Prof. dr hab. Maciej BAŁTOWSKI

Ekonomia menedżerska, wykład 15 godz.

Literatura:

1. W.F. Samuelson, S.G. Marks, Ekonomia menedżerska, PWE, Warszawa 2009, wyd. II zmienione - rozdz. 1, 7, 8, 9 (pewne elementy).

2. A. Solek, Optymalne decyzje. Ekonomia menedżerska w zadaniach, Wydawnictwo UE w Krakowie, 2008 - wprowadzenia teoretyczne do rozdz. 1, 2, 4.

1. WPROWADZENIE DO EKONOMII MENEDŻERSKIEJ

Trzy kategorie, wokół których koncentruje się ekonomia menedżerska:

a/ ekonomia

b/ przedsiębiorstwo

c/ decyzje

Ad. a/

• Ekonomia jako nauka o gospodarce

• Makroekonomia i mikroekonomia

• Ekonomia pozytywna i normatywna

Ekonomia menedżerska wykorzystuje narzędzia mikroekonomiczne, jest jakby „stosowaną mikroekonomią”. Klasyczna ekonomia, a w szczególności mikroekonomia, stawia sobie w pierwszym rzędzie zadanie opisania i zrozumienia rzeczywistości gospodarczej, wytłumaczenia zjawisk i odnalezienia ich związków. To jest oczywiście określane mianem ekonomii pozytywnej. Natomiast ekonomia menedżerska idzie dalej. Ma charakter ekonomii normatywnej, tzn. bardziej wskazuje najlepsze, optymalne rozwiązania niż bada rzeczywistość. Stwierdza, co jest dobre, a co złe. Koncentruje się bardziej nie na tym, co jest, lecz na tym „jak powinno być”. To jest bardzo ważna kwestia, bo wybór jednego rozwiązania spośród wielu możliwych musi się wiązać z przyjęciem określonych kryteriów wyboru.

Powstaje problem, jak określać te kryteria, kto ma decydować o tym, co jest dobre, a co złe. Generalnie przyjmuje się, że kryteria te mają w istotnym zakresie charakter egzogeniczny (zadane z zewnątrz). Ale zawsze są tu ważne dwie ważne kwestie:

• kryteria te zależne są od horyzontu czasowego (np. zysk roczny lub wieloletni),

• kryteria te często w przypadku realnie funkcjonujących przedsiębiorstw wykraczają poza sferę ekonomii - wynikają z przesłanek np. politycznych czy ekologicznych.

Ad. b/

Przedsiębiorstwo - w sensie ekonomicznym podmiot gospodarczy zdolny do samodzielnego istnienia na rynku (w długim okresie). Więcej o przedsiębiorstwie - dalej.

Ad. c/

Decyzja to WYBÓR, jeśli nie ma wyboru, to nie ma decyzji.

Decyzje podejmują ludzie (nie rozpatrujemy decyzji podejmowanych w sposób automatyczny lub zalgorytmizowany - autopilot w samolocie, decyzje inwestycyjne funduszy inwestycyjnych typu „Superfound”, a więc funduszy o zautomatyzowanych systemach transakcyjnych).

Ekonomia głównego nurtu od ponad wieku opiera się na założeniu o ekonomicznej racjonalności podejmowania decyzji (homooecomicus).

Jednostki podejmując decyzje o charakterze ekonomicznym maksymalizują swoją użyteczność, posiadają uporządkowany zbiór preferencji.

Homo oeconomicus (czyli człowiek gospodarujący) to sięgająca ekonomii klasycznej koncepcja jednostki ludzkiej zakładająca, że człowiek (konsument, producent, decydent) podejmuje racjonalne decyzje ekonomiczne, dąży do maksymalizacji osiąganych korzyści i dokonuje takich wyborów, które maksymalizują ekonomiczną wartość skutków tych wyborów.

- jeśli mam otrzymać 1000 zł dziś lub za rok, to biorę dziś,

- jeśli dwa identyczne produkty (technologie) mogę uzyskać (zastosować) po róznej cenie, to wybieram tańszy (tańszą),

- jeśli wydatkuję własne środki, to w taki sposób, aby zmaksymalizować satysfakcję (użyteczność).

