JAWNOŚĆ I PRZEJRZYSTOŚĆ
Ustawa o finansach publicznych zawiera pewne zasady OGÓLNE finansów publicznych, związane nie tylko z gospodarką budżetową, lecz odnoszące się do całości problematyki finansów publicznych. Szczególne ważne są zasady JAWNOŚCI I PRZEJRZYSTOŚCI finansów publicznych. Zasady te jako pewien postulat nauki funkcjonowały także przed rokiem 1998, a więc przed uchwaleniem ustawy o finansach publicznych za rządów ustawy prawo budżetowe. Dopiero jednak ustawa o finansach publicznych wyraziła je wprost i podniosła ich rangę. Jawność finansów publicznych może mieć charakter formalny i materialny.
Prawo do uzyskania informacji o stanie finansów publicznych daje również Konstytucja RP art. 61:
Art. 61 KRP
Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa.
Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu.
Ograniczenie prawa, o którym mowa w ust. 1 i 2, może nastąpić wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa. (kruczek)
Tryb udzielania informacji, o których mowa w ust. 1 i 2, określają ustawy (w tym UOFP), a w odniesieniu do Sejmu i Senatu ich regulaminy.
JAWNOŚĆ FORMALNA - oznacza możliwość poznania niektórych danych o stanie finansów publicznych, albo trybu prac związanych z zarządzaniem finansami publicznymi.
Zasada jawności gospodarowania środkami publicznymi jest realizowana przez:
(Art. 12 UOFP)
1) jawność debaty budżetowej w Sejmie i Senacie oraz debat budżetowych w organach stanowiących jednostek samorządu terytorialnego;
2) jawność debaty nad sprawozdaniem z wykonania budżetu państwa w Sejmie i debat nad sprawozdaniami z wykonania budżetów jednostek samorządu terytorialnego;
3) podawanie do publicznej wiadomości:
a) kwot dotacji udzielanych z budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu
terytorialnego,
b) kwot dotacji udzielanych przez państwowe i samorządowe fundusze celowe,
c) zbiorczych danych dotyczących finansów publicznych,
d) informacji o wykonaniu budżetu państwa za okresy miesięczne;
4) podawanie do publicznej wiadomości przez jednostki sektora finansów publicznych informacji dotyczących:
a) zakresu zadań lub usług, wykonywanych lub świadczonych przez jednostkę oraz wysokości środków publicznych, przekazanych na ich realizację,
b) zasad i warunków świadczenia usług dla podmiotów uprawnionych,
c) zasad odpłatności za świadczone usługi;
5) zapewnianie radnym dostępu do:
a) dowodów księgowych i dokumentów inwentaryzacyjnych - z zachowaniem przepisów o rachunkowości oraz o ochronie danych osobowych,
b) informacji o wynikach kontroli finansowej, będących w dyspozycji jednostki samorządu terytorialnego, której są radnymi;
6) udostępnianie przez Narodowy Fundusz Zdrowia informacji o przychodach i kosztach oraz o świadczeniodawcach realizujących świadczenia zdrowotne, z którymi ten Fundusz zawarł umowy, o zakresie przedmiotowym tych umów oraz o sposobie ustalania ceny za zamówione świadczenia;
7) udostępnianie przez jednostki sektora finansów publicznych wykazu podmiotów spoza sektora finansów publicznych, którym ze środków publicznych została udzielona dotacja, dofinansowanie realizacji zadania lub pożyczka, albo umorzona należność wobec jednostki sektora finansów publicznych;
8) udostępnianie corocznych sprawozdań dotyczących finansów i działalności jednostek organizacyjnych należących do sektora finansów publicznych;
9) podejmowanie, w głosowaniu jawnym, uchwał dotyczących gospodarowania środkami publicznymi.
Nowa ustawa o finansach publicznych znacznie dokładniej od swej poprzedniczki określa jak się ma przejawiać jawność finansów publicznych. Ustala nowe zasady dostępu do informacji, zwłaszcza w zakresie uprawnień radnych. Niektóre nowe przepisy mają charakter antykorupcyjny, np. wymóg określony w pkt. 7 art. 11. Niestety, w jaki sposób owe cenne informacje mają być udostępniane, tego nie sprecyzowano.
