Mateusz Babicz
Stosunki Etniczne i Migracje Międzynarodowe
Odrodzenie narodowe Litwy w XIX wieku
Losy państwa litewskiego od XVI wieku bardzo blisko związane były z Rzeczpospolitą Polską. Już bowiem od 1569 roku Litwa stanowiła człon Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Symbioza ta przetrwała aż do 1795 roku, gdy po nieudanym powstaniu kościuszkowskim nastąpił ostateczny rozbiór Rzeczypospolitej. Obszar Litwy został podzielony między dwóch zaborców: Prusy i Rosję. Prusy zajęły kraj zapuszczański- Litwę zaniemeńską (Suwalszczyznę), zaś Rosjanie przejęli Auksztotę i Żmudź. Tak więc w wiek XIX Litwa wkracza rozbita i wyniszczona przez wojnę oraz, co najważniejsze, pozbawiona własnego terytorium.
Na Litwie zapanował terror rosyjski. Wprowadzono cenzurę na wszelkie publikacje, by zapobiec rozpowszechnianiu się idei wprost z rewolucyjnej Francji. Wszelkie obostrzenia najbardziej dotknęły chłopów litewskich. Po 1795 roku nastąpiło zwiększenie ilości dni pańszczyźnianych, z 2 nawet do 6. Chłopi byli także całkowicie podlegli swojemu panu a do ich obowiązków dodano zapewnienie rekrutów do wojska. Znacznie podniesiono także zobowiązania podatkowe chłopów. Swoje przywileje zachowała jednak litewska szlachta, która pomimo rozbioru utrzymała majątki. Z czasem także i ten stan musiał przyjąć narzucone z góry reguły, zwłaszcza, gdy władcą Rosji został Aleksander I. Pomimo iż początkowo prowadził on dość liberalną politykę wobec Litwy, zezwalając nawet na powrót powstańców z 1794 roku do kraju, Litwini czekali na wybawienie ze strony Francji. Na pomoc Napoleona szczególnie liczyli chłopi, którzy wierzyli, iż zdoła on znieść poddaństwo. Na wieść o rozpoczętej przez Napoleona inwazji na Rosję chłopi, rozpoczęli na własną rękę walkę z panami, niszcząc i paląc dwory. Do jakichkolwiek zmian w kwestii chłopskiej jednak nie doszło, bowiem Napoleon musiał zabiegać jednocześnie o poparcie oraz pieniądze szlachty litewskiej. W 1812 roku wojska napoleońskie wkroczyły do Wilna i po kilkunastu latach nastąpiła reaktywacja Wielkiego Księstwa Litewskiego (1 lipiec). Na czele Rządu Tymczasowego stanął Stanisław Sołtan. Napoleon liczył, iż Litwa dostarczy żywność dla jego wojsk. Wycofujące się jednak oddziały rosyjskie niszczyły wszelkie spotkane po drodze magazyny żywności. Gdy udało się ostatecznie zorganizować pomoc dla oddziałów napoleońskich, nastąpił kres świetności Napoleona. Plany odzyskania niepodległości trzeba było odłożyć na inny czas. Pod koniec grudnia 1812 roku Wielkie Księstwo Litewskie, wyniszczone przemarszami wojsk, przestało istnieć. Kongres Wiedeński przywrócił Żmudź i Wileńszczyznę Rosji.
Poprawę sytuacji społecznej i propagowanie wytworów własnej ojczyzny głosiły powstałe w drugiej dekadzie XIX wieku Towarzystwo Filomatów (1817) i Towarzystwo Filaretów (1820). Oba stowarzyszenia, związane z Uniwersytetem Wileńskim, kładły nacisk na rozwój oświaty wśród ludu. Zabierały one głos także w sprawach zniesienia poddaństwa. Sprawa chłopska była żywo komentowana także przez powstałe w 1817 roku Towarzystwo Szubrawców (na łamach „ Wiadomości Brukowych”). Okres rozkwitu towarzystw przypadł jednak na okres zmiany polityki cara wobec Litwy. Po kongresie wiedeńskim Aleksander I zmienił front, odchodząc od wizerunku liberalnego władcy. W nową politykę cara wpasował się senator Mikołaj Nowosilcow, którego bezpodstawne oskarżenia doprowadziły do aresztowań Filomatów ( Mickiewicz, Zan, Czeczot). Wszystkie te wydarzenia przyczyniły się jednak do wzrostu świadomości narodowej oraz wiary w odrębności kulturowej kraju.
