17.2 MIMESIS W UJĘCIU ARYSTOTELESA I OHMANNA
Arystoteles
W przeciwieństwie do Platona, który formę mimetyczną wiązał z wypowiedzią dramatyczną, Arystoteles stwierdza ogólnie, że naśladuje wszelka poezja, że „poeta jest naśladowcą, podobnie jak malarz i rzeźbiarz”. Jednak epopeja, tragedia, komedia różnią się między sobą ze względu na sposób, środki i przedmioty naśladowania. Pisząc, że poezja jest naśladowaniem działań za pomocą mowy i rytmu, pomieszał Arystoteles odróżnione u Platona plany: mówi nie tylko o naśladowaniu w sferze lexis, które jest w dramacie, ale też o naśladowaniu działań bohaterów w opowiadaniu czystym i eposie.
Utwory poetyckie różnią się również ze względu na przedmioty naśladowania: inny rodzaj rzeczywistości naśladuje komedia, a inny tragedia. Środki naśladowania (rytm i mowa) decydują o odmienności poezji od innych sztuk. Swoistość poezji polega na tym, że dając w dobrze zbudowanej fabule werbalne przedstawienie akcji, naśladuje za pomocą mowy, rytmu i melodii. Z kolei dzieło naukowe, nawet jest napisane wierszem, nie naśladuje, tylko mówi prawdę.
W ujęciu potocznym mimesis kojarzy się z odtworzeniem (odbiciem, obrazem) rzeczywistości w dziele sztuki. Rozpoznając naśladowane przedmioty nie tylko uczymy się, ale poddajemy też działaniom form naśladujących.
Obok czynności poznawczych w odbiorze pojawia się emocja związana z artystycznym charakterem tego, co się ogląda, odbiera i przeżywa. Tu nasuwa się możliwość innej interpretacji mimesis. Miarą naśladowania nie jest tutaj prawda, ale prawdopodobieństwo, czyli upodobniony do prawdy fałsz (Platon). Poezja działa na odbiorcę nie dlatego, że przedstawione w niej przedmioty stanowią analogony rzeczywistości, ale dlatego, że są one tak przedstawione, iż wzbudzają emocje.
Według Arystotelesa poeta naśladuje nie to, co jest, tylko to, co być powinno lub być może. Pisząc o prawdopodobieństwie, ukrył za nim problem fikcji. Mimesis rozumiana więc jako reprezentacja pozwala na połączenie dwóch najbardziej istotnych zagadnień literaturoznawstwa: problemu fikcji i problemu typowości przedstawienia.
Richard Ohmann
Dzieło literackie - pisał R. Ohmann - jest wypowiedzią, której zdania są pozbawione mocy illokucyjnych, jakie w zwykłych warunkach by im towarzyszyły. Jej moc illokucyjna jest minietyczna. Przez „mimetyczną” rozumiem - rzekomo naśladowczą. Ściśle mówiąc, dzieło literackie rzekomo naśladuje (lub relacjonuje) serię aktów mowy, które w istocie poza nim nie istnieją". Różnica między ogólnym, mimetycznym charakterem literackiego aktu mowy a mimetyzmem polega na tym, że jego pisanie naśladuje akty mowy, które w większości wypadków poza nim istnieją.
Tak jak illokucje stwarzają poprzez akcję utworu zwalczające się wzajemnie rzeczywistości, tak samo stopniowo określają one rodzaj rzeczywistości rządzący całym dziełem. W dramacie - cechą charakterystyczną rodzaju zarówno wysoko mimetycznego, jak i nisko mimetycznego, jest to, że kolejne illokucje związane są mocno napiętą nicią ciągłości.
Według Ohmanna mimesis wprowadza do gry społeczne „ja” czytelnika. Mimesis odwraca normalny kierunek wnioskowania. Kiedy uczestniczymy w mówieniu, określamy fortunność illokucji na podstawie tego, co nam wiadomo o mówiącym i okolicznościach jego aktu wypowiedzi. W mimesis zakładamy, że wypowiedź będzie fortunna, i wnioskujemy o podmiocie mówiącym i o świecie fikcyjnym z okoliczności, których wymaga fortunność aktu mowy (akt mowy jest fortunny jeśli uczestnicy mają odpowiednie kompetencje, okoliczności są właściwe, formuła słowna jest całkowicie wypowiedziana). Mimesis literacka wyznacza czytelnika w wyimaginowanym społeczeństwie przez zaangażowanie go w akty, które to społeczeństwo implikują. Uczestnictwo czytelnika w mimesis będzie się różniło. Każdy czytelnik przynależy bowiem do określonej płci, klasy społecznej, rasy itp. Czytelnik, opierając się na znajomości konwencji, buduje obraz świata implikowanego przez akty, które tworzą dzieło. Tę operację między czytelnikiem a pisarzem można określić właśnie mianem mimesis w dziełach literackich.