BELUDŻOWIE, lud pochodzenia irańskiego zamieszkujący Pakistan, Iran, pd. Afganistan, Oman, Turkmenistan i Tadżykistan; 4,8 mln (1987); język baluczi; w VII w. Arabowie wyparli B. z pierwotnych siedzib — terenów nadkaspijskich; wyznają islam sunnicki; tradycyjna gospodarka: półosiadłe lub osiadłe pasterstwo, częściowo uprawa zbóż; plemionami, złożonymi z podplemion i rodów, kierują dziedziczni wodzowie; tradycje haftu i wyrobu dywanów; B. mają bogaty folklor, m.in.: epos heroiczny, ballady, pieśni liryczne, bajki
BENGALCZYCY, naród zamieszkujący gł. Bangladesz (109 mln) i Indie (Bengal Zach., 68 mln), ponadto Nepal i in. kraje (ogółem ok. 177 mln, 1991). Początki kulturowej jedności B. odnoszą się do czasów panowania dyn. Palów (X w.); od tego czasu istniała literatura w języku bengalskim i ciągłość wspólnego organizmu państw., obejmującego B. W XIX w. mimo zróżnicowania regionalnego (5 dialektów i regionów etnogr.) i wyznaniowego, B. ukształtowali się w naród o wysokim poczuciu jedności, co wyrażało się w dążeniu do niepodległości Bengalu. Podział polit. Bengalu odpowiada mniej więcej podziałowi rel.: w Indiach większość B. to hindusi, w Bangladeszu — muzułmanie. Długotrwałe oddziaływanie islamu zmodyfikowało system kastowy u zachodnich B. — jest on mniej rozbud. niż w pozostałych częściach Indii. B. słyną z rzemiosła artyst., m.in. tkactwa (muślin dakkijski), hafciarstwa, rzeźby w kości słoniowej i drewnie, malarstwa na jedwabiu.
BHILOWIE, lud pochodzenia przedaryjskiego zamieszkujący góry środk. Indii (stany Radźasthan, Madhja Pradeś, Gudźarat, Maharasztra); ok. 3 mln (1983); pierwotny język B. nie jest znany; od sąsiadów przejęli język gudźarati i radźasthani; zachowali relikty wierzeń animistycznych; większość wierzeń, ceremoniału i folkloru zapożyczyli od hind. kast roln.; B. są drobnymi rolnikami, a także najemną, ubogą siłą roboczą; podstawę organizacji społ. stanowią wspólnoty wiejskie (wybieralna rada, ziemia gromadzka)
BIRMAŃCZYCY, największa spośród grup narodowościowych Birmy; ok. 30 mln (1991), ponadto ok. 400 tys. w sąsiednich krajach; język birmański; przodkowie B. przybyli w kilku falach migracyjnych w końcu I tysiącl. p.n.e. z pd.-wsch. Tybetu; w IX w. znaleźli się w dolinie Irawadi zamieszkiwanej przez ludność autochtoniczną (Monowie) i ind.; konsolidacja władzy państw. w XI-XIII w. umocniła wspólnotę etniczną B., którzy stopniowo asymilowali sąsiednie ludy; tradycyjnym zajęciem B. jest rolnictwo, gł. uprawa ryżu; w ubiorze typowy sarong; kobiety noszą charakterystyczną biżuterię, m.in. wysokie pierścienie na szyi, bransolety; pozycja społ. kobiety — równorzędna pozycji mężczyzny; znaczna większość B. wyznaje buddyzm, silnie jest zakorzeniona wiara w naty (duchy opiekuńcze), wywodząca się z animizmu.
DRAWIDOWIE, ogólna nazwa ludów drawidyjskich (ok. 188 mln, 1988), należących (obok australoazjat. ludów Munda) do przedaryjskiej warstwy etnicznej Indii; Drawidowie to 24 odrębne ludy, m.in.: Tamilowie (ponad 60 mln), Telugowie (ok. 63 mln), Kannarowie (ok. 30 mln) i Keralczycy (ok. 30 mln); Drawidowie zamieszkują tereny skrajnego pd. Indii i pn. część Sri Lanki; mówią 24 językami → drawidyjskimi; zasiedlają Płw. Indyjski od końca III tysiącl. p.n.e.; uchodzą za twórców tzw. cywilizacji Indusu (2300-1750 p.n.e. lub 2500-1500 p.n.e.) i nie odczytanego dotąd pisma; mają bogatą literaturę (→ drawidyjskie literatury). W najwcześniejszym okresie religia Drawidów była niezależna od wierzeń i tradycji aryjskiej (cechowały ją: totemizm, kult Bogini-Matki, bóstw wioskowych, kult węży i drzew); później niektórych bogów północnoind. włączono do panteonu bogów Drawidów, a niektórych utożsamiono z drawidyjskimi (np. Majon-Wisznu, Murugan-Śiwa, Kottrawaj-Kali). Tradycyjne zajęcia: uprawa roślin i hodowla, małe znaczenie myślistwa i zbieractwa. Mimo przynależności do Indii, Drawidowie podkreślają swoją odrębność etniczno-językową i kulturową; pojawiające się od końca XIX w. tendencje separatystyczne nie są tak silne, by mogły wpłynąć na zmianę statusu polit. tej części Indii.
GUDŹARATOWIE, naród zamieszkujący stan Gudźarat (Indie) oraz liczne enklawy na pd. od linii łączącej Bombaj z Kalkutą (gł. duże miasta, zwł. Bombaj); mieszkają również poza Indiami, zwł. w Pakistanie, ok. 1 mln; łącznie jest ich ok. 41 mln; język gudźarati; większą część G. stanowią hindusi, poza tym — muzułmanie i dźiniści; gł. zajęcia to uprawa ziemi i hodowla; znaczna liczba ludności w dużych miastach (Ahmadabad, Baroda) jest zatrudniona w przemyśle bawełnianym.
GURKHOWIE, lud mieszkający w środk. Nepalu, ok. 9 mln (1985), ponadto w Indiach, ok. 1,8 mln; język zw. gorkhali lub nepali, z grupy indoaryjskich, obecnie język urzędowy w Nepalu; wyznają hinduizm; do Nepalu przybyli na przeł. XII i XIII w. z pn. Indii, skąd wyemigrowali pod naporem muzułmanów; w XVIII w. rozciągnęli kontrolę polit. nad całym Nepalem — 1769 obalili panującą dyn. Malla i pod wodzą ks. Prithwinarajana Śaha zawładnęli tronem nepalskim, zapoczątkowali dynastię G. panującą do dziś w Katmandu; mieli opinię ludu b. wojowniczego, znaczna liczba G. służyła w bryt. armii kolonialnej
INDUSI, Hindusi, ogólna nazwa mieszkańców Indii zróżnicowanych antropologicznie, językowo, kulturowo i religijnie — 844 mln (1991) oraz emigrantów pochodzenia ind. na wszystkich niemal kontynentach; kultura materialna I., gospodarka, religia są wspólne dla znacznej części Indii; obecnie najważniejszym językiem jest hindi, poza tym ważne są języki: bengalski, tamilski, urdu oraz ang. i sanskryt (2 ostatnie jako tzw. języki ponadetniczne); etnogeneza I. jest trudna do prześledzenia, gdyż tereny przez nich zamieszkane od II tysiącl. p.n.e. były widownią stałych przemieszczeń ludności i przemian polit.; I. są spadkobiercami kultur indoaryjskiej i drawidyjskiej, które rozwijały się w Indiach począwszy od ok. 2500 p.n.e. (drawidyjska) i 1500 p.n.e. (indoaryjska).
KACZINOWIE, lud zamieszkujący gł. Birmę — 500 tys. (1983) i Chiny — 120 tys. (1991), małe grupy w Tajlandii, Laosie i Indiach; język z grupy tybetańsko-birmańskiej; literatura pisana, w alfabecie łac.; wyznają → animizm i kult przodków, część przyjęła buddyzm; gł. zajęcia: kopieniacza uprawa zbóż na wypalonych karczowiskach leśnych, ponadto zbieractwo, myślistwo i rybołówstwo; zachowały się tradycje wspólnoty wiejskiej, rządzonej przez arystokrację.
KARENOWIE, mieszkańcy stanu autonomicznego Karen w Birmie oraz przygranicznych terenów w Tajlandii; ogółem ok. 3,1 mln (1990); język kareński, z rodziny chiń.-tybet.; w większości są buddystami, część wyznaje chrześcijaństwo; do Birmy przybyli ze wsch. Tybetu; gł. zajęcia: na nizinach — uprawa ryżu, sadownictwo, ogrodnictwo; na obszarach górskich — hodowla bydła; emigrują do miast, pracują we wszystkich działach gospodarki.
PASZTUNOWIE, Afganowie, Patanie, ludność prow. Kandahar, Farah i Kabul w Afganistanie oraz Peszawaru w Pakistanie; ok. 26,5 mln (1992); język → paszto z grupy języków irańskich; w procesie etnogenezy P. ważną rolę odegrały ludy irano- i tureckojęzyczne z terenów Azji Środk.; nazwa występuje od X w.; od przeł. VII i VIII w. proces islamizacji, który trwał do XI w.; od XVIII w. P. odgrywają ważną rolę w formowaniu się Afganistanu; tradycyjnymi zajęciami P. są nadal koczownicze pasterstwo, handel oraz rolnictwo.
SIKHOWIE, społeczność zamieszkująca gł. stan Pendżab (Indie); stanowią 2% ludności Indii — ok. 17 mln (1991); sikh (sanskr. śisya, palijskie sikha `uczeń') oznacza tego, który wierzy w duchowe przywództwo 10 → guru i prawdy zawarte w świętej księdze Guru Granth. Wspólnotę sikhów utworzył pod koniec XV w. Guru Nanak; początkowo była to wspólnota wyłącznie rel., w wyniku długotrwałych walk z imperium mogolskim (→ Mogołów Wielkich dynastia) stopniowo stawała się społecznością militarno-rel.; charakter sformalizowanej organizacji nadał jej dziesiąty guru Guru Gobind Singh, tworząc 1699 Khalsę — bractwo „czystych”, którzy przeszli inicjację. XVIII w. to okres nieustających walk z władzą mogolską i jednocześnie wzrostu siły i znaczenia sikhów; zorganizowani w 12 rodowych klanach (misl) dominowali w Pendżabie; 1799 Randźit Singh zdobył Lahaur i utworzył silne państwo sikhijskie (przetrwało do 1849), które obejmowało Pendżab (obecnie podzielony między Indie i Pakistan), tereny dzisiejszych stanów Harijana, Himaćal Pradeś i części Uttar Pradeś. W 2. poł. XIX w. w obrębie religii sikhijskiej powstały sekty, m.in. nirankari (negująca znaczenie Khalsy) i namdhari (uznająca absolutną wyższość medytacji); był to także okres reform rel.-społ. i kulturowych, zainicjowanych 1873 przez Singh Sabha Movement (Ruch Sikhijski); odrodzeniu rel. i kulturowemu towarzyszyło pojawienie się poczucia odrębności wspólnoty; 1902 powstała pierwsza sikhijska organizacja polit. Chief Khalsa Divan, a 1920 — Shiromani Gurdwara Prabandhak Committee (Centr. Kom. ds. Zarządzania Gurdwarami), którego siłą wykonawczą była ochotnicza Akali Dal (Związek Nieśmiertelnych); celem Komitetu było uniezależnienie gurdwar (świątyń sikhijskich) od wpływów zarządów niesikhijskich. W czasie podziału 1947 Indii Bryt. na Indie i Pakistan sikhowie opowiedzieli się za przynależnością do Indii, mając nadzieję na utworzenie niezależnego stanu sikhijskiego w Pendżabie; nadzieja ta w latach 70. przybrała formę żądania utworzenia niepodległego państwa sikhów — Khalistanu. Odpowiedzią na nasilenie terroryzmu był m.in. atak armii ind. na Złotą Świątynię w Amritsarze (5 VI 1984), opanowaną przez zbrojnych powstańców; to wydarzenie i śmierć przywódcy separatystów, Santa Jarnaila Bhindrawalego, doprowadziły do wzrostu napięcia, potem jednak dążenia niepodl. w Pendżabie osłabły.
SYNGALEZI, naród indoaryjski zamieszkujący wraz z Tamilami Sri Lankę; ok. 13 mln (1992); pewna ich liczba mieszka w Singapurze, Australii i Nowej Zelandii; posługują się językiem syngaleskim; S. wyznają buddyzm, który zadecydował o charakterze ich kultury i tradycji; dzielą się na 2 grupy etniczne: S. nizinnych i górskich; S. pierwotnie mieszkali w Indiach, na Cejlonie pojawili się w V w. p.n.e.; ich dominującym zajęciem jest uprawa ryżu i palmy kokosowej, ogrodnictwo, sadownictwo oraz rybołówstwo.
SZANOWIE, lud zamieszkujący pn. Birmę, ponadto małe enklawy w Tajlandii i Laosie; łącznie ok. 3 mln (1991); język z grupy tajskiej; wyznają buddyzm w połączeniu z wierzeniami animistycznymi; gł. ich zajęciem jest rolnictwo na nawadnianych i suchych polach, częściowo pochodzących z okresowego wypalania i karczowania lasów; rozwinięte rzemiosło (jubilerstwo, kowalstwo, rusznikarstwo); w Birmie — gdzie wykazują silne tendencje separatystyczne — mają formalną autonomię.
SZERPOWIE, lud mieszkający w Himalajach, na terenie Nepalu i Indii; ok. 120 tys. (1993); język z rodziny chiń.-tybet.; wyznają buddyzm, ale zachowali dawny kult przodków; ich osiedla znajdują się na wys. 3-6 tys. m n.p.m.; Sz. mieszkają w piętrowych kam. domach, w których parter stanowi oborę, piętro zaś mieszkanie; mężczyźni zajmują się hodowlą jaków, kobiety uprawiają górskie poletka; dodatkowym zajęciem mężczyzn jest praca tragarzy, również przewodników wysokogórskich ekspedycji (Szerpa N. Tenzing i Nowozelandczyk E.P. Hillary są pierwszymi zdobywcami Mount Everestu).
TAMILOWIE, naród zamieszkujący pd. Indie (stan Tamilnadu), pn. i wsch. Sri Lankę (ok. 3,2 mln), Malezję (ok. 1 mln), Indonezję (ok. 500 tys.), RPA (ok. 400 tys.), Birmę (ok. 200 tys.), Singapur (ok. 200 tys.) oraz wyspę Mauritius (ok. 50 tys.); łącznie ponad 60 mln (1993); należą do ludów drawidyjskich; posługują się językiem tamilskim (3 gł. dialekty oraz liczne dialekty kastowe), w którym (od I w. p.n.e.) powstawała → tamilska literatura: świecka (miłosno-heroiczna) i rel. (począwszy od VI w.); używają własnego systemu pisma (odmiana brahmi); gł. religią jest hinduizm (śiwaizm i wisznuizm), w mniejszym stopniu chrześcijaństwo (katolicyzm, protestantyzm) i islam; dominującym zajęciem jest rolnictwo (ryż, proso, rośliny oleiste, herbata, kawa, bawełna), ponadto rybołówstwo, zróżnicowane rzemiosło i handel; Tamilowie specjalizują się w tkactwie artyst. (m.in. wzorzyste malowane tkaniny zw. kalamkari), wyrobach z miedzi i brązu, rzeźbie; ryż stanowi podstawę wyżywienia; organizacja społeczna Tamilów jest oparta na systemie kastowym; dążenia do autonomii Tamilów zamieszkujących Sri Lankę są przyczyną zbrojnego konfliktu z Syngalezami. Zob. też Sri Lanka. Histori
TYBETAŃCZYCY, lud zamieszkujący Tybet oraz tereny sąsiednie; ok. 4,6 mln (1987); język → tybetański; od VII w. wyznają lamaizm; zajmują się rolnictwem (suche i nawadniane pola), część T. jest koczowniczymi lub półkoczowniczymi pasterzami; przed chiń. aneksją Tybetu (1951) byli społeczeństwem stanowym, złożonym z mnichów (ok. 20% ludności), arystokracji oraz warstw kupców, rolników i koczowniczych pasterzy; rozwinięta sztuka, m.in. jubilerstwo, malarstwo i rzeźba religijna.
TYBETAŃSKO-BIRMAŃSKIE LUDY, ok. 80 ludów mówiących językami z grupy tybetańsko-birmańskiej, zamieszkujących obszar himalajski, pd.-zach. Chiny, pn.-wsch. Indie, Bangladesz oraz pn. Indochiny; ok. 62,3 mln, (1985); najliczniejsze (powyżej 1 mln): → Birmańczycy, → Tybetańczycy, Itsu, → Karenowie, Tutsja, Hani, Bajowie, Manipurowie i Bhotyjczycy, ponadto z bardziej znanych Nagowie, Czinowie, Newarowie, → Kaczinowie, Lahu, Mizo, → Szerpowie, Ladakhowie. Uważa się, że kolebką ludów tybetańsko-birmańskich był wsch. Tybet; występuje wśród nich znaczne zróżnicowanie wierzeń: wyznają buddyzm, często w formie lamaistycznej, chrześcijaństwo, większość zaś pozostaje przy animizmie, kulcie przodków i szamanizmie; utrzymujące się do niedawna w pewnych grupach polowanie na głowy miało również kontekst rel.; niektóre ludy tybetańsko-birmańskie mają długą tradycję piśmienniczą w formie tekstów piktograficznych lub literatury rel., hist. i pięknej (zwł. Birmańczycy i Tybetańczycy); obecnie są w użyciu alfabety dominujące w krajach zamieszkania oraz łac.; gospodarka jest zróżnicowana: uprawa ziemi na sztucznie nawadnianych polach, a wśród grup koczujących — uprawa żarowa, kopieniactwo, hodowla, myślistwo i zbieractwo; współcześnie gospodarka niemal wszystkich ludów tybetańsko-birmańskich została częściowo włączona w ogólnokrajową, ludy te uprawiają rośliny przem.; organizacja społ. jest oparta na strukturze rodowej, wspólnocie wiejskiej, często zaś na skomplikowanym układzie stanowym.
WEDDOWIE, rdzenna ludność Sri Lanki, zamieszkująca wsch. obszary wyspy; asymilowani przez Syngalezów i Tamilów; różne dane na temat ich liczebności — wg jednych źródeł ok. 1 tys., wg innych — przestali istnieć jako odrębna grupa etniczna; język wedda należący do podgrupy języków nowoindoaryjskich rodziny indoeur.; obecnie jest rozpowszechniony wśród W. również język syngaleski; wyznają buddyzm, hinduizm, także wierzenia tradycyjne; gł. zajęcia: rolnictwo, zbieractwo, myślistwo i rybołówstwo; W. dzielą się na 9 grup rodowych.