MODERNIZM

1. Narodziny epoki:

- wysoki wzrost demograficzny

- zmiany dotyczące przepływu informacji - telefon i telegraf

- rozwój drukarstwa

- przełom XIX i XX wieku - wynalezienie radia

- rozwój techniki spowodował poczucie zagrożenia wśród ludzi,

- lata 80 XIX - pozytywistyczne idee przestają być aktualne, szukano nowych środków wyrazu

2. Nazwy epoki:

1. Modernizm - to określenie zawdzięczamy krytykom: Ignacemu Matuszewskiemu i Kazimierzowi Wyce; słowo wywodzi się z języka francuskiego - nowoczesny; pojawiło się pod koniec XIX wieku, jako określenie innowacyjnego podejścia do świata, zespołu nowoczesnych cech w literaturze, malarstwie, muzyce, filozofii, oraz niecodzienne kierunki literackie; termin podkreśla współczesność i nowoczesność epoki;

2. Neoromantyzm - podkreśla związek Młodej Polski z romantyzmem; tej nazwy używali: Edward Porębowicz, Julian Krzyżanowski; cechy wspólne z romantyzmem: sentymentalizm, oniryzm, indywidualizm subiektywizm, tematyka narodowa - walka o odzyskanie niepodległości;

3. „fin-de-siècle” (koniec wieku) - wymyślone przez francuskich krytyków; ma związek z dekadentyzmem- narodziny pod koniec wieku, atmosfera schyłkowości, końca cywilizacji, śmierci dotychczasowej kultury;

4. Dekadentyzm - podkreśla pesymistyczne nastroje epoki; pochodzi od franc. dècadence - chylenie się ku upadkowi, schyłek wieku; dekadent - człowiek końca XIX wieku, charakteryzujący się biernością, poczuciem niemocy, apatią, przeświadczeniem o nieuchronności śmierci, rezygnacją z jakiejkolwiek aktywności, poczuciem zagrożenia katastrofą i niepewność, strachem przed życiem;

5. Symbolizm - termin związany z tajemniczością i wieloznacznością poezji; twórcy: Stefan Mallarme i Charles Baudelaire; po raz pierwszy został użyty przez Jeana Moreasa, gdy opisywał twórczość kompozytora Ryszarda Wagnera; głównym przedstawicielem symbolizmu był Artur Rimbaud - używał symbolu, by przedstawić dwa znaczenia: realne i ukryte (skojarzeniowe); nazwa ta stosowana rzadziej, ponieważ używa się jej do określenia głównego nurtu w sztuce młodopolskiej;

6. Impresjonizm - pojęcie związane z opisywaniem sztuki nastrojowej, ulotnej, chwilowej, zmieniającej się; pochodzi od franc. l'impression i oznacza przelotne wrażenie;

7. Ekspresjonizm- franc. expression - gwałtowne wyrażanie emocji, „krzyk duszy” oraz podkreślający wewnętrzny dramat twórcy;

8. Sztuka dla sztuki - upowszechniony przez pisarzy, oznaczał przeświadczenie, że żadna sztuka nie może być służebna; Jedyne, na czym powinna się skupić i o co dbać, to, by pozostać wierną idei oryginalności, uwielbienia dla symbolu, braku dosłowności;

9. Młoda Polska - najpowszechniejsze i najpopularniejsze określenie epoki; powstała w oparciu o artykuły Artura Górskiego - manifesty ideowo-artystyczne „młodego” pokolenia, które pragnęło doprowadzić do odrodzenia Polski poprzez wzorowanie się na ideologii romantyzmu polskiego oraz wykreowanie nowych norm i wartości etycznych i estetycznych; za tym terminem opowiedzieli się m.in. Stanisław Brzozowski i Jan Lorentowicz;

3. Ramy czasowe:

1. Początek epoki Młodej Polski wyznacza wydanie pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy - Tetmajera - wniósł nowe tendencje ideowo-artystyczne;

2. 1890 - 1900 - pierwsza faza: poezji Młodopolskiej; nastąpiła krystalizacja programu; dekadencki estetyzm (Miriam, Stanisław Przybyszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer); próby literatury uspołecznionej (Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski);

3. 1900-1910 - druga faza: okres literatury zaangażowanej narodowo; tworzą: m.in. Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, Władysław Reymont, Gabriela Zapolska;

