Północ w stosunkach międzynarodowych
1. Kryteria wyodrębnienia Północy i Południa w stosunkach międzynarodowych
Po II wonie światowej, do końca zimnej wojny strukturę stosunków międzynarodowych ujmowano w kategorii trzech światów:
pierwszy świat - państwa rozwiniętego Zachodu,
drugi świat - państwa realnego socjalizmu,
trzeci świat - słabo rozwinięte państwa postkolonialne
Uwaga polityków i badaczy skupiała się na 1. i 2. grupie, którym przewodniczyły atomowe mocarstwa zastygłe w zimnej wojnie.
Po zakończeniu zimnej wojny, „drugi” świat zbliżył się i w zasadzie zlał z „pierwszym”, co uczyniło stary podział nieadekwatnym do sytuacji i ujawniło nowy, na:
Północ - państwa demokratyczne, o rozwiniętej gospodarce, wysokim stopniu życia i niskim tempie przyrostu naturalnego,
Południe - niedemokratyczne państwa, obszar ekonomicznego niedorozwoju i zacofania, ubóstwa, targany wojnami i konfliktami wewnętrznymi,
Potężna rocznica potencjałów pomiędzy tymi dwoma grupami określa się jako konflikt (sprzeczność) Północ-Południe.
Do wyodrębnienia się Południa doszło w latach 60-tych i 70-tych XIX wieku, kiedy po odzyskaniu niepodległości zacofanie państwa postkolonialne zaczęły postrzegać świat przez pryzmat konfliktu ekonomicznego, a nie ideologicznego. W 1964 powołano UNCTAD, który w 1974 przyjął „Program działania dla utworzenia nowego ładu gospodarczego”.
Stało się to punktem odniesienia i źródłem tożsamości państwa, które za zacofanie i niesprawiedliwy rozkład bogactwa światowego obarczały Pólnoc.
Ekonomi nie jest jedynym kryterium wyodrębnienia Północy i Południa; inne kryteria:
geograficzne(północna/południowa półkula z wyjątkami),
cywilizacyjne(„Zderzenie cywilizacji”: zachód vs reszta świata),
instytucjonalne(przynależność do organizacji - północ: NATO, OBWE, OECD; południe: Grupa-77, UNCTAD),
2. Zachód jako centrum Północy
Zachód nie należy utożsamiać z Północą. Jest to węższa grupa państw charakteryzująca się wykorzystaniem: osiągnięć kultury śródziemnomorskiej i chrześcijaństwa, europejskich języków, rządów prawa, rozdziałem kościoła i państwa, społeczeństwa obywatelskiego, demokracji. Wyodrębniła się ona po II wojnie światowej w opozycji do komunizmu.
Z systemowego punktu widzenia jest to homogeniczna grupa krajów, mająca za podstawę kryteria takie jak:
demokratyczno-parlamentarny ustrój polityczny,
wysoko rozwiniętą gospodarkę rynkową opartą na własności prywatnej,
wspólny system wartości kulturowych,
zaawansowany poziom instytucjonalizacji i współpracy,
Jest to system, ponieważ składa się z wielu elementów o określonych rolach, połączonych licznymi i skomplikowanymi więziami.
System zachodni opiera się na trzech filarach:
gospodarka rynkowa charakteryzująca się:
istnieniem rynku oligopolistycznego,
dużym stopniem uspołecznienia w sferze produkcji,
konkurencja poza cenową,
nowoczesnym interwencjonizmem państwowym,
instytucjonalnym zorganizowaniem podmiotów gospodarczych,
tworzeniem „społeczeństwa informacyjnego”,
Dzięki wysoko rozwiniętej gospodarce, państwa zachodu były w stanie stworzyć system „państwa dobrobytu” lub społecznej gospodarki rynkowej, dążącej do zaspokajania potrzeb społeczeństwa przy zachowaniu mechanizmów rynkowych.
