Rodzaje przemian osobowości, P. Oleś (str. 91-116)
Przełom połowy życia może przybierać rozmaite postaci: od stopniowych, łagodnych przemian po nieoczekiwany zwrot i zmianę linii życia. Poniżej przykłady różnych przemian, które dokonują się w okresie wchodzenia w wiek średni.
Przełom jako ewolucyjna droga ku mądrości - Henryk Ibsen
Twórczość tego pisarza doskonale obrazuje ciągłość i zmianę w biegu życia, podstawowe zagadnienie psychologii life-span. We wczesnym okresie życia dorosłego jego twórczość miała charakter poetycki, romantyczno - liryczny. Okres środkowy (od ok. 40 r.ż. do po 60 r.ż.) to realistyczne sztuki teatralne, a 15 ostatnich lat życia jest twórczością przenikniętą symbolizmem, stanowi syntezę dwóch wcześniejszych okresów (na poziomie treści i formy).
Przełom połowy życia jest dostrzegalny (zmiana tematyki twórczości i jej formy artystycznej), ale nie następuje w okolicznościach sugerujących kryzys, to raczej łagodna zmiana patrzenia na życie oraz swojego zaangażowania w problemy społeczne i egzystencjalne.
Przełom jako odkrywanie nowych dróg - Sigmund Freud
Stopniowe przemiany osobowości, kierowane refleksją i prowadzące do nowej jakości życia mogą mieć bardziej dramatyczny charakter, na co przykład znajdujemy z biografii Freuda.
Najpłodniejszy okres jego twórczości naukowej, która owocowała odkryciami dot. interpretacji marzeń, ich związku z symptomami zaburzeń, kompleksu Edypa czy znaczenia seksualności dziecięcej przypada na wiek 35-45 lat. W tym czasie przeszedł okres „znakomitej izolacji” (doświadczył śmierci ojca, zmienił zapatrywania naukowe, poczuł, że czas na realizację marzeń ucieka). Zdaniem Newtona, to nie cierpienie po stracie ojca ani zawodowa porażka, ani inne wydarzenia życiowe, ale wewnętrzny proces - kryzys połowy życia - były powodami odsunięcia się od świata. Zgodnie z teorią Levinsona typowe dla tego okresu są wahania i wątpliwości co do trafności i sensu najważniejszych dotychczasowych celów i sposobów ich spełniania.
Analiza jego listów z tego okresu zwraca uwagę na ich formę - przebija z nich kobieca wyobraźnia, która zwiastuje narodziny nowych idei w umyśle myśliciela. Rozpoczyna dzieło życia na temat interpretacji snów, która to dziedzina okazuje się być integracją marzeń o wybitnych dokonaniach naukowych i odkryciu nowych metod leczenia.
Znamienne w biografii Freuda wydaje się odsunięcie od świata, gdy wczesny bilans życiowy nie wypadł zbyt dobrze, jednocześnie zaś świadomość ograniczoności życia mogła stanowić czynnik silnie mobilizujący do poszukiwania nowych rozwiązań.
Przejście nosi wyraźne znamiona istotnej zmiany punktu widzenia, czyli kryzysu rozwojowego.
Przełom jako brak integracji wyzwań - Witold Gombrowicz
Biografia Gombrowicza jest interesującym zjawiskiem krańcowej zmiany koncepcji samego siebie w połowie życia. Zetknięcie ze śmiercią nastąpiło w wieku ok. 30 lat, wtedy to zmarł jego ojciec, bliski przyjaciel zginął w wypadku. Po 30. roku życia pisze „Ferdydurke” - wyraz zmagań z problemem tożsamości. W wieku 35 lat płynie w rejs do Argentyny. Mieszkając w Buenos Aires prowadzi młodzieńczy tryb życia i cierpiąc nędzę, Gombrowicz ma poczucie, że rozpoczął życie od nowa. Formułuje dewizę: „wywyższyć młodość i wyzwolić się z męskości, przezwyciężyć strach przed kobiecymi cechami u mężczyzn”. Kiedy jednak spostrzega zmarszczki na swojej twarzy ma poczucie, iż z tą chwilą skończyła się jego młodość i od razu zaczęła starość, jakby pozbawiony został wieku średniego. Późniejsze prace wyrażają lęk przed śmiercią oraz prowadzone na kanwie tego refleksje dot. natury człowieka.
