w 1900r. w Anglii. Moralna i filozoficzna problematyka „Lorda Jima”. 1) najważniejsze fakty z życia tytułowego bohatera powieści (jednego z pięciu synów angielskiego pastora z Essex): a) służba na szkolnym statku dla oficerów marynarki handlowej; b) pełnienie funkcji pierwszego oficera na statku Patna; c) ucieczka wraz z innymi członkami załogi ze statku, gdyż został on zagrożony zatonięciem (wiózł 800 pielgrzymów); d) rozprawa sądowa (przed sądem morskim) pozbawienie Jima prawa wykonywania zawodu; e) praca w łuszczarni ryżu; f) pełnienie funkcji akwizytora w spółce „Ekstrom i Blake”; g) pobyt w Bangkoku i praca u braci Yukerów; h) pełnienie funkcji dyrektora spółki handlowej w Patusanie (dowodem szczególnego szacunku i uznania dla jego zasług było nazwanie go przez tamtejszą ludność tuanem - lordem); i) utrata zarówno tego szacunku jak i życia przez Jima na skutek podstępu Browna, który spowodował śmierć Daina Warisa będącego synem Doramina przywódcy plemienia zamieszkałego na Patusanie (ten że Doramin zastrzelił Jima, gdy ów stanął przed jego obliczem aby ponieść odpowiedzialność za popełniony przez siebie błąd jakim było zaufanie ukazane Brownowi). 2) Moralna, psychologiczna i filozoficzna problematyka tego utworu Conrada określona sposobem prezentacji jego tytułowego bohatera; dopuścił się nieetycznego czynu pozostawiając na pastwę losu i żywiołu ośmiuset ludzi na statku zagrożonym zatonięciem (pomimo, że jako pierwszy oficer na Patnie ponosił odpowiedzialność za ich bezpieczeństwo) i dlatego przez całe życie ponosił konsekwencje tego czynu: musiał zrezygnować nie tylko z możliwości wykonywania zawodu, ale także możliwości przebywania w swoim kręgu cywilizacyjnym i kulturowym, przebywał w zupełnie obcym środowisku, ale i tam pomimo szacunku jakim się cieszył doznawał uczucia psychicznego dyskomfortu pod wpływem świadomości, że ludzie, którzy mu okazują ów szacunek, nie wiedzą nic o jego nieetycznym postępie. 3) Prosta zasada moralna, której hołdował Conrad (nadawał jej charakter uniwersalny pozbawiając Jima nazwiska), a którą sformułował w utworze ojciec bohatera: człowiek, który popełnił choćby raz nieetyczny czyn nigdy już nie może wrócić do normalnej egzystencji (Jim zginął w momencie, kiedy wszystko ułożyło się jak najlepiej i kiedy wydawało się, że mógłby już zapomnieć o tym haniebnym postępku, którego świadomość gnębiła go przez wiele lat).4) Filozoficzny wydźwięk uwypuklony w rozmyślaniach kpt. Marlowa, próbującego dokonać obiektywnej oceny postawy i zachowania Jima usiłującego więc poznać prawdę o drugim człowieku i uświadamiającego sobie jak trudno poznać i zgłębić tajniki osobowości owego człowieka. 5) Uwypuklające ten aspekt zastosowanie metody wielooglądowości w sposobie prezentacji Jima: a) on sam uważał się za kogoś lepszego niż ci, którzy też opuścili statek dlatego poczucie honoru nakazywało mu stanąć przed sądem, a także podjęcie starań zmierzających do zrehabilitowania się i odzyskania utraconej czci; b) brytyjski kpt. Marlow - oceniał go początkowo krytycznie, a nawet potępiał , potem jednak uległ samousprawiedliwiającej presji tego młodego człowieka, próbował go nawet zrozumieć, ale nie poznał do końca jego osobowości i dlatego stwierdził, że odszedł nieprzenikniony do głębi; c) kpt. Briely [brili] - jeden z najbardziej szanowanych oficerów marynarki, członek trybunału, który sądził Jima, początkowo potępił go zdecydowanie (twierdził, że oficer nie powinien opuszczać statku), później jednakże chciał mu dać pieniądze na ucieczkę (wychodził z założenia, że nie powinien on sam ponosić odpowiedzialności za ów haniebny czyn) a ostatecznie popełnił samobójstwo najprawdopodobniej pod wpływem załamania się wiary w człowieka, świadomością, że w podobnych warunkach zachowałby się być może tak samo jak Jim (a wartością, którą najbardziej cenił było ogólne uznanie i szacunek, którym się cieszył jako człowiek niezwykle uczciwy i obowiązkowy). 6) Jim jako bohater Conrada wykazujący się (w późniejszym życiu) odwagą, poczuciem honoru, posuniętą aż do granic szaleństwa pogardą dla śmierci, niezachwianą wiernością samemu sobie i swojemu powołaniu; to sprawia, że jego upadek przejmuje grozą, a myślenie o nim staje się myśleniem o istotniej prawdzie życia. 7) Wyposażenie Jima w typowe cechy dla bohaterów romantycznych: a) poglądy na życie ukształtowane pod wpływem literatury (wymyślił sobie ideał, którego nie mógł urzeczywistnić); b) bogate życie wewnętrzne, wrażliwość na przejawy życia; c) skłócenie ze środowiskiem, stałe poszukiwanie sensu życia; d) tragizm losu (opuszczenie swojego kręgu cywilizacyjnego, śmierć w najpiękniejszym momencie życia); e) przeszłość owiana tajemnicą związana z popełnieniem haniebnego czynu. Cechy stylu utworów literackich Młodej Polski. 