Państwa zachodu osiągnęły postindustrialny poziom rozwoju cywilizacyjnego(wydatny udział usług w rynku - ~65%) - czyli (wg Galbrighta, Rastowa i Bella) trzeci etap w rozwoju ludzkiej cywilizacji materialnej - po społeczeństwie rolniczym i przemysłowym.
Objawia się to deindustralizacją - przejściem do przemysłu wysokich technologii przy przenoszeniu brudnej produkcji do państw gorzej rozwiniętych.
Ważnym czynnikiem jest także otwartość i liberalizacja obrotu gospodarczego z zagranicą.
ustrój demokratyczny, wspólna kultura polityczna i społeczeństwo obywatelskiego
Wysoki poziom rozwoju gospodarczego sprzyja demokratyzacji, ponieważ:
obniża się poziom konfliktów(likwidacja ubóstwa i nierówności),
rozwija się redystrybucja dochodu, wiedzy, czasu wolnego, itd.,
następuje rozwój kultury(„cywilizacja czasu wolnego”),
Systemy polityczne zachodu opierają się na zasadach:
suwerenności narodu,
pluralizmu politycznego,
podziału władzy,
państwie prawa,
instytucje
Wysoki poziom instytucjonalizacji. Łatwo wyodrębnić system zachodni którego instytucjonalnym zwornikiem w sferze wojskowej jest NATO i pakt USA-Japonia, a w ekonomicznej OECD. Warto tu także wspomnieć o grupie G8 i UE.
Występuje tu także wysoki stopień sprzężenia polityki wewnętrznej i zagranicznej państw.
3. Transatlantyzm i trilateralizm jako podstawa działania instytucji Zachodu i Północy.
Transatlantyzm
Transatlantyzm lub inaczej idea atlantycka, to koncepcja wielopłaszczyznowej(polit., ekon., bezp.,) współpracy pomiędzy USA i Europą Zachodnia, po raz pierwszy zawarta w przemówieniu sekretarza USA J.Byrnesa w 1946.
Objawiała się ona w pomocy dla powojennej Europy oraz solidarną postawą wobec komunizmu.
Po zimnej wojnie koncepcje przedefiniowano, pomimo braku wspólnego zagrożenia USA powinny współpracować z Europą zach. ponieważ:
za wiele zainwestowały w odbudowę i stabilizację Europy,
USA potrzebuje partnerów w polityce globalnej, do czego państwa EZ nadają się najlepiej,
W podpisanej przez USA i UE deklaracji transatlantyckiej z 1990 zawarto wspólne cele:
wpieranie demokracji, rządów prawa, praw człowieka rozwoju społecznego,
zapewnianie pokoju i bezpieczeństwa,
wspieranie wzrostu gospodarczego, stabilnej gospodarki, polityka socjalna,
promowanie zasad wolnorynkowych,
pomoc państwom rozwijającym się,
wspieranie reform w Europie zach. i wsch.,
W celu ich realizacji podejmowano rożne działania, np.:
szczyt w Madrycie 1995 - zniesienie barier w przepływie dóbr, usług i kapitału,
(ESDI) zawiązanie Europejskiej Tożsamości w Dziedzinie Bezpieczeństwa i Obrony - partnerstwo z NATO, USA,
Transatlantyzm spełnia ważną funkcje integracyjną, lecz w zmieniającej się postzimnowojennej(brak wspólnego wroga) rzeczywistości koncepcja ta zostaje wystawiona na próbę, w konfrontacji z odmiennością interesów(szczególnie ekonomicznych) rożnych podmiotów i grup; przejawia się to m.in. w licznych sporach handlowych.
Trilateralizm
Zdaniem wielu badaczy w ten sposób dochodzi do przejścia od geopolityki, dominującej w czasach zimnej wojny, do geoekonomiki, dominacji kwestii ekonomicznych na arenie międzynarodowej.