Ale założenie dot. homo oeconomicus (czy szerzej - zasady racjonalnych oczekiwań) jest silnie krytykowane we współczesnej ekonomii Jeśli decyzje podejmują ludzie, to zawsze w grę wchodzi psychologia podejmowania decyzji.

Pojawia się tu sprzeczność o zasadniczej wadze - aby analizować procesy decyzyjne w kategoriach (mikro)ekonomicznych niezbędne jest przyjęcie założenia o racjonalności, natomiast w rzeczywistości to założenie jest zbyt daleko idące.

2. PROCES DECYZYJNY I JEGO ETAPY

Uogólnione badania empiryczne najróżniejszych procesów decyzyjnych doprowadziły do wniosku, że „dobry” („właściwy”, „prawidłowy”) proces decyzyjny powinien przebiegać w postaci kilku następujących po sobie etapach.

1. Zdefiniowanie problemu

Chodzi nie tylko o to, NA CZYM POLEGA PROBLEM, ale i szerzej:

• z czego wynika pojawienie się problemu

• jaki jest kontekst decyzyjny (otoczenie decyzyjne)

• kto faktycznie powinien podjąć decyzję

2. Określenie celu i kryterium podejmowania decyzji

Cel - co chcemy osiągnąć, do czego zmierzamy? Czy mamy tylko jeden cel? (często tak nie jest). Jaki jest horyzont czasowy naszego celu? (często przy przyjęciu różnych horyzontów czasowych cele mogą się okazać zupełnie różne)

Kryterium - miernik realizacji celu. Musimy potrafić zmierzyć zarówno koszty (zwykle jest to łatwiejsze) jak i korzyści (zwykle trudniejsze) związane z realizacja określonego celu.

Szczególny problem pojawia się, gdy koszty i korzyści są rozłożone w czasie (a najczęściej tak jest). Musimy przyjąć jakąś zasadę dyskontowania (sprowadzania przyszłych wartości do wartości teraźniejszych).

O ile cel może mieć charakter jakościowy, to kryterium - aby było przydatne w sensie operacyjnym - musi mieć charakter ilościowy, bo inaczej nie jesteśmy w stanie porównywać wariantów decyzyjnych.

3. Określenie i analiza wariantów decyzyjnych

Bardzo ważny etap (zresztą każdy jest ważny). Chodzi o to, że podejmowanie decyzji, czyli dokonywanie wyboru, jest możliwe tylko wtedy, gdy istnieje pewien zbiór rozpatrywanych rozwiązań, czyli wariantów decyzyjnych.

Trzeba tworzyć najpierw w sposób świadomy odpowiednio duży zbiór wariantów decyzyjnych. Istnieją tu specjalne techniki heurystyczne - np. burz mózgów.

Następnie te warianty (wszystkie) należy poddać analizie:

a/ na podstawie wcześniej określonego kryterium decyzyjnego należy przypisać poszczególnym wariantom określone charakterystyki ilościowe lub przynajmniej uporządkować je (ranking),

b/ należy przeanalizować przewidywane konsekwencje wyboru poszczególnych wariantów - tu możliwa jest do wykorzystania analiza modelowa (modele prognostyczne, deterministyczne oraz probabilistyczne).

4. Wybór optymalnego wariantu

Optymalny to tyle, co najlepszy przy danych warunkach i przy określonym kryterium optymalności. Bez jasno określonego kryterium o charakterze ilościowym (lub przynajmniej porządkującym) nie powinno się używać pojęcia „optymalny”. W takim przypadku można mówić jedynie o wyborze racjonalnym.

W sensie matematycznym „optymalny” oznacza maksymalizujący lub minimalizujący wartość funkcji-kryterium.

Nigdy nie wolno mówić: „bardziej optymalny”, „najbardziej optymalny” czy „mniej optymalny” - to niedorzeczność semantyczna.

