PEDAGOGIKA KRYTYCZNA

1. PEDAGOGIKA A MYŚLENIE KRYTYCZNE

Na samym początku możemy zadać sobie pytanie czym jest pedagogika krytyczna:

- znana jest pod nazwą teorii krytycznej i wiąże się przede wszystkim z dokonaniami filozoficznej szkoły frankfurckiej

- Filozoficzna teoria krytyczna ma swoje źródło w Marksistowskiej krytyce ideologii. Ideologia pojmowana jest tu przede wszystkim jako „fałszywa świadomość” utrudniająca rozumienie społecznego zniewolenia i przez to przeszkadzająca w naprawianiu świata

- Patrząc z zajmowanej przez nas pozycji, postrzegamy świat albo jako idący ku lepszemu, albo staczający się na dno. Aby dotrzeć do poznawczo ważnych sądów musimy przebić się przez ideologię („fałszywą świadomość” odzwierciedlającą określone punkty widzenia). Miedzy innymi taki zobiektywizowanemu oglądowi służy teoria krytyczna.

Jej krytyczność ma kilka poziomów:

- Po pierwsze wyrasta z niezgody na niesprawiedliwość istniejącego świata - świat jest nie taki, jaki być powinien

- Po drugie ma poznać uwarunkowania rozmaitych procesów społecznych, posługuje się interpretacją uwzględniającą kontekst badanych zjawisk - interpretuje zjawiska kulturowe w kontekście polityki, albo politykę w kontekście potrzeb człowieka itd.

- Po trzecie w swych interpretacjach zmierza do przekroczenia myślenia uprawianego tylko z jednej pozycji - myślenia ideologicznego i dąży do konstruowania wyjaśnień, które mogą być uznane za bardziej adekwatne od myślenia potocznego czy ideologizowanych programów politycznych.

W tym celu interpretuje się rozmaite (cząstkowe) wizje rzeczywistości. Jeśli okazuje się to trudne lub niemożliwe, krytyczni badacze społeczni przyjmują punkt widzenia tych grup społecznych, które w danej sytuacji są uznawane za pokrzywdzone, zdominowane i pozbawione wszelkich przysługujących im praw. Przyjęcie punktu widzenia grup zdominowanych ma znaczenie nie tylko etyczne ale i merytoryczne: pozwala przewidzieć konflikt i wynikające z niego kierunki zmiany społecznego porządku. Pedagogika jako teoria edukacji często odwołuje się do krytyki społecznej, wiąże się to z uwikłaniem procesów edukacyjnych w problem społecznych nierówności - ich rozumienie i projektowanie działań przeciwdziałających nierówności wymaga wypracowania szczególnej teorii i praktyki edukacji.

2. PEDAGOGIKA KRYTYCZNA - PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

Pedagogika krytyczna może być rozumiana jako wykorzystanie filozoficznej teorii krytycznej w analizach i projektowaniu działań edukacyjnych. Stawia ona sobie kilka rodzajów zadań:

- po pierwsze określa wizje człowieka i społeczeństwa - realne i idealne

1. - określa jaki świat jest, a jaki być powinien

2. - poddaje obserwacji i analizie procesy edukacyjne i społeczne

3. - określa w jakiem kierunku powinny podążać zmiany tego świata

- po drugie określa sposoby działania umożliwiające zbliżenie tego co jest do tego jak być powinno

4. - konieczne jest zaprojektowanie określonych działań pedagogicznych

5. - proces ten musi być krytycznie kontrolowany, analizowany i monitorowany

Możemy teraz sobie postawić następujące pytanie: jak wygląda świat w perspektywie pedagogiki krytycznej - czyli pytamy o diagnozę

Diagnoza

W tej warstwie pedagogika krytyczna ujmuje edukacje jako element systemu społecznego ściśle związany z jego funkcjami politycznymi.

Edukacja w tej perspektywie ukazuje swoje dwuznaczne oblicze. Z jednej strony jako element społecznego systemu musi służyć jego konserwacji, zapobiegać radykalnej krytyce i blokować oczekiwanie zmian. Szkoła wychowuje jednostki tak, aby akceptowały one zastany porządek społeczny i traktowały go jako coś oczywistego i nienaruszalnego. Z drugiej strony to właśnie edukacji tradycja oświeceniowa przypisuje rolę czynnika społecznej zmiany.

EDUKACJA ZNIEWALA, ALE WYZWOLENIE WYMAGA EDUKACJI.

Pedagogika krytyczna wpisuje się dokładnie w tę podwójną wizję rozbudowując oba jej elementy. Szuka diagnozy mechanizmów dominacji i przemocy wpisanych w funkcjonowanie instytucji edukacyjnych oraz projektuje takie działania edukacyjne jakie miałyby szansę przyczynić się do zwiększenia zakresu indywidualnej i zbiorowej wolności.

Funkcją edukacji jest to, że jednostki musza zostać wykształcone i wyselekcjonowane tak, aby wszystkie dostępne, niezbędne do funkcjonowania społeczeństwa miejsca pracy zostały odpowiednio obsadzone. Ta postawa sugeruje nam, że jeśli system decyduje o losach jednostek i zbiorowości to jest to system zniewalający i wymagający radykalnej zmiany. Ta teza jest podstawowym elementem diagnozy społecznej zawartej w krytycznej teorii edukacji.

Żyjemy w świecie niesprawiedliwym, powodującym nieuzasadnione cierpienie wielu ludzi, powinniśmy więc wychowywać ludzi tak, aby byli zdolni do jego zmiany

Szkoła narzuca sposób spostrzegania świata jako oczywisty i nie podlegający dyskusji. Dobór treści kształcenia, kryteria egzaminowania i selekcji szkolnych oraz obowiązujące przepisy dyscyplinarne powodują, że istniejące społeczeństwo z podziałami na grupy uprzywilejowane i podporządkowane traktowane jest jako coś oczywistego i naturalnego. Dzięki takiej, ukrytej indoktrynacji struktura społeczeństwa jest akceptowana i może być powielana z pokolenia na pokolenie. Jednym z podstawowych zadań pedagogiki krytycznej jest odsłanianie tego rodzaju mechanizmów dominacji, wpisanych w instytucje i w praktyki edukacyjne oraz kulturowe.

Możemy sobie tutaj zadać pytanie. Jak to się dzieje, że mimo dośc jawnie uprawianej przemocy (ludzie są zmuszani do uczenia się określonych treści) edukacja jest dość powszechnie akceptowana, że obowiązek szkolny nie wywołuje radykalnego sprzeciwu obywateli?

W tradycyjnych programach nauczania odzwierciedlana jest przede wszystkim kultura społecznych elit - tzw. Kultura wysoka. Fakt włączenia jej tekstów i wartości do programu szkolnego czyni z niej kulturę „legalną”, jednocześnie pozbawiając takiego statutu teksty i wartości innych kultur. Możemy w tym wypadku mówic o symbolicznej przemocy dokonywanej na kulturach zdominowanych. Dzieci nie należące do grup elitarnych muszą w szkole oduczyć się swojego jężyka, sposobu postrzegania i przyjąć za własne kody kulturydominującej. „Symboliczna przemoc” szkoły sprowadza się do tego, że pozornie niewinnymi środkami szkoła spycha większość uczniów na kulturowy margines, wpajając im przekonanie, że nie są pełnowartościowymi ludźmi.

Ukryty program szkolny - jest to nie tylko to co zostało oficjalnie zapisane w wymaganiach programowych, podręcznikach, PORADNIKACH, ALE TEŻ CAŁOŚĆ SWOISTEJ KULTURY SZKOŁY. Należą do niej nie tylko treści programowe,(np. nauczanie religii w szkole), ale także wymagania regulaminowe w szkole (np. ubiór-mundurki, punktualność, system nagród i kar), obyczaje (np. kto komu w szkole kłania się pierwszy) i architektura szkoły (np. dlaczego nauczyciele maja osobne toalety albo dlaczego biurko nauczyciela umieszczane jest w centrum klasy). Wszystko to wyraźnie informuje uczniów kto tu rządzi

Podsumowując - świat społeczny wymaga zmiany. Tymczasem zmiany te są blokowane przez rozmaite praktyki kulturowe. Najważniejszym rodzajem tych praktyk jest edukacja. Jednocześnie jednak ta sama edukacja stanowi warunek życiowego powodzenia jednostki. Edukacja jest też koniecznym warunkiem zmiany społeczeństwa.

Cele i kierunki interwencji

Każda grupa społeczna wnosi do szkoły własną kulturę. Edukacje można rozpatrywać pod kątem stopnia jej otwartości na różnorodność wzorów kulturowych. Normalizujące oddziaływanie szkoły opiera się na dwóch strategiach: pierwsza to IGNOROWANIE RÓŻNIC (w klasach mogą być dzieci wywodzące się z różnych grup etnicznych czy religijnych, ale szkoła zakłada, niejako automatycznie, że normalne dziecko jest Polakiem, katolikiem, itp.), druga to TRENING MILCZENIA (dzieci nie należące do zdefiniowanej przez szkołę grupy normalnych uczniów wycofują się z aktywnego udziału w szkolnej edukacji, starają się być niewidoczne i w miarę możliwości unikają zabierania głosu.) W rezultacie przystosowują się do sytuacji społecznej marginalizacji, do życia w cieniu. Takie działanie jednak uniemożliwia im zdobycie umiejętności , dzięki którym w dorosłym życiu mogłyby aktywnie decydować o swoich losach.

Zmiana społeczeństwa wymaga zmiany edukacji. Edukacja uwzględniająca tego rodzaju krytykę powinna przede wszystkim:

- dostrzegać i akceptować różnice społeczne

- dopuszczać różnorodne wypowiedzi i uczyć młodych ludzi aktywnego zabierania głosu we własnych sprawach

- uczyć aktywnego działania na rzecz zmiany nieakceptowanych cech życia społecznego

- działania nauczyciela powinny przypominać działania tłumacza, którego zadaniem jest przekład kultury nieznanej (np. dominującej) na język zgodny z doświadczeniem kulturowym dziecka.