W latach 90-tych ujawnił się proces różnicowania systemu zachodniego na gruncie ekonomi, polityki i wojskowości w postaci regionalizacji - wyodrębniły się trzy bloki handlowo ekonomiczne, współpracujące i rywalizujące ze sobą - zjawisko to określa się mianem trilateralizmu.
Bloki te skupiają się kolejno wokół trzech mocarstw:
Unii Europejskiej - potencjałem dorównująca USA, ale wewnętrznie niejednorodna - podejmuje działania ujednolicające, alby dorównać USA,
USA - supermocarstwo dominujące we wszystkich sferach, przez wielu uważana za hegemona światowego; podejmuje działania jednoczące rynki Ameryki Płn. (Kanada, Meksyk),
Japonia i gospodarki OECD w regionie - znaczenie regionu jest efektem synergii dynamiki rozwoju państw azjatyckich i technologii Zachodu,
Te trzy grupy rywalizują ze sobą, co jest normalne - problemem jest to, iż coraz częściej jest to rywalizacje niekonstruktywna, nie przynosząca nikomu korzyści. Świadomość tego zjawiska poprowadził przywódców Zachodu do zawiązania współpracy trójstronnej mające na celu:
zapobieganie niepotrzebnym i kosztownym sporom,
uzgadnianie podejścia do poszczególnych problemów i państw(np. Prawa człowieka, ChRL)
utrzymanie spójności Zachodu,
zakotwiczeniu USA jako komponentu równowagi siła w Europie i Azji Wschodniej,
zapewnienie większego wpływu Zachodu w Azji wschodniej,
Współpraca ta przejawia się w kilku instytucjonalnych formach:
Grupy G-5 i G-7 - forum konsultacji najbogatszych i najsilniejszych państw Zachodu, G-5: Francja, Japonia, USA, Niemcy i Wielka Brytania(państwa których waluty tworzą koszyk dla emisji SDR-ów); G-7: G-5 + Włoch i Kanada,
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) - inicjowanie działań na rzecz rozwoju gospodarczego, zwiększenia zatrudnienia i poziomu życia oraz handlu,
4. Funkcje Zachodu wobec państw Północy i w stosunkach międzynarodowych
Po zakończeniu zimnej wojny antykomunistyczna funkcja państw Zachodu straciła na znaczeniu i pojawił się problem zdefiniowania nowych funkcji tego systemu.
Nastąpiło otwarcie na państwa postsocjalistyczne i pomoc w ich rozwoju, co prowadzi d ocalenia I i II świata w blok państw Północy. Dowodami takiego politycznego otwarcia były m.in.: przyjęcie do NATO państw postsocjalistycznych(Polska, Czechy, Węgry), utworzenie Rady współpracy Północnoatlantyckiej, Partnerstwo dla Pokoju, strategia NATO wobec Rosji i Ukrainy; w sferze ekonomicznej Współpraca UE oraz przyjęcie do OECD państw postsocjalistyczny(np. Polska, Czechy), poszerzenie grupy G-7 o Rosję,
Dla Północy jako systemu, bardzo ważne są stosunki Zachodu z Rosją, co jest determinowane przez:
słabość gospodarcza Rosji, niekwalifikującą ją do wstąpienie do NATO czy UE oraz nienadającą jej mocarstwowego statusu - nie należy izolować Rosji, angażując ją w zachodnie systemy bezpieczeństwa i gospodarki,
odbudowywanie mocarstwowej pozycji i wpływów Rosji prowadzi do dekompozycji Północy na Zachód i Wschód,
Integracja nie jest jedyną funkcją systemu zachodniego:
w sferze stosunków politycznych:
utrzymanie bezpieczeństwa w regionie Azji i Pacyfiku,
kontrola proliferacji technologii militarnych,
zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego,
ułożenie stosunków ze światem Islamu,
zmniejszenie roli broni nuklearnej w stosunkach międzynarodowych,
w sferze stosunków ekonomicznych(na gruncie gospodarki światowej):
dynamizacja - wpływanie na aktywność innych państw,
integracja - uniwersalizacja rynku światowego,
w sferze kultury:
promocyjno-rozwojowa - promocja i ekspansja własnych wzorców kulturowych,
Południe (Państwa rozwijające się - Trzeci Świat)
1. Tożsamość i cechy Południa w stosunkach międzynarodowych
Przyczyny podziału na Północ i Południe budzą kontrowersje w nauce ekonomi i stosunków międzynarodowych. Na ich gruncie ścierają się dwa podejścia:
wywodzące się z ekonomi klasycznej,
wyznawcy tej koncepcji łączą demokrację z rozwojem, twierdząc iż dla poprawy sytuacji Południa potrzebna jest nie reforma międzynarodowego ładu ekonomicznego, restrukturyzacja gospodarki państw rozwijających się, większa pomoc zagraniczna czy kontrola demograficzna, ale propagowanie wolnego rynku.
Za jedną z głównych przyczyn ubóstwa Południa wciąż uważają oni czynniki naturalne(np. klimat)
wywodzące się ze strukturalnych koncepcji ładu międzynarodowego
przedstawiciele tego nurtu odrzucają neoklasyczną teorię, twierdząc iż państwa Południa nie są w stanie naśladować modeli rynkowych państw rozwiniętych, wynika to z ich niedorozwoju wewnętrznego i odmiennej struktury społeczno-gospodarczej,
w ramach tego podejścia można wyróżnić dwie teorie:
systemu światowego,
wg I. Wallersteina; z historii wynika iż sposobem na rozwój państwa jest kapitalizm i gospodarka rynkowa
kapitalizm nie rozwija się równomiernie(pierwsze w Europie i Ameryce), co wpłynęło na podział pracy: centrum z zyskiem eksportowało towary przemysłowe do peryferii w zamian za surowce i produkty rolne; ten podział ról się utrwalił i ze względu na przewagę technologiczną centrum utrzymuje się,
zależności,
wg G. Franka; w państwa Północy które jako pierwsze wprowadziły kapitalizm, prędzej przeszły z fazy niedorozwoju do państwa rozwiniętego - dzięki temu uzyskały one kontrolę polityczno-ekonomiczna nad państwami Południa
Północ wykorzystując i wzbogacając się na Południu, zwiększa nierówności i pogłębia zależność,
Teorie systemu światowego i zależności zainspirowały przywódców Trzeciego Świata do ustanowienie Nowego Ładu Ekonomicznego(1974), który opierał się na jednostronnym transferze dóbr z Północy na Południe w ramach zadośćuczynienia.
Południe, jako luźny system państw, ukształtowało się po II wojnie światowej w ramach dekolonizacji - kryterium ich wspólnej tożsamości jest wielowiekowa rabunkowa eksploatacja przez metropolie oraz wynikające z tego poczucie niesprawiedliwości i krzywdy. Kolonializm był wynikiem imperialnej polityki państw europejskich, USA i Japonii.
Dekolonizacja oparta została o ideę samookreślenie narodów, zapewne jednak decydującym czynnikiem była potrzeba przeciwstawianiu się komunizmowi, przez państwa wyniszczone II wojną światową. Metropolie nie mały wystarczających możliwości by jednocześnie opierać się komunizmowi i utrzymać kolonie.
To w okresie dekolonizacji państwa te zostały określone jako Trzeci Świat(przez A.Saury'ego w 1952 na łamach „L'Observateur”), o wpływy w którym miały walczyć państwa Pierwszego(Zachód) i Drugiego(Blok radziecki) świata.
W jego skład wchodzić miało około 100 państw będące pod wpływem zarówno gospodarki rynkowej jak i realnego socjalizmu, ale nie wchodzących w skład bloków ideologicznych - niezaangażowanych. Stanowisko to stało się podstawą ideologii niezaangażowania, trzeciej drogi pomiędzy komunizmem a demokracją której ucieleśnieniem był Ruch Państw Niezaangażowanych(od 1955). Po zakończeniu zimnej wojny, koncepcja Trzeciego Świata pozostaje aktualna, co wynika z niewielkich zmian w sytuacji tych państw.
Współcześnie państwa Południa można wyodrębnić na podstawie kryteriów:
identyfikacji oraz tożsamości postkolonialnej i imperialnego poddaństwa, antykolonializm i solidarność wtykająca z podobnego położenia w stosunkach międzynarodowych, sytuacji gospodarczej, niedorozwoju,
instytucjonalno-polityczne; przynależność do G-77 i Ruchu Państw Niezaangażowanych; deklaracje ukierunkowane na realizację Nowego Ładu Światowego,
świadomości(?) - zajmujące w wielu kwestiach(np. Pomoc rozwojowa, ład gospodarczy, itd.) wspólne stanowiska wobec Północy; krytyka i opozycja wobec Północy,
geograficzne(nieprecyzyjne) - większość z nich leży na półkuli południowej,
ekonomiczno-technologiczne - państwa rozwijające się,
W praktyce międzynarodowej, państwo jest uznawane za rozwijające się:
na podstawie samookreślenie - państwo występuje o uznanie za rozwijające się,
akceptacje decyzji państwa przez inne państwa i ich organizacje międzynarodowe(G-77, RPN),
akceptacja przez państwa rozwinięte podstawy do udzielenia pomocy rozwojowej,
wg kryteriów Banku światowego, jest to państwo w którym dochód na jednego mieszkańca w ciągu roku nie przekracza 10 000 USD - czyli ok. 160 państw - nie jest to jednak adekwatny miernik(odmienna struktura towarów i cen).
Bardziej miarodajnym narzędziem jest HDI - indeks rozwoju humanistycznego na który składają się trzy zmienne:
dochód na 1 mieszkańca,
przeciętna długość życia,
poziom edukacji,
1,0 - 0,8 - wysoki stopień rozwoju(ok 45 państw),
0,8 - 0,5 - średni poziom rozwoju((94),
> 0,5 - niski poziom rozwoju(34).
Nie jest to także wskaźnik idealny - wiele państw zaliczanych do Południa, uznaje się tu za wysoko rozwinięte(ZEA, Singapur, Katar, Bahrajn).
Wynika z tego iż Południe to bardzo zróżnicowana grupa państw, w skład której wchodzą:
państwa nowo uprzemysłowione,
państwa o gospodarkach przejściowych,
państwa o wyłaniających się rynkach,
państwa eksporterów ropy naftowej,
najmniej rozwinięte państwa,
Południe to:
państwa zależne - które bez pomocy rozwijały by się wolno lub w ogóle,
o niskim dochodzie na 1 mieszkańca - nie pozwala to na oszczędzanie i inwestycje,
zacofane technologicznie i zwiększające tę przepaść,
Neokolonializm technologiczny - rozwój technologiczny Północy pozwala na produkowanie po niższych kosztach, niż na Południu przy pomocy taniej siły roboczej przy wykorzystaniu tradycyjnych metod, co osłabia dodatkowe ich gospodarki i powoduje problemy społeczne,
Problemy niedorozwoju państw Południa maja na tyle istotny charakter, że wymagają globalnego rozwiązania i stad w sposób naturalny staja się najważniejszymi problemami rozwoju oraz funkcjonowania współczesnych stosunków międzynarodowych.