Jeśli funkcja-kryterium jest jasno określona i każdemu wariantowi decyzyjnemu potrafiliśmy przypisać - zgodnie z tą funkcją - odpowiednią charakterystykę liczbową, to wybór wariantu optymalnego (najlepszego) jest tylko formalnością - wybieramy wariant posiadający maksymalną charakterystykę.

W rzeczywistości sprawa nie jest taka prosta. W realnych procesach decyzyjnych rzadko zachodzi taki „czysty” wybór na podstawie obiektywnych kryteriów. Zwykle ten wybór jest kilkuetapowy.

Dobrego narzędzia analitycznego dostarcza tu schemat teoretyczny przedstawiony przez wybitnego ekonomistę węgierskiego Janosa Kornaia. Kornai twierdzi, że rzeczywiste procesy podejmowania decyzji w gospodarce polegają na tworzeniu i sukcesywnym zawężaniu początkowego szerokiego zbioru możliwych decyzji A (wariantów decyzyjnych). W zbiorze A mieszczą się dwa podzbiory:

B - podzbiór wykonalnych alternatywnych decyzji,

D - podzbiór dopuszczalnych alternatywnych decyzji.

Zbiór B, jak pisze Kornai, „wyraża możliwości strefy realnej”, czyli zawiera te warianty decyzyjne, które mogą być w rzeczywistości wykonane. Natomiast elementami zbioru D „są wszystkie alternatywne decyzje, które podejmujący decyzje uznaje za dopuszczalne, biorąc pod uwagę swoje interesy i przekazane mu życzenia i propozycje innych jednostek”. Zbiór D wyraża on myślowe ograniczenia narzucone przez interesy, motywy i oczekiwania ludzi podejmujących decyzje.

Zbiór D z kolei dzieli się również na dwa podzbiory D₁ oraz D₂, charakteryzowane przez dwa odrębne rodzaje ograniczeń: jedna grupa ograniczeń opiera się na wewnętrznych oczekiwaniach organizacji podejmujących decyzję. Wyraża ona własne interesy, motywy, postawy i ustalone zwyczaje podejmującego decyzję. Druga grupa wyraża oczekiwania narzucone podmiotowi decyzyjnemu z zewnątrz. Wchodzą tu polecenia wydawane przez organy nadzoroujace (właścicielskie) w ramach układu pionowych przepływów informacji. Do kategorii tej należą również życzenia innych instytucji, których spełnienie podejmujący decyzje traktuje jako istotne, nawet jeśli nie są one wyrażone w formie prawnie usankcjonowanej.

Wspólną część zbiorów wykonalnych i dopuszczalnych wariantów decyzyjnych Kornai określa mianem zbioru wybieralnych. alternatywnych decyzji F:

F = B ∩ D ( A

Spośród alternatyw decyzyjnych zawartych w zbiorze F, a więc uznanych zarówno za dopuszczalne, jak i wykonalne, podejmowana jest ostateczna decyzja.

Zasadnicza myśl J. Kornaia dotycząca faktycznego procesu podejmowania decyzji w gospodarce sprowadza się stwierdzenia, że wybór ostatecznej, przeznaczonej do realizacji decyzji „ma charakter losowy”. Pisze Kornai: „Jeśli nawet zbiór wybieralnych decyzji alternatywnych F został dostatecznie ograniczony, nie ma żadnych jednoznacznych, deterministycznych zasad wskazujących, który element zbioru stanie się faktyczną decyzją”.

5. Analiza wrażliwości i ocena

Wybór wariantu decyzyjnego dokonywany jest w danym momencie, przy danych warunkach (przede wszystkim zewnętrznych, ale także wewnętrznych). Te warunki mogą się zmieniać w czasie.

Analiza wrażliwości oznacza badanie i ocenienie, jak zmieniłby się dokonany wybór, gdyby warunki (ograniczenia) uległy zmianie. Co się stanie z naszym wyborem, jeśli warunki się zmienią - czy można tę decyzję zmodyfikować, czy trwać przy niej bezwarunkowo, czy jest taki moment (graniczna zmiana warunków), w którym należy się wycofać z danej decyzji. Ale jeśli się wycofać, to jak i w którym kierunku itd.