4. po roku 1910 - faza schyłkowa; rozrachunek z lit. Młodej polski;

4. Kalendarium epoki

1890

- dymisja Ottona von Bismarcka (niemieckiego polityka, premiera Prus, kanclerza Rzesz) zwanego żelaznym kanclerzem; niechętny polakom;

- pierwsza manifestacja z okazji 1 maja zorganizowana w Warszawie;

- złożenie zwłok poety romantyzmu Adama Mickiewicza na Wawelu;

- publikacja Lalki Bolesława Prusa;

- utworzenie Galicyjskiej Partii Robotniczej;

- wizyta Józefa Pankiewicza i Władysława Podkowińskiego w Krakowie;

1891

- powstanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Galicji (cel: rozwój oświaty wśród ludu);

- debiut poetycki Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Andrzeja Niemojewskiego, Franciszka Nowickiego;

- ukazanie się powieści Henryka Sienkiewicza Bez dogmatu;

- opublikowano między innymi dzieła: Świat się kończy Jana Kasprowicza, Maurycy Maeterlinck Zenona Przesmyckiego, Poezje I Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Siłaczka Stefana Żeromskiego, Sztuka i krytyka u nas Stanisława Witkiewicza;

1892

- powstanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) o charakterze niepodległościowym, socjalistycznym i pracowniczym (klasyfikowana w grupie partii lewicowych);

- założenie socjalistycznego pisma „Naprzód”;

- przekład Głodu Knuta Hamsuna, norweskiego pisarza, prekursora tendencji w powieści psychologicznej oraz egzystencjalnej;

- strajki robotnicze w Łodzi;

- pierwszy tom Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej; utwory: Pan Balcer w Brazylii Marii Konopnickiej, Śmierć I. Dąbrowskiego;

1893

- zawarcie przymierza prusko-rosyjskiego;

- powstanie Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, organizacji dążącej do wybuchu międzynarodowościowej rewolucji robotniczej, obalenia ustroju kapitalistycznego, likwidacji państw narodowych oraz wprowadzenia rządów proletariatu;

- Liga Polska przekształca się w Ligę Narodową;

- przekład Młodej Skandynawii Hanssona;

- Gabriela Zapolska publikuje Menażerię ludzką, a Henryk Sienkiewicz Listy o Zoli;

1894

- wstąpienie na rosyjski tron Mikołaja II;

- Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie;

- założenie pisma „Robotnik” pod redakcją Józefa Piłsudskiego;

- początek działalności Hakaty w zaborze pruskim;

- przekłady: Charles Baudelaire'a Kwiaty grzechu; Dzika kaczka Henryka Ibsena;

- Władysław Podkowiński wystawia głośny Szał uniesień;

- wydania: Nad głębiami Adama Asnyka, Emancypantki Bolesława Prusa, Poezje II Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Doktor Piotr oraz Mogiła Stefana Żeromskiego;

1895

- powstanie Stronnictwa Ludowego w Galicji;

Stanisław Wyspiański wykonuje polichromię kościoła Franciszkanów w Krakowie;

- dzieła: Poezje Antoniego Langego, Forpoczty Marii Komornickiej, Homo sapiens Stanisława Przybyszewskiego, Rodzina Połanieckich Henryka Sienkiewicza, Opowiadania Stefana Żeromskiego;

1896

- utworzenie Stronnictwa Chrześcijańsko-Ludowego w Galicji przez księdza Stojałowskiego;

- założenie „Krytyki” w Krakowie;

- pierwsze pokazy kinematografu w Krakowie, Warszawie i Lwowie;

- utwory: Melancholicy Elizy Orzeszkowej, Komediantka Władysława Reymonta, Quo vadis Henryka Sienkiewicza;

1897

- wybuch strajków w Warszawie i Zagłębiu Dąbrowskim;

- utworzenie Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze rosyjskim;

- wystawa Stowarzyszenia Artystów „Sztuka”;

- założenie „Życia” w Krakowie;

- wizyta cara Mikołaja II w Warszawie;

- wydanie przekładów dzieł: Wspomnienia z martwego domu Fiodora Dostojewskiego, Nowele Allana Edgara Poe;