Nauczyciel - jest tu spostrzegany jako sprzymierzeniec słabszych grup społecznych. Nie tylko wspiera tych z którymi pracuje w ich codziennych problemach, ale także jest ich przewodnikiem duchowym. Niestety takie rozumienie roli nauczyciela przeciwstawia się bardzo popularnemu postrzeganiu nauczyciela jako osoby która jest wysoko wykwalifikowana i wie jak uczyć.

Szkoła jest miejscem spotkania kultur. Jest miejscem gdzie są eksponowane i analizowane różnice kulturowe. W kontakcie dwóch kultur może wykształcić się dialog (osoby uczą się komunikować z przedstawicielami innych kultur, oraz stykając się z innością mają sposobność spojrzenia na własna kulturę innymi oczami, ujrzenia siebie tak jakby z boku). Może to być pozytywna wymiana doświadczeń lub niemiła konfrontacja spowodowana pamięcią dawnej wzajemnej przemocy. Jednak edukacja międzykulturowa jest w tedy najbardziej potrzebna. Mówiąc o edukacji międzykulturowej mam na myśli nie tylko grupy etniczne czy mniejszości narodowej religijne, ponieważ każda grupa może być postrzegana jako odmienna grupa kulturowa. Tak więc edukacja może służyć budowaniu komunikacji między takimi kulturami jak: mniejszości narodowe i społeczeństwo, różne warstwy społeczne (np. klasa robotnicza, chłopska itp.), kultura promowana przez szkołę a różne subkultury młodzieżowe.

Edukacja w tym pojęciu nie ma określonej wizji świata społecznego, nastawia się raczej na stworzenie przestrzeni do dyskusji, by wynegocjować przyszłość zgodnie z wolą ludzi.

Nauczyciel może przybrać różne perspektywy radzenia sobie z różnicami:

- konserwatywna - działania nauczyciela maja charakter kolonizacyjny: różnice pomiędzy kulturami reprezentowanymi przez dzieci są ignorowane. Wszystkie te kultury zostają podporządkowane dominującej kulturze reprezentowanej w programach nauczania.

- liberalna - działania nauczyciela mogą tez przybrać postać przyzwalającą na ujawnianie się różnic (uznaje się indywidualny styl jednostki) i zmierzającą do kształtowania tolerancji dla różnorodności.

Rezultaty: nadzieja i kontrowersje

Wielu z was pewnie zastanawia się czy pedagogika krytyczna jest skuteczna? Bardzo trudno jest udzielić odpowiedzi na to pytanie ponieważ projekt pedagogiki krytycznej obejmuje szeroki zakres oddziaływań (od czynników makrostrukturalnych poprzez instytucjonalne po jednostkowe).

Zakładana tutaj perspektywa zmiany społecznej nie jest możliwa do osiągnięcia na wszystkich poziomach analizowanego układu. O ile określone działania pojedynczego nauczyciela mogą coś zmienic w życiu jednostki i wpłynąć na funkcjonowanie szkolnej instytucji, o tyle nie spowodują raczej natychmiastowej zmiany mechanizmów selekcji szkolnych, a już na pewno nie doprowadzą do zauważalnej zmiany struktury klasowej społeczeństwa.

W czym więc upatruje się praktyczny sens pedagogiki krytycznej?

- Po pierwsze w działaniu kolektywnym - jeśli działania zorientowane są na zmiane spoleczną nabieraja charakteru zespołowego, jeśli staja się społecznym ruchem maja szansę na zainicjowanie dalekosiężnych zmian.

- Po drugie w lokalnym działaniu na rzecz wyrwania określonych grup społecznych czy jednostek z „logiki społecznej determinacji”- z punktu widzenia logiki systemu społecznego dziecko chłopskie ma bardzo nikłe szanse zdobycia znaczącego wykształcenia. Typ pierwotnej socjalizacji, sytuacja ekonomiczna jego rodziny, marginalizacja jego lokalnej kultury w zasadzie przesądzaja o niepowodzeniu dążeń edukacyjnych takiego dziecka. Ze statystyk nie wynika jednak, że takie dziecko nie może odnieść sukcesu. Lokalne działanie społeczne może uczynić znaczącą różnicę w funkcjonowaniu określonej społeczności.

- w myśleniu pedagogicznym powinien dominować język nadziei a nie retoryka teorii reprodukcji - dzieci buntują się przeciw szkole, co oznacza, że rozpoznają w niej instytucję przemocy, która ogranicza ich życiowe szanse, dostosowując je do wymagań społecznego systemu.

Ważne by akty oporu były sensowne: by jednostka rozpoznająca władzę, jaką system społeczny sprawuje nad nią za pośrednictwem edukacji, nie pozbawiła się edukacji.

Pojawia się kontrowersja: wbrew wysiłkom ludzi dążących do poprawy warunków życia lokalnych społeczności, do wyrównania szans życiowych dyskryminowanych jednostek i grup, świat zdaje się zmierzać w kierunku coraz silniejszej władzy pieniądza i twardej logiki ekonomicznej. W tym kontekście pojawić się może sceptycyzm co do strategii edukacji krytycznej jako sposobu na zmianę społecznego świata.

2

---