Generalnie chodzi o analizę (także wariantową!) odpowiedzi na pytanie: Co się stanie z naszym wyborem (jego konsekwencjami) jeśli…. ?

Ważna jest też systematyczna ocena wybranego wariantu decyzyjnego (jego skutków) w kolejnych okresach czasu.

3. PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO PODMIOT DECYZYJNY

Tradycyjne rozumienie przedsiębiorstwa - maksymalizacja zysku jako zasadniczy cel, przyczyna powołania oraz kryterium poprawności działania.

Istnienie przedsiębiorstw maksymalizujących zyski to jedno z podstawowych założeń teorii neoklasycznej

W istocie w ujęciu neoklasycznym zysk jako cel definiuje (wyodrębnia) przedsiębiorstwo: Przedsiębiorstwo to taki podmiot gospodarczy (business unit), który maksymalizuje zysk.

Ale sformułowanie „przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk” jest bardzo nieprecyzyjne, nie spełnia warunku poprawności metodologicznej.

1. Przedsiębiorstwo, a więc kto?

Szef? Właściciel? Organizacja?

Jeśli mówimy o celu przedsiębiorstwa, to tak naprawdę o czyj cel chodzi? Trzeba rozróżnić cel przedsiębiorstwa i cel właściciela.

Wrócimy do tego problemu dalej.

2. Pojęcie „maksymalizuje” nie jest jasne.

W języku potocznym „maksymalizuje” oznacza - „im więcej tym lepiej”.

Ale w mikroekonomii „maksymalizowanie” oznacza określenie takiej wielkość produkcji, przy której, przy istniejących czynnikach produkcji, zysk będzie największy:

MC = MR

gdzie MC - koszty krańcowe, MR - przychody krańcowe.

Oczywiście kombinacja cena/wielkość produkcji jest inaczej określana w warunkach doskonałej konkurencji, a inaczej w warunkach konkurencji monopolistycznej czy rynku oligopolicznego.

3. Zysk tak, ale kiedy?

ZYSK = PRZYCHODY - KOSZTY

Pozornie sprawa jest jasna, ale nie można tu pominąć czynnika czasu.

Jaki zatem przyjąć przedział czasu dla określania przychodów, kosztów i w konsekwencji zysku - miesiąc, rok, 5 lat?

W każdym przypadku przedsiębiorstwo będzie funkcjonowało zupełnie inaczej.

Teoria neoklasyczna mówi niekiedy: „maksymalizacja średnioterminowych zysków” - to już trochę lepiej, ale też nie do końca precyzyjnie.

Drugi problem, ważniejszy ma charakter nie metodologiczny, lecz merytoryczny, bowiem konfrontacja stwierdzenia „przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk” z rzeczywistością, prowadzi do wniosku, że w bardzo wielu przypadkach po prostu nie jest ono prawdziwe, jest fałszywe.

Powstaje więc pytanie, jakie rzeczywiste cele powoływania (istnienia, funkcjonowania) przedsiębiorstw.

Jedynie na podstawie jasno określonego celu można sformułować kryteria decyzyjne, które odgrywają zasadniczą role w procesie podejmowania decyzji.

4. RZECZYWISTE CELE PRZEDSIĘBIORSTW

Istnieje bardzo wiele przedsiębiorstw, nawet grup przedsiębiorstw, które wprost albo pośrednio wykazują czy definiują cele niezwiązane z maksymalizacją zysku.

Trzy grupy tego rodzaju firm mają szczególne znaczenie.

1. Firmy małe, zwykle o charakterze rodzinnym

• celem jest - przetrwanie, istnienie za 5 czy 10 lat,

• koszty jako zyski (zysk alternatywny) - wynagrodzenie własnej pracy, wyjazdy służbowe, wartość miejsca pracy,

2. Firmy innowacyjne, projektowe, konsorcjalne

• cel - realizacja przedsięwzięcia, projektu (Apple, Steve Wozniak, budowa tunelu pod Kanałem La Manche) przy minimalizacji kosztów, ale bez zysków.