Jego życie to przemiany zgodne z teorią Levinsona. W wieku 30 lat Gombrowicz dostrzega potrzebę stabilizacji i wytworzenia struktury życia odpowiadającej temu, jak wygląda życie przyjaciół z jego pokolenia. Jednocześnie w imię wolności i indywidualizmu buntuje się przeciwko stabilizacji osobistej i zawodowej. Inny konflikt, między twórczością a destrukcją, również jest widoczny w jego życiu, fascynuje go kobieca strona osobowości mężczyzny. Pisarz zdaje się przechodzić od krańca do krańca po wymiarach opisanych przez Levinsona (np. wielkoduszność i zamykanie się w sobie, polaryzacja więzi i jednocześnie silny indywidualizm - ciężko to wszystko zintegrować).
Autorefleksja zdaje się być pochodną zmian, jakie dostrzega; wyprowadza z nich kategoryczne wnioski. To raczej zmiany wywołują przemyślenia niż przemyślenia prowadzą do zmian.
Przełom jako zmiana linii życia - syndrom Paula Gauguina
Przemiany wieku średniego mogą przybrać szczególną postać, kiedy następuje rozdźwięk między wewnętrzną presją w kierunku zmiany osobowości a zdolnością do kierowania procesem zmian na drodze autorefleksji. Grozi wówczas przełom mający znamiona zerwania z dotychczasowym stylem życia. Narasta poczucie niezrozumienia siebie i niezrozumienia ze strony otoczenia, niecierpliwość, frustracja przeszłością i teraźniejszością, aż w końcu jedynym wyjściem z tej nieznośnej sytuacji wydaje się zwrot owocujący diametralną zmianą w życiu, łącznie z porzuceniem dotychczasowych zadań i ról.
Pełne niepokoju życie wybitnego artysty obfitowało w gwałtowne zwroty (np. opuszczenie rodziny, wyjazd na Tahiti), było wyrazem raczej jego poszukiwań niż efektem spokojnych przewartościowań. Koszty osobiste były wielkie, za to owoce dla malarstwa i kultury znakomite.
Rezygnację Gauguina ze stabilizacji życiowej, kiedy wchodził w wiek średni oraz jego ucieczkę od cywilizowanego świata, kiedy był już dojrzałym artystą, można tłumaczyć potrzebą zmiany, poszukiwania autentyczności oraz eksplozją talentu, dla którego potrzebował nadzwyczajnych inspiracji. Choć jest i taka interpretacja, że była to ucieczka od trudów życia i odpowiedzialności, wynikająca z rozczarowań jakie spotkały go w karierze artystycznej.
Potrzeba zmiany, odkrywania najbardziej autentycznego „ja” oraz poszukiwanie nowych doświadczeń mogą stanowić tak wielką presję wewnętrzną, że przy impulsywnej osobowości ukierunkowanej bardziej ku czynom niż rozmyślaniom efektem może być drastyczna zmiana stylu życia, „palenie za sobą mostów”.
Przełom jako załamanie w połowie życia - Jack London
Autor „Martina Edena”, niespokojny duch, zainteresowany sprawami społecznymi, w wieku około 37 lat zamyka się w sobie, ucieka w samotność, dokonuje pełnych goryczy przemyśleń, co zdecydowanie nie pasuje do ekspansji i aktywnego wcześniej stylu życia. Powodem może być utrata złudzeń (mimo sukcesu literackiego i podróży dookoła świata nie zrealizował wszystkich swych marzeń), przez co popadł w depresję i umarł przedwcześnie na skutek przedawkowania morfiny.
W jego życiu nałożyły się pewne wydarzenia, które zaostrzyły kryzys wieku średniego. Nie potrafił nawiązać prawdziwie trwałej i głębokiej więzi z żoną i córkami, stąd osamotnienie. Nie potrafił również przekształcać swych marzeń, co powodowało frustrację, przyjaźnie okazały się złudne (przyjaciele oszukiwali go i wykorzystywali), a dobra materialne nietrwałe (spalenie domu). Z tym stanem napięcia radził sobie z pomocą alkoholu. Nie potrafił zająć pozycji mędrca, przedwcześnie zamykając bilans życia, który był zdecydowanie niekorzystny.