WYŁĄCZENIE JAWNOŚĆI
Według ustawy o finansach publicznych z 1998 roku jawność finansów publicznych wyłącza się w stosunku do tych środków publicznych, których pochodzenie lub przeznaczenie zostało uznane za tajemnicę państwową na podstawie odrębnych przepisów (np. objęte ustawą o ochronie informacji niejawnych z 1999 roku) lub jeżeli wynika to z umów międzynarodowych. Możliwości ograniczania dostępu do informacji są zatem stosunkowo wąskie. Z drugiej strony ustawa nie określa, w jaki sposób należy dochodzić swych praw w zakresie dostępu do jawnych informacji. W praktyce pozostaje więc najczęściej droga sądowa.
Nowa ustawy o finansach publicznych problematykę wyłączenia jawności ujmuje w zupełnie innym kontekście. Według niej klauzule umowne dotyczące wyłączenia jawności ze względu na tajemnicę handlową w umowach zawieranych przez jednostki sektora finansów publicznych lub inne podmioty, o ile wynikające z umowy zobowiązanie jest realizowane ze środków publicznych, uważa się za niezastrzeżone, z wyłączeniem informacji technicznych w rozumieniu przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu ich zachowania w tajemnicy. Innymi słowy klauzule tajności obowiązują jedynie w odniesieniu do ważnych dla kontrahentów informacji technicznych, których zakres regulują odrębne przepisy.
JAWNOŚĆ MATERIALNA - jawność finansów publicznych oznacza możliwość poznania i zrozumienia faktycznego zakresu i sposobu funkcjonowania finansów publicznych. Jest to potencjalnie możliwe jeśli informacje o stanie finansów cechuje.
przejrzystość,
szczegółowość,
prawdziwość,
zrozumiałość.
Cechy te można uznać za specyficzne zasady budżetowe.
Elementy realizacji zasady jawności w tym znaczeniu wyraża obowiązek
stosowania jednolitych zasad rachunkowości,
powszechnego stosowania klasyfikacji budżetowej,
stosowania jednolitych zasad sprawozdawczości budżetowej.
Zachowaniu przejrzystości finansów publicznych służy również np. (W. Misiąg, Finanse publiczne w Polsce. Przewodnik 2002, s.41.)
klarowne wyodrębnienie sektora finansów publicznych z całości gospodarki,
ścisłe określenie podziału zadań i kompetencji w sektorze publicznym,
uznanie bilansu sektora FP za stały element oceny sytuacji finansowej państwa.
Jawność materialna finansów publicznych może być rozumiana jako PRZEJRZYSTOŚĆ (ang. transparency- przezroczystość), formalnie bowiem w UOFP z 1998 roku poza tytułem rozdziału (dział 1 rozdział 2 Jawność i przejrzystość finansów publicznych) treść zasady przejrzystości nie została sprecyzowana! Podobnie jest również w nowej ustawie (rozdział 2).
Przejrzystość finansów publicznych ma za zadanie sprawić by informacja dostępna obywatelowi dzięki przestrzeganiu zasady jawności, była dla niego zrozumiała i kompletna. W praktyce zasadę przejrzystości trudno jest zrealizować w pełni, ponieważ poziom wiedzy zwykłych obywateli w zestawieniu z złożonością finansów publicznych nakazuje uznać powyższą zasadę za utopijną. W takiej sytuacji szczególną rolę odgrywa kontrola poprzez różne wyspecjalizowane instytucje (IBNGR, CAS, BCC itp.), masmedia.
(wykorzystano: W. Misiąg, Finanse publiczne w Polsce. Przewodnik 2002, s. 39-44)
(por. Code of Good Practices on Fiscal Transparency-Declaration on Principles-IMF)
http://www.imf.org/external/np/fad/trans/code.htm#code
5