Północ i Południe, Stosunki Międzynarodowe


Północ w stosunkach międzynarodowych

1. Kryteria wyodrębnienia Północy i Południa w stosunkach międzynarodowych

Po II wonie światowej, do końca zimnej wojny strukturę stosunków międzynarodowych ujmowano w kategorii trzech światów:

Uwaga polityków i badaczy skupiała się na 1. i 2. grupie, którym przewodniczyły atomowe mocarstwa zastygłe w zimnej wojnie.

Po zakończeniu zimnej wojny, „drugi” świat zbliżył się i w zasadzie zlał z „pierwszym”, co uczyniło stary podział nieadekwatnym do sytuacji i ujawniło nowy, na:

  1. Północ - państwa demokratyczne, o rozwiniętej gospodarce, wysokim stopniu życia i niskim tempie przyrostu naturalnego,

  2. Południe - niedemokratyczne państwa, obszar ekonomicznego niedorozwoju i zacofania, ubóstwa, targany wojnami i konfliktami wewnętrznymi,

Potężna rocznica potencjałów pomiędzy tymi dwoma grupami określa się jako konflikt (sprzeczność) Północ-Południe.

Do wyodrębnienia się Południa doszło w latach 60-tych i 70-tych XIX wieku, kiedy po odzyskaniu niepodległości zacofanie państwa postkolonialne zaczęły postrzegać świat przez pryzmat konfliktu ekonomicznego, a nie ideologicznego. W 1964 powołano UNCTAD, który w 1974 przyjął „Program działania dla utworzenia nowego ładu gospodarczego”.

Stało się to punktem odniesienia i źródłem tożsamości państwa, które za zacofanie i niesprawiedliwy rozkład bogactwa światowego obarczały Pólnoc.

Ekonomi nie jest jedynym kryterium wyodrębnienia Północy i Południa; inne kryteria:

  1. geograficzne(północna/południowa półkula z wyjątkami),

  2. cywilizacyjne(„Zderzenie cywilizacji”: zachód vs reszta świata),

  3. instytucjonalne(przynależność do organizacji - północ: NATO, OBWE, OECD; południe: Grupa-77, UNCTAD),

2. Zachód jako centrum Północy

Zachód nie należy utożsamiać z Północą. Jest to węższa grupa państw charakteryzująca się wykorzystaniem: osiągnięć kultury śródziemnomorskiej i chrześcijaństwa, europejskich języków, rządów prawa, rozdziałem kościoła i państwa, społeczeństwa obywatelskiego, demokracji. Wyodrębniła się ona po II wojnie światowej w opozycji do komunizmu.

Z systemowego punktu widzenia jest to homogeniczna grupa krajów, mająca za podstawę kryteria takie jak:

  1. demokratyczno-parlamentarny ustrój polityczny,

  2. wysoko rozwiniętą gospodarkę rynkową opartą na własności prywatnej,

  3. wspólny system wartości kulturowych,

  4. zaawansowany poziom instytucjonalizacji i współpracy,

Jest to system, ponieważ składa się z wielu elementów o określonych rolach, połączonych licznymi i skomplikowanymi więziami.

System zachodni opiera się na trzech filarach:

  1. gospodarka rynkowa charakteryzująca się:

    1. istnieniem rynku oligopolistycznego,

    2. dużym stopniem uspołecznienia w sferze produkcji,

    3. konkurencja poza cenową,

    4. nowoczesnym interwencjonizmem państwowym,

    5. instytucjonalnym zorganizowaniem podmiotów gospodarczych,

    6. tworzeniem „społeczeństwa informacyjnego”,

Dzięki wysoko rozwiniętej gospodarce, państwa zachodu były w stanie stworzyć system „państwa dobrobytu” lub społecznej gospodarki rynkowej, dążącej do zaspokajania potrzeb społeczeństwa przy zachowaniu mechanizmów rynkowych.

Państwa zachodu osiągnęły postindustrialny poziom rozwoju cywilizacyjnego(wydatny udział usług w rynku - ~65%) - czyli (wg Galbrighta, Rastowa i Bella) trzeci etap w rozwoju ludzkiej cywilizacji materialnej - po społeczeństwie rolniczym i przemysłowym.

