dr Patrycja Stawiarska

Zakład Psychologii Zdrowia i Jakości Życia

PSYCHOLOGIA ZDROWIA

Wykład 3: Osobowościowe uwarunkowania zdrowia i jego zaburzeń

1. Osobowość a zdrowie - najważniejsze pytania ?

• Czy istnieje „osobowość chorobotwórcza” ?

• Kontrowersje wokół pojęć: osobowość typu A, B, C, D…

• Osobowość typu… - mogę zachorować czy z pewnością zachoruję ? (wpływ niespecyficzny, predyspozycja, współwystępowanie wielu czynników - polietiologia)

• Osobowość typu…czy wzór zachowania…?

2. Osobowościowe uwarunkowania zdrowia - kontekst historyczny (por. Heszen, Sęk, 2007)

• pojecie konwersji (Z. Freud)

• profile osobowościowe (F. Dunbar)

• somatyzacja procesów psychicznych (F. Alexander): 1. konstelacja cech osobowości zw. z nieświadomymi konfliktami, 2. sytuacja reaktywująca konflikt, 3. konstytucjonalna słabość narządu

3. psychologiczne uwarunkowania chorób somatycznych - POLIETIOLOGIA (por. Wrześniewski, 2000; Heszen, Sęk, 2007, s. 194)

4. Osobowościowe uwarunkowania zdrowia i choroby - przegląd zagadnień

• Osobowość typu A czy wzór zachowania A…

a) choroby układu krążenia: (por. Sroka, 2001)

• nadciśnienie pierwotne

• choroba wieńcowa (dusznica bolesna a dławica piersiowa)

• zawał mięśnia sercowego (bezobjawowy atak serca)

b) czynniki ryzyka chorób układu krążenia:

• styl życia (palenie papierosów, dieta, wysoki poziom cholesterolu…)

• stres i brak efektywnego radzenia sobie

• wzór zachowania A

C) Wzór Zachowania A

* Sposób regulowania stosunków z otoczeniem, uwarunkowany osobowościowo,

temperamentalnie i sytuacyjnie (Wrześniewski)

* Dążenie do osiągnięcia i utrzymania kontroli nad środowiskiem, na skutek

przeszkód pojawia się bezradność (Glass)

* potrzeba sprawdzania się, poczucie braku wystarczających środków,

przekonanie o wyłącznie materialnym charakterze wartości (Price)

cechy treściowe WZA: silna potrzeba osiągnięć, dominacji i rywalizacji,

agresja instrumentalna

cechy formalne WZA: wysoka dynamika zachowań, energiczne działanie,

niecierpliwość, szybki sposób mówienia, poruszania się,

gestykulacji, napięte mięśnie, zaciśnięte pięści, wrogość,

brak zaufania, irytacja, złość

d) mechanizmy pośredniczące między WZA a chorobą układu krążenia (za:

Bętkowska-Korpała, 2004):

• WZA odpowiada osobowości neurotycznych ekstrawertyków, chorobotwórcze mechanizmy WZA: reakcje emocjonalne [lęk, depresja, apatia, hipochondria], reakcje behawioralne [palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, brak aktywności fizycznej, zachowania destrukcyjne, objadanie się], reakcje fizjologiczne [wyższy poziom hormonów nadnerczy] (por. Levi, 1983)

• WZA prezentuje wysokie zapotrzebowanie na stymulację, niezgodność wzoru z predyspozycjami osobowościowo - temperamentalnymi jest szkodliwa dla zdrowia (por. Cofta, 1993)

• Związek WZA i chorób układu krążenia wyjaśniają mechanizmy patofizjologiczne bezpośrednie (wyższa częstość akcji serca, wyższe ciśnienie krwi w odpowiedzi na bodźce, wysoki poziom hormonów stresu, wysoki poziom katecholamin oraz mechanizmy behawioralne

• Wg Wrześniewskiego dwie hipotezy: 1) WZA stanowi na tyle silną stymulację, iż zmniejsza ogólną odporność organizmu i przy innych czynnikach ryzyka prowadzi do choroby; 2) rola wzorców percepcyjnych, reagowania emocjonalnego oraz wegetatywno-somatycznego dla przeciążenia układu współczulnego (model integrujący powyżej)

5. Osobowość typu C czy wzór zachowania C ?

a) uwarunkowania choroby nowotworowej:

• predyspozycje genetyczne (onkogeny) - inicjacja choroby

• czynniki behawioralne i środowiskowe (styl życia związany ze zdrowiem, zachowania antyzdrowotne)

• stres i sposobu radzenia sobie z nim (zmniejszenie wydolności układu odpornościowego, wpływ na promocję nowotworu)

• traumatyczne doświadczenia życiowe (straty)

• problematyka depresji (depresja jako przyczyna i element obrazu choroby !!!)