3. Przedsiębiorstwa państwowe i komunalne, także spółdzielnie

• cel - zaspakajanie potrzeb zbiorowych, wcześniej nawet „służenie społeczeństwu”,

• czy to są w ogóle przedsiębiorstwa??

Szczególna sytuacja dużych przedsiębiorstw - spółek akcyjnych

Zysk podzielony przypadający właścicielowi - to dywidenda

Przy rozproszonej własności należałoby mówić o maksymalizacji dywidendy, a nie zysku.

Ale w jakim okresie? Raczej długim niż jednorocznym - maksymalizacja strumienia dywidendy.

Duże amerykańskie firmy notowane na giełdzie, typu General Motors, przez dziesiątki lat rokrocznie płaciły dywidendy, których wartość z reguły była wyższa niż stopa zwrotu z lokat bankowych.

W ostatnich latach to się zmieniło - regularne wypłaty dywidend nie są powszechne i wcale nie są oczekiwane przez inwestorów giełdowych. Dywidenda straciła nieco na ważności, ważniejsze są przyrosty wartości akcji, a więc i wartości przedsiębiorstwa .

5. WZROST WARTOŚCI JAKO CEL

We współczesnej gospodarce celem przedsiębiorstwa jest najczęściej maksymalizacja swojej wartości. Jest oczywiste, że z punktu widzenia właścicieli taki cel jest racjonalny. Współcześnie zwykle duże firmy, spółki akcyjne maksymalizują nie zyski, lecz wartość w długim okresie. Dla akcjonariusza ważniejszy jest przyrost wartości akcji niż wypłacenie dywidendy.

Także w ramach ekonomii menedżerskiej, w ujęciu teoretycznym, maksymalizacja wartości przedsiębiorstwa jest podstawowym założeniem (a więc zwykle także kryterium decyzyjnym).

„Zysk” właściciela (łączna korzyść właścicielska) jest sumą:

dywidenda + przyrost wartości firmy.

Przy czym oba te cele są częściowo wzajemnie sprzeczne!

Także w ekonomii menedżerskiej

Przyrost wartości można oszacować także dla spółek nieobecnych na giełdzie (Era, Polkomtel).

Giełda wycenia wszystkie firmy, nie tylko notowane na niej!!

W pewnych branżach (np. piwowarskiej) wartość jest ściśle związana z udziałami w rynku. Każdy procent udziału w rynku ma swoją wartość.

Wartość firmy „Perła Browary Lubelskie” można określić przez porównanie.

6. EWOLUCJA PODEJŚCIA DO POWIĘKSZANIA WARTOŚCI FIRM

W tradycyjnym ujęciu wartość przedsiębiorstwa wynikała z wartości aktywów netto, uwzględnianych w bilansie. maksymalizacja wartości sprowadzała się więc de facto do maksymalizowania aktywów netto.

W ostatnich 20-30 latach nastąpiły tu zasadnicze zmiany. Wystarczy spojrzeć na giełdowy wskaźnik

P/ BV (price/book value) albo inaczej: c/wk

który określa stosunek wartości rynkowej spółki (kapitalizacji giełdowej) do jej wartości księgowej. Na rynkach światowych nie ma jednoznacznych norm dla wskaźnika C/WK. W długim okresie w USA waha się on w przedziale 1,3-2,0, na rynku japońskim w granicach 2,0. Niemniej zwykle znacząco przekracza 1.

Ta „nadwyżka” wynika w głównej mierze z istnienia wartości niematerialnych. Przede wszystkim chodzi o szeroko rozumianą REPUTACJĘ.

Długookresowy wzrost wartości (traktowany jako cel przedsiębiorstwa) można osiągnąć nie tylko przez wzrost rentowności i zysków, ale i przez budowanie pozytywnej reputacji!

Reputacja przekłada się zresztą na zyski finansowe - produkty „markowe”, analogiczne do produktów „niemarkowych”, uzyskują wyższe ceny niż te drugie.