1) Kontynuacja romantycznego kultu walk narodowowyzwoleńczych wyrażająca się głównie przejawami hołdu dla uczestników powstania styczniowego (młodopolskie utwory Żeromskiego, „Chłopi” Reymonta), rozpatrywanie możliwości podjęcia walki o niepodległy byt oraz przyczyny fiaska tego typu zrywów („Wesele” Wyspiańskiego, „Rozdziobią nas kruki, wrony…” Żeromskiego). 2) Eksponowanie zarówno w prozie jak i poezji niezwykle trudnych warunków życia warstw najuboższych jako forma protestu przeciw ich głównej przyczynie tj. niesprawiedliwości społecznej (sonety Kasprowicza, opowiadania, dzienniki, „Ludzie bezdomni” Żeromskiego). 3) Wynikające z humanitaryzmu twórców literatury tej epoki poszukiwanie dróg wiodących do likwidacji zła społecznego i związane z tym popularyzowanie przeświadczenia o możliwości efektywnego działania w tym względzie jednostki wybitnej zdolnej do wszelkich poświęceń (utwory Żeromskiego). 4) Wskazanie na konieczność wiązania dążeń narodowowyzwoleńczych z pozytywnymi przeobrażeniami w polityce społecznej, przede wszystkim uświadomieniem narodowym oraz polepszeniem warunków życia warstw najniższych („Rozdziobią nas kruki, wrony…”, „Słowo o Bandosie” Żeromskiego). 5) Krytykowanie właściwej głównie środowisku mieszczańskiemu obłudy moralno-obyczajowej (Tetmajer „Eviva Varte”, „Moralność pani Dulskiej” Zapolskiej). 6) Próby pozytywnego oddziaływania na ogół społeczeństwa widoczne w pochwale patriotyzmu i krytyce postaw zdradzieckich (Żeromski, Wyspiański). 7) Wzbogacenie polskiej literatury o utwór przedstawiający po raz pierwszy całokształt problemów życia wsi (wyróżnili się „Chłopi” Wł. Reymonta także w skali światowej - Nagroda Nobla). 8) Nadanie nowatorskich cech gatunkom funkcjonującym już od dawna w tradycji literackiej np. dramat „Wesele”, powieść „Ludzie bezdomni”, opowiadania Żeromskiego, epopeja „Chłopi”. 9) Znamienne szczególnie dla poezji powstałej w tej epoce łączenie sztuki słowa z elementami malarskimi i muzycznymi. 10) Symbol jako środek artystyczny najpopularniejszy zarówno w sztuce jak i w literaturze tego okresu. Ideowe i artystyczne osiągnięcia literatury Młodej Polski. 1) Bogactwo form językowych literatury młodopolskiej zarówno w zakresie poezji , prozy i dramatu. 2) Najbardziej znamienne środki stylistyczne stosowane w poezji tego okresu: a) symbolizm wyrażający się ścisłym zespoleniem stanów duchowych i psychiki podmiotu lirycznego z przyrodą, która jest wyrazicielką przeżyć poety lub choćby tylko ich tłem (przewaga opisów impresjonistycznych); b) wzrost znaczenia metafory jako środka ekspresji występującego najczęściej w postaci animizacji i personifikacji; c) ekspresjonizm wyrażający się do hiperbolicznego czyli wyolbrzymiającego przedstawiania stanów psychicznych, ale także obiektywnej rzeczywistości; d) nagromadzenie przymiotników czy czasowników w celu podkreślenia intensywności uczuć; e) częste stosowanie zdań pytających, wykrzyknikowych, powtórzeń i parealizmów dla podkreślenia stanów emocjonalnych; f) nowatorskie posługiwanie się melodyjnością wiersza, rytmem i rymem. 3) Charakterystyczne cechy prozy młodopolskiej: a) rozszerzenie zakresu środków formalnych w powieści, dla której wprowadzono bądź gwarę stylizowaną („Chłopi”), bądź autentyczną („Na skalnym Podhalu” Tetmajera); b) wprowadzenie do epiki pierwiastka lirycznego, subiektywizmu i emocjonalizmu (szczególnie w utworach Żeromskiego); c) stosowanie elementów ekspresyjnych w powieściach nie nacechowanych liryzmem (szczególnie ekspresywny charakter mają opisy przyrody występujące w „Chłopach”, w których zachowanie ludzi, ich egzystencji, a nawet zjawiska atmosferyczne zestawione są ze światem roślinnym i zwierzęcym otaczającym człowieka). 4) Typowe cech stylu utworów dramatycznych: a)częste posługiwanie się symbolami; b) liczne stosowanie gwar środowiskowych i ludowych oraz języka potocznego (znamienne cechy stylów utworów dramatycznych można rozpatrzyć na przykładzie „Wesela” St. Wyspiańskiego, w którym szczególnie język dialogów jest silnie zindywidualizowany: chłopi mówią gwarą częściowo tylko stylizowaną, posługują się wyrażeniami i zwrotami dosadnymi spotykanymi w gwarze, gwarą posługują się niektórzy inteligenci rozmawiający z chłopami, zaś inni inteligenci posługują się językiem literackim).

---