Punktem zwrotnym w formowaniu się ruchu narodowo-kulturalnego było wydanie w 1808 roku rozprawy Ksawerego Bohusza „ O początkach narodu i języka litewskiego”. Istotą tej pracy było uznanie historycznego znaczenia języka litewskiego, co z kolei pobudziło Litwinów do dalszych badań w tym kierunku. Rozwinęły się w owym czasie dwa główne ośrodki, w których gromadziła się inteligencja litewska. Pierwszy z nich, określany jako ośrodek żmudzki, skupiał ponad 20 pisarzy. Grupie tej „przewodził” biskup żmudzki Józef Giedrojć, a najznamienitszym spośród pisarzy tego ruchu był Dionizy Poszka. Obok ośrodka żmudzkiego działał również drugi skoncentrowany wokół Wilna. Tam właśnie tworzył pisarz Simanas Stanevičius(Stanowicz?) oraz historyk Simanas Daukantas, twórca pierwszej historii Litwy w języku litewskim. Działalność obu tych ośrodków, a także pisarzy działających poza ich obrębem stanowiła ogromny wkład w rozwój świadomości narodowej Litwinów. Dzięki pisarzom tworzącym w języku ojczystym Litwini mogli docenić bogactwo własnej literatury. Podejmowano także szereg prób stworzenia słownika języka litewskiego oraz usystematyzowania norm gramatycznych.
W 1831 roku Litwini stanęli przed kolejną próbą odzyskania niepodległości. Chłopi litewscy jako pierwsi dołączyli do trwającego już w Polsce powstania listopadowego. W powstaniu widzieli oni szansę nie tylko odzyskania niepodległości, ale także zniesienia nierówności społecznej. Szlachta z kolei bojąc się represji przysięgła wierność carowi. Powstanie na Litwie wybuchło nagle, bez specjalnego przygotowania. Brakowało także odpowiedniego dowództwa, które byłoby w stanie pokierować walczącymi. Słabe uzbrojenie również przyczyniło się do szybkiej klęski powstania na Litwie. Przystąpienie Litwy do insurekcji listopadowej spotkało się z ogromnymi represjami ze strony caratu. Zamknięto Uniwersytet Wileński a z czasem także i Akademię Medyczno-Chirurgiczną. Próbowano do minimum ograniczyć działalność studencką, nie pozwalając na tworzenie się organizacji (Towarzystwo Demokratyczne, Młoda Polska działały w podziemiu). Kolejna konsekwencją udziału Litwinów w powstaniu był zakaz stosowania nazwy „Litwa” w urzędach i zastąpienie jej określeniem „Severo-Zapadnyj Kraj”. Rozpoczęła się rusyfikacja ziem litewskich.
Myśli o niepodległości odżyły ponad dekadę później, wraz z okresem Wiosny Ludów w Europie. Tym razem jednak powstanie miało być lepiej zorganizowane. Działające od 1843 roku Towarzystwo Demokratyczne Polskie miało wspomóc Litwinów w zorganizowaniu insurekcji. Podobne cele stawiał sobie Związek Braterski (później Związek Młodzieży Litewskiej) zorganizowany przez Aleksandra i Franciszka Dalewskich. Do prawdziwego zrywu na Litwie jednak nie doszło, bowiem władze rosyjskie wykryły konspirację i postanowiły zwiększyć liczbę stacjonujących tam wojsk. Kolejne ożywienie ruchu kulturalno-narodowego przypada na okres działalności Macieja Wołonczewskiego. Działalność biskupa żmudzkiego nie ograniczała się wyłącznie do kwestii religijnych i utrzymania trzeźwości w społeczeństwie, lecz także związana była z propagowaniem literatury litewskiej. Istotną rolę w kształtowaniu ruchu narodowego odegrali także Mikołaj Akelaitis oraz Wawrzyniec Ivinskis. Ivinskis w ciągu blisko 20 lat swojej działalności wydał 17 kalendarzy z poradami gospodarskimi, które cieszyły się ogromnym zainteresowaniem na wsi. Nie bez znaczenia dla formułowania się świadomości narodowej Litwinów miały takie wydawnictwa jak „Charakter starożytnych Litwinów górnych i dolnych” Daukantasa oraz „Dzieje narodu litewskiego” Teodora Narbutta. Zauważalny był również wzrost zainteresowania litewską sztuką ludową (m.in. tzw. dajnami). Propagatorem folkloru litewskiego był etnograf Ludwik Jucewicz. Piękno litewskiej przyrody kreślił natomiast Antoni Baranowski.
Kolejny zryw niepodległościowy na Litwie miał miejsce w 1863 roku. Już jednak kilka lat wcześniej, podobnie jak w Polsce, dochodziło tam do demonstracji przeciwko polityce rusyfikacji. Żądano między innymi przywrócenia dawnych praw oraz zaniechania represji wprowadzonych przez carat w 1831 roku. Powstanie styczniowe, które objęło swoim zasięgiem także terytorium Litwy, ugruntowało świadomość narodową Litwinów. Chłopi w większej niż zwykle liczbie wzięli udział w powstaniu i większość z nich była świadoma celów, jakie przed nimi stawiano. Riposta ze strony caratu była natychmiastowa, bowiem zdecydowano się na zniesienie wszystkich powinności chłopskich wobec panów. Rosyjska propaganda oraz działalność M.N.Murawiewa (Wieszatiel) przyczyniły się do odchodzenia ludu od powstania. Decydującym wydarzeniem, chylącego się ku upadkowi zrywu było aresztowanie przywódcy Konstantego Kalinowskiego. Insurekcja zakończyła się niepowodzeniem i ponownie na naród litewski spadły ogromne kary. Niezwykle aktywny w egzekwowaniu sankcji był wspomniany już Wieszatiel. Pragnął on wytępić wpływy polskie i katolickie na Litwie i przywrócić na te tereny wpływy kościoła prawosławnego. Największe jednak zmiany dotknęły język litewski. Zgodnie z rozporządzeniem cara z 1865 roku zakazano drukowania w języku litewskim, narzucając Litwinom alfabet rosyjski (grażdankę). Zastąpienie alfabetu łacińskiego czcionką rosyjską miało być najważniejszym elementem w całkowitej rusyfikacji Litwy. Wydarzenia te zogniskowały Litwinów, którzy rozpoczęli kolportaż książek z terenów Litwy zajętych przez Prusy. Działalność taką prowadził między innymi biskup kowieński Valenčius (Wołonczewski), który zorganizował drukarnię w Prusach, publikującą na potrzeby Wielkiej Litwy (obszary zajęte przez Rosję). Trudnił się tym również pleban Martynas Sidaravičius, którego działalność koncentrowała się na Suwalszczyźnie. Początkowo drukowano książeczki do nabożeństw oraz inne pisma o treści religijnej. Z czasem jednak wydawano także inne ksiązki. Drukowanie i rozprowadzanie druków było zajęciem niebezpiecznym, a karą mogło być nawet zesłanie na Sybir. W tych warunkach działali tzw. nosiciele książek, którzy bez względu na niebezpieczeństwo, trud czy pogodę zajmowali się dystrybucją. Dzięki funkcjonowaniu tajnych drukarni, możliwa była dalsza nauka Litwinów w ich własnym języku. Powstawały wówczas szkoły, w których potajemnie czytano drukowane w Prusach książki. W latach 80-tych XIX wieku widoczny było wśród chłopów litewskich pęd do nauki. Wychowani na „tajnej literaturze” Litwini tworzyli niewielkie jeszcze środowisko inteligenckie, które świadome było potrzeb swoich rodaków. Młodzi jeszcze intelektualiści( tzw. Miłośnicy Litwy) wyraźnie odgradzali się od intelektualistów polskich, pielęgnując swój język i historię, głównie tą przed Unią Lubelską. Brakowało jednak Litwinom własnej gazety, na łamach, której mogliby publikować, rozwijając zarazem narodowy ruch litewski. Brak zgody władz rosyjskich był tutaj największą przeszkodą. Ostatecznie jednak starania wielu środowisk przyniosły sukces w postaci gazety „Auszra” (Zorza/ Jutrzenka). Założycielem i redaktorem został Jonas Basanavičius(Baranowicz), który postanowił drukować periodyk w pruskiej części Litwy (tzw. Mała Litwa). Pierwszy numer gazety ukazał się w marcu 1883 roku. Basanovičius oraz współpracujący z nim radykał Jonas Šliupas, od początku kładli nacisk na pobudzenie świadomości narodowej Litwinów. Ze względu jednak na różne proweniencje polityczne redaktorów, „Auszra” nie miała jednolitego charakteru. Nieco mniej miejsca poświęcano sprawom gospodarczym i społecznym. Zwracano wiele uwagi na potrzebę zaznajomienia Litwinów z historią własnego kraju, publikując szereg artykułów wysławiających dawną potęgę Litwy. Na łamach „Auszry” podnoszono także temat języka litewskiego, poprawności językowej oraz gramatyki. Dość powszechna na łamach periodyku była polemika z Polakami i polskimi czasopismami. Na zarzuty polskiej strony o emancypacyjne dążenia Litwinów, „Auszra” ripostowała wskazując na szereg elementów, które polska kultura zawdzięcza Litwie. Wymieniano nazwiska wielkich Litwinów, takich jak Mickiewicz, Kondratowicz, Kraszewski, którzy wnieśli ogromny wkład w rozwój kultury polskiej. Pomimo, iż „Auszra” wychodziła tylko do 1886 roku, spełniła pokładane w niej nadzieje. Na łamach gazety zapoczątkowano litewski ruch narodowy, a głoszone przez nią idee spadły na podatny grunt. Pojawiały się nowe czasopisma o podobnej tematyce co „Auszra”. W 1887 roku pojawił pierwszy numer gazety „Šviesa” (Światło). Redagowany przez Serafinasa Kušeliauskasa oraz Antanasa Vytartasa periodyk nastawiony był na obronę religii katolickiej w prawosławnej Rosji. Pismo podejmowało także tematy historii, języka i kultury Litwy, broniąc ideałów zapoczątkowanych przez wydawców „Auszry”. W przeciwieństwie jednak do poprzednika „Šviesa” więcej miejsca poświęcała sprawom chłopskim oraz kwestiom gospodarczym. Kolejne wydawnictwa, „Apžvalga” (Przegląd) i „Tevynes Sargas” (Stróż Ojczyzny), także utrzymane w duchu obrony wiary katolickiej wniosły wkład w kształtowanie się idei narodowej na Litwie. Wydawcy „Tevynes Sargas” zwracali baczniejszą uwagę na potrzebę ograniczenia wpływów polskich w kościele katolickim. Miesięcznik był prowadzony bardzo profesjonalnie jak na owe czasy. Sieć korespondentów zapewniała najświeższe informacje z niemal całej Litwy. Redaktorom nie obce były także powszechnie pojawiające się wówczas tematy wolności druku oraz tajnego szkolnictwa. Najbardziej znanym i najlepiej prowadzonym czasopismem tego okresu był „Varpas” (Dzwon). Wydawany w latach 1889-1906 miesięcznik zyskał sobie ogromna popularność, osiągając nakład blisko 2 tysięcy egzemplarzy. Czasopismo było efektem współpracy powstałego jeszcze w 1888 roku w Warszawie towarzystwa „Lietuva” z młodzieżą litewską oraz ośrodkami uniwersyteckimi w Moskwie i Petersburgu.. „Varpas” był poniekąd kontynuatorem idei narodowych sławionych na łamach „Auszry”. Wydawcy miesięcznika nawoływali do większej aktywności wszystkie grupy społeczne. Atutem czasopisma była jego uniwersalność i skład redaktorski. Na łamach „Varpas” ukazywały się między innymi artykuły Vincasa Kudirki, twórcy tekstu i muzyki do hymnu narodowego Litwy.
Publikowane w II połowie XIX wieku periodyki miały ogromny wpływ na kształtowanie się świadomości narodowej Litwinów. Wskazywały one, iż bez względu na to czy Litwa będzie przynależeć do Polski czy będzie prowincją rosyjską naród litewski ma odrębna kulturę i historię, która wyróżnia go spośród innych. Zwracano, więc od początku baczniejszą uwagę na rozwój języka litewskiego. Chcąc zachować swoja bogatą tradycję Litwini musieli uporządkować gramatykę i pisownię nieco już skostniałego języka przez wieki. Na przełomie wieków XIX i XX zaczęły się pojawiać pierwsze organizacje polityczne związane albo z „Varpas” albo z innymi czasopismami. Wszystkie one głosiły idee narodowo-kulturalnego odrodzenia Litwy, w obrębię własnego terytorium.
Ogromny wpływ na świadomość narodową Litwinów miało tez powstanie pod koniec XIX wieku teatru narodowego. Pierwszą, jeszcze nielegalną, sztuką była ”Ameryka w łaźni” wystawiona w 1899 roku w Połądze. Dobrą promocją dobytku kulturalnego Litwy była wystawa światowa w Paryżu w 1900 roku.
Walka Litwinów o wolność druku zakończyła się sukcesem, bowiem w 1904 roku carat zniósł rozporządzenie z 1865 roku. Rozpoczął się nowy etap w dziejach odrodzenia narodowego Litwy.
Bibliografia:
Łossowski Piotr, Litwa, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2001
Ochmański Jerzy, Historia Litwy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1982
2