Reputacja wpływa na trzy podstawowe czynniki tworzenia wartości:

1. ZYSK - dobra reputacja zwiększa wpływy ze sprzedaży poprzez wzrost zaufania klientów i ich liczby, liczby lojalnych klientów i powtórnych zakupów. Reputacja obniża wydatki na reklamę, czyli koszty marketingu, zmniejsza koszty pozyskania kapitału, umożliwia ustalenie wyższej ceny nowych akcji

2. WZROST - dobra reputacja wpływa na rozpoznawalność marki, co można wykorzystać przy wchodzeniu na nowe rynki i przy wprowadzaniu nowych produktów. Reputacja sprzyja przyciąganiu do firm utalentowanych, najlepszych pracowników.

3. RYZYKO - Dobra reputacja zapewnia stabilna pozycję rynkową i stabilna bazę klientów. Powoduje to zmniejszenie wahań wielkości sprzedaży. Obniża więc ryzyko funkcjonowania w długim okresie. Reputacja daje zwykle wyższy credit rating, a więc obniża ryzyko inwestowania.

7. PODSTAWOWE KATEGORIE EKONOMICZNE PRZEDSIĘBIORSTWA

Są trzy takie kategorie:

PRZYCHODY, KOSZTY, ZYSK,

oczywiście:

Zysk = Przychody - Koszty

Przychody (przychody z całokształtu działalności) - wszelkie wpływy finansowe uzyskiwane przez przedsiębiorstwo (obroty, utarg)

1. przychody ze sprzedaży

2. przychody finansowe (z operacji finansowych)

3. przychody pozostałe

Ad. 1.

• przychody ze sprzedaży produktów,

• przychody ze sprzedaży towarów,

• przychody ze sprzedaży materiałów.

Ad. 2.

• uzyskane odsetki,

• uzyskane dywidendy,

• przychody ze sprzedaży papierów wartościowych,

• dodatnie różnice kursowe,

• inne (np. dyskonto przy zakupie weksli).

Ad. 3.

• sprzedaż i likwidacja środków trwałych,

• otrzymane darowizny,

• uzyskane dotacje, subwencje i dopłaty,

• przychody z czynszów i podnajmu własnych nieruchomości.

Przychody brutto i netto -

problem podatku VAT oraz podatku akcyzowego

Koszty

Koszty a wydatki

Wydatki - wypływ środków pieniężnych bez względu na cel

Koszty - wydatki związane z działalnością przedsiębiorstwa, warunkujące uzyskanie przychodów; wydatki ekonomicznie uzasadnione.

Koszty jako kategoria ekonomiczna - jw.

Koszty jako kategoria prawna - zgodne z ustawą o rachunkowości i innymi przepisami prawa

Istnieją różne klasyfikacje kosztów, ale dla celów biznesowych, przy podejmowaniu decyzji na poziomie przedsiębiorstwa zasadnicze znaczeni ma podział kosztów na:

• koszty stałe

• koszty zmienne

Ten podział jest podstawa do określania PROGU RENTOWNOŚCI, a więc wskaźnika o zupełnie podstawowym znaczeniu dla decyzji biznesowych!

Zysk: przychody netto - koszty

(zysk ujemny - strata,

zysk to inaczej: dochód lub wynik finansowy - dodatni lub ujemny)

Kategorie wyniku finansowego:

1. Nadwyżka brutto (przychody ze sprzedaży produktów i usług - koszty wytworzenia)

2. Wynik operacyjny (bez przychodów i kosztów finansowych)

3. Wynik na działalności gospodarczej (bez zysków/strat nadzwyczajnych)

4. Wynik brutto

5. Wynik netto (po opodatkowaniu CIT-em).

Szczególnie ważną kategorią jest ZYSK OPERACYJNY, bo określa on potencjalną zdolność przedsiębiorstwa do samodzielnego istnienia na rynku.

Zob. R. Frydman, M.L. Goldberg, Ekonomia wiedzy niedoskonałej,

J. Kornai, Anti-Equilibrium. Teoria systemów gospodarczych. Kierunki badań, PWN, Warszawa 1977, rozdz. 8.

1

---