2. Współpraca państw Południa - instytucje globalne i regionalne
Pomimo ogromniej różnorodności państwa Południa podejmują działania na rzecz instytucjonalizacji współpracy w celu realizacji wspólnych interesów. Wiodącą role odgrywa tutaj:
Rucha Państw Niezaangażowanych
powstał w 1961 - po dekolonizacji, państwa które odzyskały niepodległość, starały się nieangażowań w zimnowojenny konflikt, gdyż pojmowały to jako zagrożenie dla suwerenności(zależność od mocarstw),
ideowe założenie ogłoszone przez J. Nehru, premiera Indii, w 1954:
poszanowanie integralności terytorialnej,
nieagresja,
nieinterwencja w sprawy wewnętrzne,
równość,
wzajemne korzyści,
pokojowe współistnienie
zasady Dasa Sila z Badungu 1955:
przestrzeganie praw człowieka i zasad Karty NZ,
poszanowanie suwerenności i integralności terytorialnej wszystkich państw,
uznanie równości ras narodów,
nieinterwencja w spraw wewnętrzne innych państw,
powstrzymanie się od sojuszy z mocarstwami,
powstrzymanie się od wywierania presji na innych państwach,
rezygnacja z gróźb, agresji i użycia siły w polityce międzynarodowej,
rozwiązywanie sporów metodami pokojowymi,
rozwój współpracy wokół wspólnych interesów,
przestrzeganie prawa i zobowiązań międzynarodowych,
w ramach RPN doszło do wielu szczytów(mniej więcej co 3 lata od 1961),
można wyróżnić dwa okresy:
od powstania do zakończenia zimnej wojny - koncentracja na ekonomii, krytyka Zachodu i kolonializmu,
od zakończenia zimnej wojny do dziś - obrona interesów państw Południa,
zrzesza ok. 113 państw,
G-77
utworzona w 1964 przez 77 państw rozwijających się,
koalicja państw Południa w ramach ONZ,
promowanie współpracy pomiędzy państwami Południa,
przyjmowanie wspólnych deklaracji i stanowisk,
Inne organizacje:
Afryka:
Unia Arabska Mahrebu - 1989 - liberalizacja obrotów handlowych i współpraca a gospodarcza,
Wspólny Rynek Wschodniej i Południowej Afryki (COMESA) - 1993 - tworzenie strefy wolnego handlu,
Ameryka:
Wspólnota Andyjska - 1997 - wspólnota gospodarcza 5 państw A.Płd.,
Wspólnota Karaibska(CARICOM) - 1973 - integracja gospodarcza, współpraca pozaekonomiczna, koordynacja polityki zagranicznej,
Mercosur - 1991 - (Bra., Arg. Urg., Par.) 0 wspólnota ekonomiczna,
Azja i Pacyfik:
ASEAN - 1967 - współpraca gospodarcza i polityczna,
Stowarzyszenie Regionalne Współpracy Azji Południowej(SAARC) - 1985 - współpraca gospodarcza, strefa wolnego handlu,
Forum Południowego Pacyfiku - małe państwa regionu,
3. Stosunki Północ-Południe
Po zimnej wojnie bipolarny układ Wschód-Zachód, determinowany przez kryteria ideologiczne, został zastąpiony przez Północ-Południe, którego centrum zainteresowań stanowi zacofanie państw Południa.
Począwszy od lat 90-tych Północ podjęła wiele inicjatyw dla rozwoju Południa:
„Dekada Rozwoju NA: program na rzecz międzynarodowej współpracy gospodarczej”; podnoszenie poziomu życia na Południu, rozwiniecie tych państw, udzielanie pomocy i kształtowanie sprzyjających warunków,
pomoc rozwojowa, transfer środków rzeczowych i finansowych na rzecz państw rozwijających się, powinna spełniać dwa warunki:
musi być zastosowana bezpośrednio na wsparcie rozwoju społeczno-gospodarczego kraju biorcy,
zawierać w sobie co najmniej 35% darowizny,
działania ONZ,
świadczenia od IFC w ramach banku Światowego(Międzynarodowa Korporacja Finansowa) i IDA(Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju),
specjalna linia kredytowa w MWF,
działania Komitetu Pomocy Rozwojowej OECD,
pomoc rozwojowa UE,
W latach dziewięćdziesiątych ujawniły się zmiany jakościowe w stosunkach gospodarczych i pomocy rozwojowej na linii Północ-Południe, polegające na ograniczeniu bezpośredniej pomocy finansowej i przejściu do inwestowania w gospodarki oraz aktywizacji rynków lokalnych