• osobowość typu C (konstelacja poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych tendencji, nawykowy sposób radzenia sobie, tłumienie uczuć i bezradność w obliczu stresu jako cechy najważniejsze)

• psychodynamiczny model karcynogenezy H.J. Baltruscha: 1. faza sytuacji rozwojowej (dzieciństwo, zaburzona relacja z rodzicami, zagrożenie, lęk, mechanizmy obronne, tłumienie emocji, wczesna modyfikacja immunologiczna; 2. faza sytuacji pośredniczącej (pozorne przystosowanie, stłumione lęki agresja, bezradność, brak poczucia bezpieczeństwa; 3. faza sytuacji wywoławczej (trauma, załamanie dotychczasowych mechanizmów równoważących, choroba) - koncepcja psychoanalityczna

• model karcynogenezy M. Seligmana: sytuacja trudnaႮpesymistyczny styl wyjaśnianiaႮbezradność i depresjaႮzmiany biochemiczne i odpornościoweႮchoroba - koncepcja poznawcza (Dolińska-Zygmunt, 2001)

6. Osobowość typu D - osobowość stresowa ? (por. Denollet, 1997,; Ogińska-Bulik, 2009)

1. cechy charakterystyczne dla osobowości typu D:

• negatywna emocjonalność (gniew lęk irytacja wrogość)

• zahamowanie społeczne (unikanie zagrożenia związanego z sytuacjami społecznymi, lęk przed dezaprobatą i odrzuceniem)

• tendencje do zamartwiania i napinania; niskie poczucie bezpieczeństwa; pesymizm; poczucie nieszczęśliwości, obwinianie się, słabe więzi, dyskomfort w relacjach, dystans, brak dzielenia emocjami; skłonność do depresji, utrudnione korzystanie ze wsparcia społecznego, niskie poczucie własnej wartości, katastrofizownaie, zaabsorbowanie lękowe

• dyspozycja stała (odniesienie do: NEUROTYZMU (ale bez upośledzonej kontroli impulsów!) INTROWERSJI (ale nie chodzi o życie intrapsychiczne!) - skłonność do dziedziczenia ?

• ŚWIADOME POWSTRZYMANIE SIĘ OD UJAWNIANIA EMOCJI, EGOCENTRYZM I REALIZACJA WŁASNYCH CELÓW (W TYPIE C JEST ODWROTNIE !)

• Osobowość nie lubiąca ryzyka i zmian, spokojna

2. typ D a zaburzenia zdrowia:

• choroby układu krążenia !!, (BRAK OKAZYWANIA WROGOŚCI JAKO PREDYKTOR I MODERATOR DEPRESJI I LĘKU!!)

• negatywna emocjonalność (stała cecha) → negatywna ocena poznawcza → negatywne emocje → mało efektywne radzenie sobie ze stresem !!

• psychoneuroimmunologia: zwiększony poziom reaktywności na stres (hamowanie społeczne → zwiększone wydzielanie kortyzolu, wzrost ciśnienia krwi) , osłabiony układ immunologiczny (zwiększone wydzielanie cytokin prozapalnych np. w chorobach układu krążenia!!)

• problem dotyczy przede wszystkim powstrzymywania się od wyrażania negatywnych emocji a nie ich doświadczania !!!

3. Korelaty osobowości typu D (por. Ogińska-Bulik, 2009)

• dziedziczność ?? (podobieństwo do wymiarów neurotyzmu i introwersji - stała dyspozycja !!) - ale także udział środowiska: emocje matki kształtują emocje dzieci (wpływ otoczenia) ? podobieństwo typu D głównie do matek, do ojców około połowa mniej !!

• korelacja dodatnia u zdrowych osób z neurotyzmem , ujemna z ekstrawersją

• korelacje typu D z wymiarami temperamentu → niższa żwawość, wytrzymałość, aktywność, wyższa perseweratywność i reaktywność emocjonalna.

• inteligencja emocjonalna i kompetencje społeczne - ujemne korelacje z dwoma wymiarami ale głównie z hamowaniem społecznym, niski poziom kompetencji społecznych u osób z osobowością typu D

• silny związek z negatywnym afektem !!