Objawia się to deindustralizacją - przejściem do przemysłu wysokich technologii przy przenoszeniu brudnej produkcji do państw gorzej rozwiniętych.

Ważnym czynnikiem jest także otwartość i liberalizacja obrotu gospodarczego z zagranicą.

  1. ustrój demokratyczny, wspólna kultura polityczna i społeczeństwo obywatelskiego

Wysoki poziom rozwoju gospodarczego sprzyja demokratyzacji, ponieważ:

  1. obniża się poziom konfliktów(likwidacja ubóstwa i nierówności),

  2. rozwija się redystrybucja dochodu, wiedzy, czasu wolnego, itd.,

  3. następuje rozwój kultury(„cywilizacja czasu wolnego”),

Systemy polityczne zachodu opierają się na zasadach:

  1. suwerenności narodu,

  2. pluralizmu politycznego,

  3. podziału władzy,

  4. państwie prawa,

  1. instytucje

Wysoki poziom instytucjonalizacji. Łatwo wyodrębnić system zachodni którego instytucjonalnym zwornikiem w sferze wojskowej jest NATO i pakt USA-Japonia, a w ekonomicznej OECD. Warto tu także wspomnieć o grupie G8 i UE.

Występuje tu także wysoki stopień sprzężenia polityki wewnętrznej i zagranicznej państw.

3. Transatlantyzm i trilateralizm jako podstawa działania instytucji Zachodu i Północy.

Transatlantyzm

Transatlantyzm lub inaczej idea atlantycka, to koncepcja wielopłaszczyznowej(polit., ekon., bezp.,) współpracy pomiędzy USA i Europą Zachodnia, po raz pierwszy zawarta w przemówieniu sekretarza USA J.Byrnesa w 1946.

Objawiała się ona w pomocy dla powojennej Europy oraz solidarną postawą wobec komunizmu.

Po zimnej wojnie koncepcje przedefiniowano, pomimo braku wspólnego zagrożenia USA powinny współpracować z Europą zach. ponieważ:

W podpisanej przez USA i UE deklaracji transatlantyckiej z 1990 zawarto wspólne cele:

  1. wpieranie demokracji, rządów prawa, praw człowieka rozwoju społecznego,

  2. zapewnianie pokoju i bezpieczeństwa,

  3. wspieranie wzrostu gospodarczego, stabilnej gospodarki, polityka socjalna,

  4. promowanie zasad wolnorynkowych,

  5. pomoc państwom rozwijającym się,

  6. wspieranie reform w Europie zach. i wsch.,

W celu ich realizacji podejmowano rożne działania, np.:

Transatlantyzm spełnia ważną funkcje integracyjną, lecz w zmieniającej się postzimnowojennej(brak wspólnego wroga) rzeczywistości koncepcja ta zostaje wystawiona na próbę, w konfrontacji z odmiennością interesów(szczególnie ekonomicznych) rożnych podmiotów i grup; przejawia się to m.in. w licznych sporach handlowych.

Trilateralizm

Zdaniem wielu badaczy w ten sposób dochodzi do przejścia od geopolityki, dominującej w czasach zimnej wojny, do geoekonomiki, dominacji kwestii ekonomicznych na arenie międzynarodowej.

W latach 90-tych ujawnił się proces różnicowania systemu zachodniego na gruncie ekonomi, polityki i wojskowości w postaci regionalizacji - wyodrębniły się trzy bloki handlowo ekonomiczne, współpracujące i rywalizujące ze sobą - zjawisko to określa się mianem trilateralizmu.

Bloki te skupiają się kolejno wokół trzech mocarstw:

  1. Unii Europejskiej - potencjałem dorównująca USA, ale wewnętrznie niejednorodna - podejmuje działania ujednolicające, alby dorównać USA,

  2. USA - supermocarstwo dominujące we wszystkich sferach, przez wielu uważana za hegemona światowego; podejmuje działania jednoczące rynki Ameryki Płn. (Kanada, Meksyk),

  3. Japonia i gospodarki OECD w regionie - znaczenie regionu jest efektem synergii dynamiki rozwoju państw azjatyckich i technologii Zachodu,

Te trzy grupy rywalizują ze sobą, co jest normalne - problemem jest to, iż coraz częściej jest to rywalizacje niekonstruktywna, nie przynosząca nikomu korzyści. Świadomość tego zjawiska poprowadził przywódców Zachodu do zawiązania współpracy trójstronnej mające na celu:

  1. zapobieganie niepotrzebnym i kosztownym sporom,

  2. uzgadnianie podejścia do poszczególnych problemów i państw(np. Prawa człowieka, ChRL)

  3. utrzymanie spójności Zachodu,

  4. zakotwiczeniu USA jako komponentu równowagi siła w Europie i Azji Wschodniej,

  5. zapewnienie większego wpływu Zachodu w Azji wschodniej,

Współpraca ta przejawia się w kilku instytucjonalnych formach:

  1. Grupy G-5 i G-7 - forum konsultacji najbogatszych i najsilniejszych państw Zachodu, G-5: Francja, Japonia, USA, Niemcy i Wielka Brytania(państwa których waluty tworzą koszyk dla emisji SDR-ów); G-7: G-5 + Włoch i Kanada,

  2. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) - inicjowanie działań na rzecz rozwoju gospodarczego, zwiększenia zatrudnienia i poziomu życia oraz handlu,

4. Funkcje Zachodu wobec państw Północy i w stosunkach międzynarodowych

Po zakończeniu zimnej wojny antykomunistyczna funkcja państw Zachodu straciła na znaczeniu i pojawił się problem zdefiniowania nowych funkcji tego systemu.

Nastąpiło otwarcie na państwa postsocjalistyczne i pomoc w ich rozwoju, co prowadzi d ocalenia I i II świata w blok państw Północy. Dowodami takiego politycznego otwarcia były m.in.: przyjęcie do NATO państw postsocjalistycznych(Polska, Czechy, Węgry), utworzenie Rady współpracy Północnoatlantyckiej, Partnerstwo dla Pokoju, strategia NATO wobec Rosji i Ukrainy; w sferze ekonomicznej Współpraca UE oraz przyjęcie do OECD państw postsocjalistyczny(np. Polska, Czechy), poszerzenie grupy G-7 o Rosję,

Dla Północy jako systemu, bardzo ważne są stosunki Zachodu z Rosją, co jest determinowane przez:

Integracja nie jest jedyną funkcją systemu zachodniego:

w sferze stosunków politycznych:

w sferze stosunków ekonomicznych(na gruncie gospodarki światowej):

w sferze kultury:

Południe (Państwa rozwijające się - Trzeci Świat)

1. Tożsamość i cechy Południa w stosunkach międzynarodowych

Przyczyny podziału na Północ i Południe budzą kontrowersje w nauce ekonomi i stosunków międzynarodowych. Na ich gruncie ścierają się dwa podejścia:

  1. wywodzące się z ekonomi klasycznej,

wyznawcy tej koncepcji łączą demokrację z rozwojem, twierdząc iż dla poprawy sytuacji Południa potrzebna jest nie reforma międzynarodowego ładu ekonomicznego, restrukturyzacja gospodarki państw rozwijających się, większa pomoc zagraniczna czy kontrola demograficzna, ale propagowanie wolnego rynku.

Za jedną z głównych przyczyn ubóstwa Południa wciąż uważają oni czynniki naturalne(np. klimat)

  1. wywodzące się ze strukturalnych koncepcji ładu międzynarodowego

przedstawiciele tego nurtu odrzucają neoklasyczną teorię, twierdząc iż państwa Południa nie są w stanie naśladować modeli rynkowych państw rozwiniętych, wynika to z ich niedorozwoju wewnętrznego i odmiennej struktury społeczno-gospodarczej,

w ramach tego podejścia można wyróżnić dwie teorie:

  1. systemu światowego,

  1. zależności,

Teorie systemu światowego i zależności zainspirowały przywódców Trzeciego Świata do ustanowienie Nowego Ładu Ekonomicznego(1974), który opierał się na jednostronnym transferze dóbr z Północy na Południe w ramach zadośćuczynienia.

Południe, jako luźny system państw, ukształtowało się po II wojnie światowej w ramach dekolonizacji - kryterium ich wspólnej tożsamości jest wielowiekowa rabunkowa eksploatacja przez metropolie oraz wynikające z tego poczucie niesprawiedliwości i krzywdy. Kolonializm był wynikiem imperialnej polityki państw europejskich, USA i Japonii.