Wymiary przełomu połowy życia
Powyższe przykłady różnią się proporcją między aktywnością polegającą na refleksji (wewnętrzna) i na realnym działaniu (zewnętrzna) oraz proporcją między przemianami osobowości wprowadzanymi na zasadzie ciągłości i na zasadzie zmiany.
Zmiana
|
Freud | Gauguin
|
|
Refleksja ___________________________________________________ Działanie
|
Ibsen | London
|
|
Ciągłość
Model nie opisuje wszystkich zjawisk, ze swej natury jest uproszczeniem rzeczywistości, jednak odgrywa pewną rolę porządkującą.
Różnica między ciągłością a zmianą polega na tym, jak głęboko zostało naruszone poczucie tożsamości i w jaki sposób przebiega proces jego odnowienia - na drodze autorefleksji czy metodą prób i błędów.
Jeszcze o syndromie Gauguina
Określenie to odnosi się w psychologii do takiego zachowania, poprzez które osoba stara się odnaleźć swoje autentyczne ja, jakby narodzić się na nowo, wytworzyć nową tożsamość. I czyni to poprzez zmianę środowiska - zmiana zewnętrzna ma spowodować zmianę wewnętrzną, co zwykle kończy się fiaskiem. Człowiek dorosły ulega iluzji, że znalazł rozwiązanie wewnętrznych problemów, wydaje mu się, że automatycznie zmieni siebie dzięki zmianie sytuacji.
Jaki jest mechanizm psychologiczny tego zjawiska? Być może jest ono efektem silnej, a jednocześnie tłumionej potrzeby zmiany i unikania refleksji nad zmianami koniecznymi (stłumione potrzeby działają w sposób eksplozywny). Inna hipoteza: zjawisko jest skutkiem reinterpretacji historii życia, coś na kształt iluminacji przy rozwiązywaniu problemu.
W kategoriach Levinsona syndrom ten miałby następującą interpretację: sposób przejścia połowy życia w formie stopniowych przekształceń albo w formie kryzysu zależy od tego, czy osobowość podlega przemianom wraz ze zmianami, jakie następują w życiu człowieka. Rozbieżność między zmieniającą się strukturą życia a osobowością, która może się nie zmieniać, decydują o doświadczanym napięciu - ono zaś czasami prowadzi do gwałtownego zwrotu. Osoba zmienia strukturę życia w kierunku zgodnym z pojedynczym elementem osobowości: marzeniami.
Psychologiczne koszty bezruchu
Próba utrzymania dotychczasowego stylu życia, unikanie konfrontacji z marzeniami i odsuwanie od siebie myśli o skończoności życia mogą blokować rozwój osobowości. Zamiast nowych celów pojawia się poczucie niemożności dokonania zmian i pesymizm, zamiast energii - depresja.
Brak umiejętności świadomego rozwiązywania kryzysu połowy życia, niezależnie od tego, jak trudna jest obiektywnie sytuacja, miewa niebezpieczne skutki dla zdrowia psychicznego.
Postawy życiowe typu „mieć” i być”
Postawa „być” jest mniej zależna od uśmiechu losu i bardziej współgra z rodzajem zmian typowych dla połowy życia, tj. procesem uwewnętrzniania się osobowości.
Postawa „mieć” jest bardziej narażona na oddziaływanie czynników zewnętrznych (utrata mienia może być przeżywana jako zagrożenie lub utrata tożsamości) i na dodatek jest sprzeczna z kierunkiem przemian osobowości w wieku średnim.
Niektórzy sugerują, że materialistyczno - hedonistyczna orientacja wartościująca łączy się z większym ryzykiem wystąpienia kryzysu połowy życia na skutek licznych frustracji, ponieważ nie daje ona mocnych podstaw do formułowania celów, które mogą zapewnić poczucie głębszego sensu życia.
Znaczenie przeszłości, czyli rola powrotu do marzeń
Jednym z warunków uzyskania satysfakcji w wieku średnim jest włączanie marzeń w realizowaną wizję życia. Są tu różnice pod względem płci, mężczyźni marzą o wielkości, kobiety pragną wyzwolenia się ze swej roli i dokonania czegoś na własny rachunek.
Twórcze opanowanie przyszłości polega na poszukiwaniu wciąż nowych szans realizowania tych wartości, które stanowiły fundament marzenia i które pozwalają na zmiany adekwatne do indywidualnego programu oraz wieku i okoliczności życiowych.