• stres - ocena w kategoriach zagrożenia, wysoki poziom odczuwanego stresu, strategie skoncentrowane na emocjach: emocjonalno-unikowe, religia, zaprzeczanie, używki, zaprzestanie działań,

• satysfakcja z życia - negatywny związek

• poczucie koherencji - negatywny związek

• spostrzegane wsparcie - utrudnione !!!

4. TYP D A ZACHOWANIA NIEKORZYSTNE DLA ZDROWIA

• UZALEŻNIENIA - rola osobowości skłonnej do uzależnień (zasada przyjemności, egocentryzm, narcyzm, niskie poczucie własnej wartości) obok procesu uczenia, modelowania i naśladowania, specyfiki neuroprzekaźników (równowaga układu dopaminergicznego i serotoninergicznego/ nagrody i kary) z uwzględnieniem dezadaptacyjnych wzorców zachowań

• NEUROTYCZNOŚĆ, NEGATYWNA UCZUCIOWOŚĆ sprzyjają UZALEŻNIENIOM ale ZAHAMOWANIE SPOŁECZNE ogranicza zachowania ryzykowne !!! niejasne wyniki co przyczyną a co skutkiem !!

• duży odsetek osób z osobowością typu D to: PALACZE, NARKOMANI, osoby uzależnione od ALKOHOLU, a także: pracoholicy, hazardziści i jedzenioholicy ! (por. Ogińska-Bulik, 2009)

Literatura wykorzystana w trakcie wykładu:

Bętkowska-Korpała B. (2004). Rola Wzoru Zachowania A w prewencji wtórnej choroby niedokrwiennej serca. W: K. Wrześniewski , D. Włodarczyk.(red.). Choroba niedokrwienna serca. Psychologiczne aspekty leczenia i zapobiegania (S. 175-197). Gdańsk, GWP.

Cofta L. (1993). Rozpoznanie wzoru zachowania A u chorych z somatycznymi czynnikami zagrożenia chorobą wieńcową. Polski Tygodnik Lekarski, 16/17, 368-371.

Denollet J. (1997). Personality, emotional distress and coronary heart disease. European Journal of Personality, 11, 343-357.

Dolińska -Zygmunt G. (2001). Psychologiczne aspekty chorób nowotworowych. W:

G. Dolińska- Zygmunt (red.). Podstawy Psychologii Zdrowia (s. 209-225). Wrocław, Wydawnictwo UW.

Heszen I., Sęk H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa, PWN.

Juczyński Z. (2001). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Moryś J., Majkowicz M., Ogińska-Bulik N., Rynkiewicz A. (2006). Właściwości psychometryczne kwestionariusza do diagnozy osobowości typu D (DS 14) szacowane na podstawie badania pacjentów z przebytym zawałem serca. Psychiatria, 3(2), 62-69.

Sroka T. (2001). Psychologiczne czynniki ryzyka choroby wieńcowej - wzór zachowania A. W: G. Dolińska- Zygmunt (red.). Podstawy Psychologii Zdrowia (s. 191-207). Wrocław, Wydawnictwo UW.

Wrześniewski K (2000). Psychologiczne uwarunkowania powstawania i rozwoju chorób somatycznych. W: J. Strelau (red.)(tom 3, s. 493-512). Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Levi L. (1983). Stress and coronary heart disease - causes, mechanisms and prevention. W: R.H. Rosenman (red.). Psychosomatic risk factors and coronary heart disease: Indications for specific preventive therapy (s. 15-21). Bern/Stuttgart/Vienna: H. Huber Publishers.

Ogińska-Bulik N. (2009). Osobowość typu D. Teoria i badania. Łódź, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi (s. 19-32)

Informacje na temat Skali Typu A (Skala Typu A-Framingham, Skala Typu A/B - WERSJA DM - TAB) można znaleźć w książce Juczyńskiego (2001)

Warto wskazać, iż informacje na temat narzędzia do badania osobowości typu D (SKALA D-14) można znaleźć w artykule Moryś, Majkowicz, Ogińska-Bulik, Rynkiewicz (2006) oraz w książce Ogińskiej-Bulik (2009).

Pozycje podkreślone stanowią literaturę obowiązkową do prezentowanego wykładu.

1

Choroby dysfunkcje somatyczne

zachowanie

wzór reakcji fiz

osobowość

emocje

fizyczne czynniki syt

psychspoł czynniki syt

właściw biol organ

---