- opublikowanie polskich utworów: Faraon Bolesława Prusa, U progu sztuki Sewera, Grzech Stefana Żeromskiego;

1898

- początek wojny o Filipiny pomiędzy USA a Hiszpanią;

- strajki w zaborze rosyjskim;

- skonstruowanie radia przez Marconiego, włoskiego fizyka i konstruktora, laureata Nagrody Nobla z dziedziny fizyki w roku 1909 za wkład w rozwój telegrafii bezprzewodowej;

- odkrycie radu przez Piotra Curie i Marię Skłodowską- Curie;

- objęcie redakcji krakowskiego „Życia” przez Stanisława Przybyszewskiego;

- odsłonięcie pomników Adama Mickiewicza w Krakowie i Warszawie w stulecie urodzin wieszcza;

- otwarcie Politechniki Warszawskiej - jednej z największych i najlepszych wyższych uczelni technicznych w Polsce oraz w Europie Środkowo-Wschodniej, z językiem rosyjskim jako wykładowym;

- przekłady: Nowele de Maupassanta oraz Anna Karenina Lwa Tołstoja;

- publikacja utworów: Fachowiec Berenta, Zając Adolfa Dygasińskiego, Krzak dzikiej róży Jana Kasprowicza, Legenda, Warszawianka Stanisława Wyspiańskiego, Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego;

1899

- wychodzą takie dzieła młodopolskich twórców, jak Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego, Ziemia obiecana Władysława Reymonta, W sieci Jana Augusta Kisielewskiego, Dla szczęścia, Confiteor, Dzieci szatana, O „nową” sztukę Stanisława Przybyszewskiego, Klątwa, Lelewel, Meleager Stanisława Wyspiańskiego;

- pierwszy strajk młodzieży akademickiej w Warszawie;

- powstanie Związku Artystów Polskich we Lwowie;

- utworzenie Teatru Ludowego w Warszawie;

1900

- Henryk Sienkiewicz, obchodzący jubileusz, publikuje Krzyżaków, Stanisław Przybyszewski Androgyne, a Władysław Orkan - Komorników;

- przekształcenie SDKP w SDKPiL;

- utworzenie III Proletariatu;

- przekłady: Opowiadania Maksyma Gorkiego, Księga dżungli Kiplinga

1901

- umiera angielska królowa Wiktoria;

- na uniwersytecie we Lwowie mają miejsce krwawe walki ukraińsko-polskie;

- we Wrześni wybucha strajk szkolny w odpowiedzi na nakaz nauczania religii w języku niemieckim;

- otwarcie Filharmonii w Warszawie;

- założenie „Chimery” w Warszawie;

- przekład dzieła Nietzschego Tako rzecze Zaratustra;

- premiera Wesela Stanisława Wyspiańskiego oraz tomiku Sny o potędze Leopolda Staffa;

1902

- na polski rynek czytelniczy trafiają: Huragan Wacława Gąsiorowskiego, Śnieg Stanisława Przybyszewskiego, My młodzi Stanisława Brzozowskiego, Gody życia Adolfa Dygasińskiego, Ginącemu światu Jana Kasprowicza, W mroku gwiazd Tadeusza Micińskiego, W roztokach Władysława Orkana oraz Małpie zwierciadło Adolfa Nowaczyńskiego;

- otwarcie Filharmonii we Lwowie;

- założenie Stowarzyszenia Artystów Grafików Polskich;

- obrazy Jacka Malczewskiego (Anioł śmierci) i Stanisława Wyspiańskiego (Macierzyństwo);

- przełożenie Białych nocy oraz Cichej Fiodora Dostojewskiego;

1903

- Fundacja Alfreda Nobla przyznaje Marii Skłodowskiej-Curie i Piotrowi Curie nagrodę za prace w dziedzinie promieniotwórczości;

- utworzenie Związku Młodzieży Socjalistycznej w zaborze rosyjskim;

- Wystawa malarstwa Edwarda Mucha w Warszawie;

- Stanisław Wyspiański projektuje dekoracje do Bolesława Śmiałego;

- premiera Walkirii Richarda Wagnera w Operze warszawskiej;

- założenie „Ateneum” w Warszawie;

- przekłady: Zbiór nowel Czechowa, Pisma Maeterlincka, Dusza dostojna Nietzschego, Człowieka niewidzialny Wellsa;