Dekolonizacja oparta została o ideę samookreślenie narodów, zapewne jednak decydującym czynnikiem była potrzeba przeciwstawianiu się komunizmowi, przez państwa wyniszczone II wojną światową. Metropolie nie mały wystarczających możliwości by jednocześnie opierać się komunizmowi i utrzymać kolonie.

To w okresie dekolonizacji państwa te zostały określone jako Trzeci Świat(przez A.Saury'ego w 1952 na łamach „L'Observateur”), o wpływy w którym miały walczyć państwa Pierwszego(Zachód) i Drugiego(Blok radziecki) świata.

W jego skład wchodzić miało około 100 państw będące pod wpływem zarówno gospodarki rynkowej jak i realnego socjalizmu, ale nie wchodzących w skład bloków ideologicznych - niezaangażowanych. Stanowisko to stało się podstawą ideologii niezaangażowania, trzeciej drogi pomiędzy komunizmem a demokracją której ucieleśnieniem był Ruch Państw Niezaangażowanych(od 1955). Po zakończeniu zimnej wojny, koncepcja Trzeciego Świata pozostaje aktualna, co wynika z niewielkich zmian w sytuacji tych państw.

Współcześnie państwa Południa można wyodrębnić na podstawie kryteriów:

  1. identyfikacji oraz tożsamości postkolonialnej i imperialnego poddaństwa, antykolonializm i solidarność wtykająca z podobnego położenia w stosunkach międzynarodowych, sytuacji gospodarczej, niedorozwoju,

  2. instytucjonalno-polityczne; przynależność do G-77 i Ruchu Państw Niezaangażowanych; deklaracje ukierunkowane na realizację Nowego Ładu Światowego,

  3. świadomości(?) - zajmujące w wielu kwestiach(np. Pomoc rozwojowa, ład gospodarczy, itd.) wspólne stanowiska wobec Północy; krytyka i opozycja wobec Północy,

  4. geograficzne(nieprecyzyjne) - większość z nich leży na półkuli południowej,

  5. ekonomiczno-technologiczne - państwa rozwijające się,

W praktyce międzynarodowej, państwo jest uznawane za rozwijające się:

wg kryteriów Banku światowego, jest to państwo w którym dochód na jednego mieszkańca w ciągu roku nie przekracza 10 000 USD - czyli ok. 160 państw - nie jest to jednak adekwatny miernik(odmienna struktura towarów i cen).

Bardziej miarodajnym narzędziem jest HDI - indeks rozwoju humanistycznego na który składają się trzy zmienne:

1,0 - 0,8 - wysoki stopień rozwoju(ok 45 państw),

0,8 - 0,5 - średni poziom rozwoju((94),

> 0,5 - niski poziom rozwoju(34).

Nie jest to także wskaźnik idealny - wiele państw zaliczanych do Południa, uznaje się tu za wysoko rozwinięte(ZEA, Singapur, Katar, Bahrajn).

Wynika z tego iż Południe to bardzo zróżnicowana grupa państw, w skład której wchodzą:

Południe to:

Neokolonializm technologiczny - rozwój technologiczny Północy pozwala na produkowanie po niższych kosztach, niż na Południu przy pomocy taniej siły roboczej przy wykorzystaniu tradycyjnych metod, co osłabia dodatkowe ich gospodarki i powoduje problemy społeczne,

Problemy niedorozwoju państw Południa maja na tyle istotny charakter, że wymagają globalnego rozwiązania i stad w sposób naturalny staja się najważniejszymi problemami rozwoju oraz funkcjonowania współczesnych stosunków międzynarodowych.

2. Współpraca państw Południa - instytucje globalne i regionalne

Pomimo ogromniej różnorodności państwa Południa podejmują działania na rzecz instytucjonalizacji współpracy w celu realizacji wspólnych interesów. Wiodącą role odgrywa tutaj:

  1. Rucha Państw Niezaangażowanych

  1. G-77

  1. Inne organizacje:

    1. Afryka:

      • Unia Arabska Mahrebu - 1989 - liberalizacja obrotów handlowych i współpraca a gospodarcza,

      • Wspólny Rynek Wschodniej i Południowej Afryki (COMESA) - 1993 - tworzenie strefy wolnego handlu,

  2. Ameryka:

  • Azja i Pacyfik: