SYSTEMY  WYCHOWANIA RESOCJALIZACYJNEGO

W zakładach dla nieletnich nieprzystosowanych społecznie stosuje się wiele różnorodnych form organizacyjnych i metod wychowania. Są one odpowiednio dobierane w ten sposób, by odpowiadały wymaganiom współczesnej rzeczywistości. Przy ich ustalaniu bierze się pod uwagę także stan osobowości wychowanków, ich wiek, płeć i stopień wykolejenia społecznego.
Celem tego wykładu jest scharakteryzowanie poszczególnych systemów wychowania resocjalizacyjnego, które wywarły najsilniejszy wpływ na obecną organizację i treść pracy zakładów.

1.  SYSTEM    PROGRESYWNY

System progresywny co prawda rzadko, aczkolwiek znajduje zastosowanie we współczesnej organizacji pracy resocjalizacyjnej w zakładach. Jest on oparty na przekonaniu, że jeśli nieletniemu stworzy się możliwości uzyskania lepszych warunków życia i lepszego traktowania podczas jego pobytu w zakładzie, znacznie szybciej i skuteczniej ulegnie on poprawie. System ten zachęca więc wychowanka do: „przejścia od faz traktowania ostrzejszego do następnych, które charakteryzuje progresja uprawnień społecznych 8”. Gdybyśmy chcieli sięgnąć do jego korzeni systemu progresywnego, musielibyśmy cofnąć się do połowy XIX wieku, a konkretnie do roku 1855. Wtedy to właśnie w Lensburgu, leżącym na terenie Szwajcarii, powstały jego początki. Na nowo opracowany został on przez E. Brise w zakładzie w Borstalu 9 w Anglii na początku XX wie-ku, a konkretnie w 1905 roku.
Za największe zalety tego systemu uznaje się;

• dokonywanie przydziału do grup wychowawczych na podstawie wstępnej oceny stopnia demoralizacji;
• personel nie zachęcał do poprawy, dokonywał jedynie oceny zachowania podopiecznego, w oparciu o wyznaczone wcześniej przepisy, zasady. Zachęta tkwiła już w samym systemie progresji;
• wychowanek ciągle skłaniany był do samooceny swoich czynów i po-stępowania, gdyż dostrzegał on, że jego zachowanie jest ściśle powiązane z warunkami jego bytowania.

Poprawa zachowania niosła za sobą poprawę warunków życia, jego pogorszenie, pogarszało także sytuację w jakiej znajdował się podopieczny;

• nie tworzyła się opozycja w stosunku do personelu, ponieważ to nie on stawiał zadania i wymagania, ale wynikały one z istoty samego systemu;

• wychowanek zyskiwał coraz większe przywileje stopniowo, co oznacza, iż przygotowywał się do życia w środowisku etapami, stąd też życie w zakładzie coraz bardziej zbliżało się do życia „na wolności”;
• ważne jest także to, iż wychowanek po opuszczeniu zakładu nie zostawał pozostawiony samemu sobie, ale opiekę nad nim sprawowało przez określony czas „Towarzystwo Borstalskie”, tj. społeczna organizacja opieki;

Jak każdy system również system progresywny ma swoje wady;

• wychowankowie bardzo często przyjmowali postawę pozornej poprawy, która pozwalała na uzyskanie przywilejów i przejście do grup, które cieszyły się większymi uprawnieniami;
• pojawiały się także przypadki, że pozytywne oceny wystawiane przez personel były wymuszane przez bardziej zdemoralizowanych wychowanków;

• przenoszenie podopiecznych z grupy do grupy powodowało rozluźnienie więzi, które rodziły się między wychowankami;

• prawie w każdej grupie pojawiał się zespół nieformalnych przywódców, którzy skutecznie obracali w niwecz starania jednostek pragnących uzyskać lepsze oceny;

Wyżej wymienione wady spowodowały, że progresywny system wychowania jest obecnie rzadko stosowany w swojej pierwotnej formie. Pewne jego elementy w różnych wariantach można natomiast spotkać we współczesnych systemach wychowania resocjalizacyjnego. Wykorzystuje się na przykład: „wskazanie wychowankom perspektyw poprawy warunków życia w grupie      na skutek poprawy form zachowania, pobudzanie do krytycznej oceny swego postępowania, stworzenie warunków organizacyjnych wpływających na dyscyplinę wychowanków (m.in. współudział w ustalaniu regulaminu wewnętrznego    w ramach ogólnego statutu zakładu ).

2.  SYSTEM    SOCJOPEDAGOGICZNY

W  systemie tym duży nacisk kładzie się na samorządność kolektywu: „duch i atmosfera życia republiki zależą w dużej mierze od inspiracji ideowo-twórczej dorosłego wychowawcy”, który nie spełnia tu roli kierownika grupy (nie wynika to bowiem z organizacyjnych założeń).Jego zadaniem jest współpraca w organizowaniu zajęć i wspieranie grupy, aktywizowanie jej do działań wartościowych i inicjowanie tych działań. Bardzo ważnym zadaniem wychowawcy jest również koordynowanie pracy grupy jako całości. Ustala on cele      i zadania, a także pomaga grupie w ich realizacji. Jego zasadniczym zadaniem jest takie ukształtowanie zespołu, aby jednostka w jego ramach miała korzystne warunki społeczno-moralne. Wychowawca czuwa więc nad pozytywnymi interakcjami między poszczególnymi osobami. Jego oddziaływanie nie jest jednak bezpośrednie, dokonuje się natomiast dzięki grupie. Z powyższych twierdzeń niewątpliwie wynika więc, że w systemie socjopedagogicznym wyraźnie dominuje traktowanie człowieka jako członka większej zbiorowości.
Kolejnym bardzo ważnym elementem systemu socjopedagogicznego jest praca. Już z założenia  tego systemu wynika, że: „gotowość i zamiłowanie do pracy stanowią istotny probierz osiągnięcia efektów resocjalizacji nieletniego”.

System socjopedagogiczny długiej tradycji nie posiada, rozwinął się i znalazł zastosowanie w wielu zakładach szczególnie po II wojnie światowej. Duże zasługi w jego rozpowszechnianiu miał W.R. George, twórca republiki młodzieżowej założonej we Francji.
System socjopedagogiczny uważa się za rewolucyjny w stosunku do systemu progresywnego. Czapów i Jedlewski w swojej Pedagogice resocjalizacyjnej podkreślają, że stanowi on krok na przód w postępie myśli pedagogicznej dotyczącej młodzieży niedostosowanej społecznie. Wzbogaca on bowiem za-równo kulturotechniczne, jak i antropotechniczne środki wychowania. Podobnie, jak system progresywny, system socjopedagogiczny jest rzadko spotykany        w zakładach poprawczych i wychowawczych w swojej pierwotnej formie. Stosuje się raczej tylko poszczególne elementy tego systemu, często bowiem zdarza się, że w zakładzie pojawiają się zdemoralizowane jednostki, które nie są przy-gotowane do tworzenia integrujących struktur wewnątrzgrupowych i do nadawania treści pozytywnej działalności grupy.

3.  SYSTEM  HOMOGENICZNY

System ten opiera się na zasadzie doboru wychowanków wg określonych kryteriów. Jego nazwa wywodzi się z języka greckiego. Przymiotnikiem homogeniczny określa się rzeczy jednorodne, jednolite. Takie też są tworzone      w tym systemie grupy. Młodzież przyjęta do zakładu, w którym stosuje się po-dział na homogeniczne grupy wychowawcze, zostaje poddana rozpoznaniu diagnostycznemu, w ten sposób wyodrębnia się wychowanków o określonym stopniu wykolejenia i podobnym stanie osobowości. W powstałych w ten sposób grupach stosuje się następnie oddziaływania najbardziej adekwatne do danej odmiany wykolejenia społecznego. Dobór właściwego rodzaju oddziaływań resocjalizujących jest rzeczą niezwykle istotną i tak np. w grupach, których wychowankowie przejawiają nasilone tendencje psychopatyczne  stosuje się kary i na-grody; w przypadku młodzieży neurotycznej wprowadza się zalecenia systemu indywidualnego; wychowankowie, których wykolejenie społeczne wiąże się      z antagonistyczno - destruktywnym uspołecznieniem i przynależnością do środowisk przestępczych, stosuje się oddziaływania podobne do tych, które proponuje system socjopedagogiczny. Istnieje jednak niebezpieczeństwo, że stosowanie  podziału może wpłynąć na dezintegrację zbiorowości, dlatego też teoretycy zalecają rozwiązania homogeniczne w skali całego zakładu, co oczywiście pociąga za sobą konieczność tworzenia zakładów stosujących różne systemy oddziaływań resocjalizujących.          Podobnie, jak inne systemy, również system homogeniczny posiada wady, nie można się bowiem ustrzec pomyłek w przypadku selekcji wychowanków.
W organizacji wychowania dzieci opuszczonych w domach dziecka i do-mach młodzieżowych, w których wychowankowie przebywają długo, system homogeniczny nie jest na ogół stosowany, jest bowiem sprzeczny z układem organizacyjnym, odpowiadającym strukturze rodziny. Za stosowaniem systemu homogenicznego w zakładach wychowawczych i poprawczych przemawiają pewne zalety. Zorganizowanie zgodnie pracujących zespołów skupiających jednostki zdemoralizowane, agresywne i wybuchowe obok spokojnych i biernych, ze środowisk przestępczych i rodzin dbających  o dzieci, byłoby bardzo trudne, a czasem wręcz niemożliwe. Integracja grupy natrafiałaby wówczas na ogromne problemy, dlatego też zhomogenizowanie grup niewątpliwie ułatwia pracę wychowawczą.
W grupach jednorodnych pod względem wieku i cech psychicznych łatwiej dostosować można metody terapii medycznej, psychicznej i socjopedagogicznej. Należy również pamiętać, że jednostki o objawach odchyleń od normy wymagają stosowania specjalnych form kształcenia ogólnego i zawodowego, dlatego program nauczania powinien być odpowiednio dostosowany do możliwości wychowanków, co ułatwia właśnie stosowanie systemu homogenicznego w zakładach młodzieży trudnej i nieletnich przestępców.
Począwszy od XVI do połowy XIX wieku nie stosowano homogenizacji grup. Tendencja do segregowania nieletnich pojawiła się dopiero w połowie XIX wieku. Początkowo selekcja młodzieży odbywała się na podstawie przesłanek psychologicznych i penitencjarnych. Stopniowo zaczęły pojawiać się koncepcje, które znalazły swój wyraz  w przepisach dotyczących opieki nad dzieckiem i przestępczości nieletnich. Pierwsza kodyfikacja praw dziecka, o nazwie „Karta Dziecka” (Children Charter ), zawierająca m. in. wskazania dotyczące zasad organizowania i różnicowania zakładów wychowawczo- poprawczych, powstała w Anglii w 1908 roku. Zgodnie z jej postanowieniami zaczęto organizować;
• zakłady opieki doraźnej dla dzieci opuszczonych i zaniedbanych,        a także dla nieletnich przestępców, których sprawy rozpatrywane były w sądzie;
• zakłady poprawcze dla dzieci zaniedbanych i opuszczonych, które nie dokonały czynów przestępczych- z podziałem na zakłady dla chłopców i dziewcząt;
• zakłady wychowawcze o ostrzejszej dyscyplinie dla dzieci i nieletnich w wieku 12-16 lat, skierowanych przez sądy lub dla szczególnie trudnych, na wniosek rodziców;
• zakłady wychowania karnego, dla tzw. niepoprawnych;
System homogeniczny wraz z biegiem czasu zaczął cieszyć się coraz większym powodzeniem.

4.  SYSTEM  HETEROGENICZNY

Heterogeniczny system wychowania resocjalizacyjnego, w przeciwieństwie do homogenicznego, oparty jest na zasadzie tworzenia grup wychowanków zróżnicowanych, zarówno pod względem wieku, stopnia rozwoju psychofizycznego ,jak i właściwości charakterologicznych, co odpowiadać ma strukturze środowiska społecznego. Zwolennicy tego systemu zakładają, że jeśli wychowanek będzie wzrastał w jednolitym zespole, trudniej dostosuje się do życia    w naturalnych warunkach społecznych. Dla procesu resocjalizacji warunki korzystniejsze stwarzać ma system heterogeniczny, ponieważ istnieją w nim lepsze warunki wykorzystania sytuacji społecznych. Zaletą jest również to, że grupa zróżnicowana zaspokaja  potrzebę znaczenia, dostrzegania własnej wartości.  Za stosowaniem systemu heterogenicznego przemawia również fakt, kumulacja jednostek trudnych o cechach zbliżonych w jednej grupie jest niekorzystna.    W zespołach takich o wiele łatwiej dochodzi do agresji.

5.  SYSTEM  EKLEKTYCZNY

System eklektyczny16  zwany jest także komplementarnym. Zakłada on,  iż żaden z systemów nie jest doskonały, ale w każdym można  doszukać się czegoś właściwego do zastosowania do danego wychowanka lub grupy wychowanków.

System eklektyczny nie ma wyraźnie określonego schematu, a elementy wykorzystywane z innych systemów występują w różnej relacji, dlatego też systemu tego nie można scharakteryzować jako opartego na określonych i stałych założeniach. Nie jest to więc „ system” we  właściwym tego słowa znaczeniu. Jego układ jest zmienny w zależności od potrzeb, jakie występują w procesie realizowania zadań wychowawczych i resocjalizacyjnych. System eklektyczny sprawnie wykorzystuje więc sprawdzone osiągnięcia, stosuje w aktualnych warunkach najlepsze formy organizacyjne, środki i metody. W zakładach, w których jest on stosowany, na pierwszym miejscu stawia się wszechstronne bada-nie, dające podstawy do opracowania diagnozy psychologicznej, a następnie prognozy wychowawczej, która wskazuje najskuteczniejsze metody postępowania z wychowankiem. Dużą wagę przywiązuje się też do indywidualnej      i grupowej psychoterapii oraz do indywidualnego i grupowego doradztwa wychowawczego, a także jak informuje Grzegorzewska: „do sposobu przyjęcia nie-letniego do zakładu, do pracy ekipy specjalistów, atmosfery zakładu, programu jego działalności, kształcenia ogólnego i zawodowego, współpracy z rodzicami, kontaktu z sąsiedztwem itp.”.