- ukazują się Popioły Stefana Żeromskiego, Wyzwolenie, Achilles, Bolesław Śmiały Stanisława Wyspiańskiego, Na srebrnym globie. Rękopis z Księżyca Jerzego Żuławskiego, Na skalnym Podhalu Przerwy-Tetmajera, Pałuba Karola Irzykowskiego oraz Próchno Wacława Berenta;

1904

- wybucha wojna rosyjsko-japońska, w wyniku czego w Królestwie Polskim następuje mobilizacja;

- otwarcie Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie;

- cykl obrazów Wojtkiewicza Szkice tragikomiczne;

- przekłady: Lord Jim Conrada, Prometeusz źle spętany Gide'a, Opinia i tłum Tarde'a;

- czytelnicy mogą zapoznać się z nowymi książkami: Noc listopadowa, Akropolis Stanisława Wyspiańskiego, Eros i Psyche Jerzego Żuławskiego, W małym domku Tadeusza Rittnera, Popioły Stefana Żeromskiego, Synowie ziemi Stanisława Przybyszewskiego oraz Chłopi (tom I, II) Władysława Reymonta;

1905

- w Rosji wybucha rewolucja - ogólnokrajowy, spontaniczny zryw skierowany przeciw rządowi, przemocy państwa wobec obywateli, uważany za początek zmian ustrojowych w Rosji oraz przełom upowszechniający postawy aktywistyczne, społecznikowskie, dążenia niepodległościowe;

- utworzenie Organizacji Bojowej PPS;

- zamknięcie politechniki i uniwersytetu w Warszawie;

- powstanie Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (Endecji) w Galicji, polskiego ruchu politycznego o ideologii nacjonalistycznej;

- założenie kabaretu „Zielony Balonik” w Krakowie;

- przekłady: Dziewice skał d'Annunzia, Jasnowidze i wróżbici Hanssona, Opowiadania Wilde'a;

- ukazują się: O dramacie i scenie Przybyszewskiego, Sen o szpadzie Żeromskiego, Jaskółka Daniłowskiego;

1906

- ukazują się Wspomnienia niebieskiego mundurka Wiktora Gomulickiego, Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, O bohaterskim koniu i walącym się domu Jana Kasprowicza, Chłopi (tom III) Władysława Reymonta, Współczesna powieść polska Brzozowskiego, Kobiety Zofii Nałkowskiej;

- rozłam w PPS na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną;

- założenia „Robotnika”, organu PPS-Frakcji Rewolucyjnej;

1907

- Gabriela Zapolska kończy Ich czworo. Tragedię ludzi głupich w 3 aktach, Stanisław Brzozowski Współczesną krytykę literacką w Polsce, Zofia Nałkowska Księcia, Stanisław Witkiewicz Z Tatr;

- umiera Stanisław Wyspiański;

- w zaborze rosyjskim upada rewolucja;

- proces III Proletariatu;

1908

- zajęcie Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry;

- założenie w Galicji Związku Walki Czynnej, polskiej tajnej organizacji wojskowej założonej w czerwcu 1908 we Lwowie przez działaczy Organizacji Bojowej PPS z Kazimierzem Sosnkowskim na czele;

- zjazd dziennikarzy polskich w Krakowie;

- przełożenie Biesów Dostojewskiego;

- ukazują się Dzieje grzechu Stefana Żeromskiego, Płomienie Brzozowskiego, Dwie rewolucje Karola Irzykowskiego, Ludzie podziemi Struga, Piosenki i fraszki „Zielonego Balonika” Boy-Żeleńskiego oraz Rota Marii Konopnickiej;

1909

- Władysław Reymont kończy czwartą część Chłopów, Helena Mniszkówna publikuje Trędowatą, Henryk Sienkiewicz Dzieci, Stefan Żeromski Różę;

- Zjazd Historycznoliteracki im. Słowackiego we Lwowie;

- utworzenie Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich oraz Towarzystwa Pisarzy Polskich;

- założenie kabaretu „Momus” w Warszawie;

1910

- ukazują się utwory: Pan Balcer w Brazylii Marii Konopnickiej, Wiry Henryka Sienkiewicza, Nietota Tadeusza Micińskiego, Legendy Młodej Polski (dzieła podsumowującego dorobek epoki) Nim serce ucichło Stanisława Korab Brzozowskiego (pośmiertnie), Historie maniaków Romana Jaworskiego;

- umierają dwie przyjaciółki i pisarki: Eliza Orzeszkowa i Maria Konopnicka;

- utworzenie Powszechnego Związku Artystów Polskich w Krakowie;

1911

- rynek czytelniczy wzbogacają: Wampir Władysława Reymonta, 622 Upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta Stanisława Ignacego Witkiewicza, Ozimina Wacława Berenta;

- rozłam w Lidze Narodowej i Stronnictwie Demokratyczno-Narodowym;

zgon Brzozowskiego i Nałkowskiego;

- początek działalności Stowarzyszenia Artystów Plastyków „Młoda Sztuka”;

- założenie „Museionu” w Krakowie;

- pierwsze nieme ekranizacje dzieł literackich: Dzieje grzechu, Meir Ezofowicz, Sąd boży (wg Sędziów Stanisława Wyspiańskiego);

1912

- wybuch I wojny bałkańskiej, konfliktu zbrojnego pomiędzy Ligą Bałkańską, czyli antytureckim sojuszem państw bałkańskich, (Bułgaria, Serbia, Grecja, Czarnogóra), a samą Turcją;

- utworzenie PPS-Opozycji;

- rozłam w SDKPiL;

- pobyt Lenina w Krakowie i Poroninie;

- śmierć Bolesława Prusa;

- Festiwal Muzyki Polskiej w Krakowie;

- pierwsza polska kronika filmowa;

- ukazuje się powieść Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy, Wierna rzeka oraz Uroda życia Stefana Żeromskiego, Mocny człowiek Stanisława Przybyszewskiego oraz Sad rozstajny Bolesława Leśmiana;

1913

- Bolesław Leśmian kończy Klechdy sezamowe oraz Przygody Sindbada Żeglarza, Karol Irzykowski Czyn i słowo, Juliusz Kaden-Bandrowski Proch, Tadeusz Miciński Xiędza Fausta, Reymont Rok 1794, Boy-Żeleński Słówka, a Karol Hubert Rostworowski - Judasz z Kariothu;

- rozłam w Polskim Stronnictwie Ludowym;

- utworzenie Stronnictwa Narodowo-Radykalnego w Królestwie;

- Wystawa Nowoczesnego Malarstwa Scenicznego w Warszawie;

- otwarcie Teatru Polskiego w Warszawie.

1914

- w Sarajewie ma miejsce zamach na arcyksięcia Ferdynanda i w konsekwencji wybucha I wojna światowa;

- powstanie PSL-Piast i PSL-Lewicy w Galicji;

- I Kompania Kadrowa wychodzi z Krakowa;

- utworzenie Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie i powstanie Legionów Polskich pod komendą Józefa Piłsudskiego;

1915

- Turcja i Włochy przystępują do wojny;

- z ajęcie Warszawy przez wojska niemieckie (sierpień);

- powstaje polska Organizacja Wojskowa na terenie byłego zaboru rosyjskiego;

- śmierć Stanisława Witkiewicza;

- przekład Elegii Paula Verlaine'a

1916

- od 21 lutego do 20 grudnia 1916 roku toczą się walki o francuską twierdzę Verdun, której dzielnie broni wojsko generała Philippe'a Petaina. Walki te przeszły do historii jako "piekło Verdun" lub "młyn verduński", ponieważ obie strony (Niemcy i Francuzi) przetrzebiały swe oddziały;

- 5 listopada proklamowano samodzielne Królestwo Polskie pod patronatem Niemiec i Austro-Węgier;

- w Warszawie powołano Tymczasową Radę Stanu;

- śmierć Henryka Sienkiewicza;

- założenie pisma „Pro Arte et Studio” w Warszawie (debiuty skamandrytów);

- ukazuje się Księga ubogich Jana Kasprowicza, Nawracanie Judasza, Zamieć, Literatura a życie polskie Stefana Żeromskiego;

1917

- w Rosji wybucha rewolucja lutowa, przeciwko carowi Mikołajowi II i monarchii absolutnej, która spowodowała utworzenie się dwuwładzy w Rosji, zakończonej przez rewolucję październikową;

- orędzie Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich głoszące prawo Polski do niepodległości;

- utworzenie Armii Polskiej we Francji;

- tzw. kryzys przysięgowy w Legionach

- w formie książkowej ukazuje się „Kajus Cezar Kaligula” Karola Huberta Rostworowskiego,

- w Magdeburgu zostaje uwieziony Józef Piłsudski;

- Deklaracja praw narodów Rosji, uznająca prawo Polski do niepodległości;

- Pierwsza Wystawa Ekspresjonistów Polskich w Krakowie

- założenie klubów futurystycznych „Gałka Muszkatołowa” i „Katarynka” w Krakowie;

- założenie pisma ekspresjonistów „Zdrój”;

- Zofia Nałkowska publikuje Tajemnice krwi, Stanisław Przybyszewski Krzyk;

1918

- zakończenie I wojny światowej, w wyniku której zwycięstwo odniosła Ententa, upadło Cesarstwo Niemieckie, Imperium Rosyjskie, Imperium Osmańskie oraz Austro-Węgry;

- powstanie niepodległego państwa polskiego z Józefem Piłsudskim jako Tymczasowym Naczelnikiem Państwa (11 listopada);

- pierwszy wieczór poetycki skamandrytów w kawiarni „Pod Pikadorem” w Warszawie;

- ukazują się: Żywe kamienie Berenta, Dzieci ojczyzny Marii Dąbrowskiej, Królewsko-polski kabaret Jana Lechonia, Ekspresjonizm Stanisława Przybyszewskiego, Sonety Antoniego Słonimskiego, Tęcza łez i krwi Leopolda Staffa, Czyhanie na Boga Juliana Tuwima, Projekt Akademii Literatury Polskiej Stefana Żeromskiego;

5. Główne prądy w sztuce i literaturze

dekadentyzm

-kierunek w literaturze francuskiej, rozwijający się w latach 80-tych XIX w., przygotowujący grunt pod symbolizm

-założenia:

- bunt przeciwko mieszczańskiemu światu

- kreowanie nowego modelu twórcy wyobcowanego ze świata i przekonanego o własnej niemocy

- przeświadczenie o bankructwie idei pozytywizmu

- zgłębianie tajemnic psychiki i duszy

- odrzucenie materializmu

- odwołanie się do filozofii A. Schopenhauera

- antyspołeczność i antynaturalność

- przekonanie o kryzysie prawdy i moralności, nihilizm moralny

- absolutyzowanie sztuki, uznawanie jej za cel sam w sobie, wzbogacający jednostkę

- formy wyrazu

- oryginalne, bogate, śmiałe słownictwo

- ekspresyjność

- kreacja bohatera - dekadenta, artysty

- posługiwanie się liryką maski i liryką roli

- tworzenie nastroju smutku, melancholii, pesymizmu

symbolizm

- symbolizm (franc. symbolisme) to nurt literacki ukształtowany we Francji i w Belgii pod koniec XIX wieku.

- termin pochodzi od tytułu manifestu J. Moreasa „Le Symbolisme”, ogłoszonego w 1886 roku w „Le Figaro”

- nurt został zapoczątkowany w literaturze francuskiej i belgijskiej

- założenia:

- posługiwanie się symbolem, czyli obrazem mającym znaczenie: dosłowne i metaforyczne - symboliczne; możliwość wieloznaczności w interpretacji symbolu odzwierciedlała tajemniczość i złożoność świata

- odwołanie się do filozofii A. Schopenhauera i H. Bergsona

- uznanie za cel poezji tego, co niewyrażalne

- przekonanie, że celem poezji jest dotarcie do obszarów niedostępnych poznaniu racjonalnemu

- wyraźne przeciwstawienie prozy językowi poetyckiemu, którego wyróżnikiem stał się symbol

- założenie, iż poezja ma oddziaływać na czytelnika nie przez racjonalny wywód, ale przez atmosferę, obrazowanie, melodyjność

- szukanie inspiracji w baśniach, kulturach egzotycznych i prymitywnych

- nazwa stosowana wobec zjawisk artystycznych, w których kładziono nacisk na przedstawianie sfer tajemniczych, nie odkrytych, niezbadanych, stąd aluzyjność, sugestywność, niejasność tych dzieł

- kierunek w sztuce, którego zwolennicy, posługując się systemem symboli, starali się sugerować uczucia, stany emocje niewyrażalne słowem

- za pomocą obrazu, dzieła muzycznego, czy literackiego chciano wywołać u odbiorcy odpowiednie przeżycia, odwoływano się do jego sfery uczuciowej, emocjonalnej, nie rozumowej, intelektualnej

- symboliści często starali się za pomocą symboli opisać takie wartości jak: niebyt, nieskończoność, śmierć, wolność itp.

- w literaturze symbol upowszechnił belgijski pisarz i dramaturg, Maurice Maeterlinck

impresjonizm

- nazwa impresjonizm pochodzi od francuskiego słowa impression - odciśnięcie, wrażenie

- kierunek w malarstwie i literaturze ukształtowany we Francji w drugiej połowie XIX wieku

- nazwa pochodzi od tytułu obrazu Claude'a Moneta „Impresja - wschód słońca”; później tym terminem zaczęto określać poezję o charakterze nastrojowym

- założenia:

- ukazywanie świata zewnętrznego przez pryzmat wrażliwości jednostki

- subiektywizm i „migawkowość” opisu

- budowanie nastroju i muzyczności dzieła

- operowanie barwą, światłem i cieniem

- dążenie do utrwalenia w poezji przelotnych wrażeń i wzruszeń

- liryczność

- podporządkowanie świata przedstawionego podmiotowi lirycznemu

ekspresjonizm

- ekspresjonizm (łac. expressio - wyraz, wyrażenie) - kierunek stworzony w Niemczech, jego rozkwit przypada na lata 1910 - 1925

- tendencje ekspresjonistyczne pojawiają się wcześniej w epoce średniowiecza, baroku, romantyzmu

- ekspresjonizm to reakcja na kryzys duchowy XX wieku, próba odnowienia mistycyzmu i powrót do tego, co prymitywne i pierwotne

- założenia:

- idea powrotu do pierwotnych duchowych źródeł kultury jako reakcja na kryzys polityczno-społeczny

- wiara, że jedynym bytem jest byt duchowy

- sztuka jako sposób dotarcia do Absolutu

- odrzucenie naturalizmu i realizmu

- nadrzędność prawdy w stosunku do estetyki i wynikające stąd operowanie brzydotą, deformacją, groteską, zniekształceniem, kontrastem, grozą, niesamowitością

- fascynacja podświadomością, alogiczność, improwizacja, niejasność, hermetyczność

- przypisywanie poecie roli profety (wizjonera, proroka)

- sztuka jako wyraz wewnętrznych przeżyć artysty, ekspresja „ja”

- zaangażowanie polityczne, dążenie do odnowienia i zreformowania życia

naturalizm

- kierunek ten został ukształtowany w literaturze francuskiej w drugiej połowie XIX wieku

- za twórcę naturalizmu uznaje się E. Zolę, francuskiego powieściopisarza

- założenia:

- scjentyzm (zaufanie do nauki), podporządkowanie procesu tworzenia powieści zasadom badania naukowego

- determinizm: przekonanie, iż człowiek jest zdominowany przez warunki biologiczne - instynkt głodu, popędu seksualnego i instynkt samozachowawczy

- przeniesienie darwinowskiej teorii walki o byt ze świata zwierząt do świata ludzi

- przekonanie, że celem pisarza jest wierne odtworzenie rzeczywistości, postulat ograniczenia fikcji literackiej

- podkreślenie biologizmu w motywacji działań bohaterów

- wyeliminowanie pierwiastków moralizatorskich

6. Światopogląd młodopolski

1. Emanczypacja

- „pierwsza fala feminizmu" - Wielka Brytania, przełom XIX i XX wieku; ruch sufrażystek; przyznanie kobietom praw politycznych, obrona przed dyskryminującym ustawodawstwem pracy oraz pomoc kobietom trudniącym się prostytucją (zmiana pracy);

- Polska, sufrażystki: Paulina Kuczalska-Reinschmit - jako pierwsza sformułowała postulaty kobiece odrębnie od kwestii narodowowyzwoleńczych; polemizowała z Orzeszkową, która proponowała samopoświęcenie kobiet, i wskazywała na konieczność wywalczenia praw kobiet nawet przed zdobyciem niepodległości Polski; założycielka Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich oraz gazety “Ster”, (pierwszego polskiego pisma poświęconego prawom kobiet); Maria Turzyma założycielka pisma "Nowe Słowo" (Kraków 1902-1907).

- w literaturze: Zofia Nałkowska: Kobiety, Książę, Rówieśnice, Narcyza, Węże i róże, zbiory nowel Koteczka, czyli białe tulipany, Lustra”;

- metafizyka płci - Stanisław Przybyszewski, który w 1898 r. - filozofia podporządkowująca ludzką egzystencję sile wszechogarniającego erotyzmu;

- mizoginiczna filozofia w XIX w. - utożsamiała kobiecość z odrzucaną przez siebie naturą; przedstawiciele: Otto Weininger Płeć mózgu, Fryderyk Nietzsche, August Strindberg, Artur Schopenhauer , Charles Baudelaire, Tadeusz Żeleński-Boy;

- popularne stają się idee emancypacji - kobiety muszą pracować, aby zapewnić byt rodzinie, aby przeżyć; powraca do literatury temat miłości (romantyzm); kobieta młodopolska nie jest już niewinna - to demon, pełen zmysłowej drapieżności;

2. Zwątpienie i niewiara, rozpacz egzystencjalna, poczucie bezsiły i tęsknota do unicestwienia

- kryzys - niewystarczalności siły rozumu do poznania rzeczywistości; zwątpienie w role rozumu jako pomocy w rozstrzyganiu egzystencjalnych problemów;

- upadek ideałów, ducha i sztuki;

- wczesna twórczości Tetmajera - zapowiedź dekadentyzmu; przekonaniw niemożliwości dokonania jakichkolwiek zmian; dominuje melancholia, rozpacz zwątpienie i smutek; koniec wieku XIX - nieobecność jakichkolwiek drogowskazów' pokoleniową nieufność poeta wyraża także wobec negacji i buntu; Nie wierzę w nic…

- poczucie bezcelowości działań ludzkich i związana z tym udręka są widoczne również w Hymnach Kasprowicza czy wierszu Staffa Deszcz jesienny;

3. Ucieczka w upojenie zmysłowe, erotykę, nirwanę i zapomnienie

- alkohol, narkotyki i brak moralności maja szokować, jak dandyzm;

- alkohol i opium pozwala na odkrywanie nowych artystycznych przestrzeni, wywołuje nieznane stany psychiczne;

- pięć narkotyków, po które sięgnąć może artysta: absynt, kawa, poncz, szampan, haszysz.

- uciekali także w perwersję, wybujały erotyzm;

- Piękno tradycyjne jest nudne, lepsza do opisu wydaje się brzydota.

- Urzeczenie śmiercią, mistyczne tęsknoty oraz fascynację złem; Kwiaty zła Baudelaire;

- miłość opisywana przez Tetmajera jest “upojeniem zmysłów”, poprzez “słodkie dreszcze” prowadzi do “nieludzkiej pieszczoty”; podstawowym zmysłem jest dotyk; Lubię, kiedy kobieta…, Ekstaza;

- miłość działa jak narkotyk dając chwilę zapomnienia;

- rozpaczliwy hedonizm, czyli poszukiwanie odtrutki na otaczającą rzeczywistość w alkoholu, narkotykach i erotyce;

- tęsknota za nirwana i śmiercią oraz nastroje eschatologiczne i katastroficzne;

- poglądy dekadenckie te oparte były na filozofii Schopenhauera i Nietzschego - pesymizm w odniesieniu do ludzkiej egzystencji; człowiekowi towarzyszył stale uczucie niespełnienia, niedosytu i tragiczności ograniczonego przeznaczeniem istnienia; pierwszym lekarstwem było wyzbycie się wszelkich potrzeb i zgoda na nicość;

4. Kult piękna i sztuki jako jedynej trwalej wartości oraz dionizyjskość

- szukano ukojenia w sztuce;

- sztuka według miała być wolna od obowiązku służenia komukolwiek i czemukolwiek; osiada odrębną historię i jest autonomiczna; daleka jest od problemów ówczesnego społeczeństwa;

- Przybyszewski: prawdziwa sztuka zbliżona jest do religii, ponieważ podobnie jak ona nie zna granic

- artysta = kapłan;

---