System eklektyczny jest bardzo otwarty, jego cechą jest również elastyczność. Fakt, że przyjmuje on najkorzystniejsze rozwiązania sprawia, że większość placówek wychowawczych pracuje na jego zasadach. Nie zawsze jednak należy rezygnować z rozwiązań postulowanych przez inne systemy, przykładowo rozwiązań systemu homogenicznego. Niektóre jednostki bowiem, sprzyjające przestępczemu wykolejeniu, wymagają odrębnego traktowania, a czasem nawet izolacji, ze względu na to, iż stanowią zagrożenie dla zdrowia i mienia obywateli. 

6.  SYSTEM    DYSCYPLINARNY

Jak już sama nazwa wskazuje, funkcja poprawcza systemu dyscyplinarne-go skupia się głównie na dyrygowaniu i karaniu. Istnieje tu jednak ryzyko,      że dyscyplina może powodować bardzo niedobre konsekwencje pedagogiczne. Wychowankowie często pozornie przestawiają się na „lepsze”, jednakże czynią to bez wewnętrznego przekonania o słuszności konieczności zmiany swej po-stawy. W przypadku takiego rozwiązania dyscyplina moralna i samokontrola mogą zostać zastąpione przez dyscyplinę wymuszoną z góry narzuconą, która skutkuje tylko tak długo, dopóki ciąży nad nieletnim, w momencie jej braku, wychowanek bezzwłocznie wraca do wcześniejszych zachowań.

Istotą systemu dyscyplinarnego jest stosowanie kar, uznanych za najskuteczniejszy środek wychowawczy bez względu na stan osobowości nieletnich. Wymagania dyktuje w tym przypadku autokratyczny wychowawca i robi to od-górnie, nie licząc się z możliwościami jednostek i koniecznością indywidualizowania ich. System ten zmierza więc  do podporządkowania wszystkich wychowanków  jednakowym sankcjom, które zdaniem Jedlewskiego powinny ich kierować ogólnie ku adaptacji społecznej. Jedlewski podkreśla również,    że następuje wówczas upraszczanie i wulgaryzowanie w praktyce pedagogiki specjalnej, która- jak sama nazwa wskazuje, wymaga od wychowawcy specjalnie opiekuńczego traktowania każdej jednostki. Działanie personelu zakładowego natomiast, w przypadku systemu dyscyplinarnego, polega głównie na łamaniu woli nieletniego środkami przymusu i nacisku, oraz podporządkowaniu jej nakazom i zakazom obowiązującego wszystkich regulaminu.

Przejście od zasad wychowania do metod złagodzonych nastąpiło dopiero pod wpływem rozwijającej się pod koniec XIX wieku psychologii dziecka. Uznano wówczas, że surowość i karność bezwzględna nie stoją na pierwszym miejscu.

7.  SYSTEM  RODZINNY

Istotą systemu rodzinnego jest upodabnianie struktury grupy i zakładu do modelu rodziny. Rozwiązania takie stosowano już w drugiej połowie wieku XIX. Początkowo zbliżenie do rodziny polegało jedynie na tym, że tworzono mniejsze grupy, które umieszczano oddzielnie- np. w innych domkach. Przy czym wychowankowie z danej grupy przebywali pod stałą opieką swojego wychowawcy. Obecnie stosuje się inne rozwiązania. Dzieci młodsze, osierocone i pozbawione opieki przyjmuje się do „grup rodzinnych”, bez znaczenia czy są to chłopcy czy dziewczęta. Zasadniczo selekcja się nie odbywa. Prowadzeniem tak utworzonych grup zajmuje się małżeństwo lub osoba, która przejmuje funkcje wychowawcze, zbliżone do funkcji rodziców. Również życie dzieci organizuje się na wzór życia rodzinnego, stwarza się im warunki podobne do tych jakie mają dzieci w naturalnej rodzinie.
Do struktury rodziny najbardziej zbliżone są „domy rodzinne”, tworzy się je w ten sposób, że rodzina mająca własne dzieci lub ich nie mająca, przyjmuje pod opiekę dzieci obce. Tenże system wychowania w rodzinie zastępczej zapoczątkowany i udoskonalony został w Szwajcarii. Posiada on ogromne walory wychowawcze.

„ Rodzinne domy dziecka” nie zawsze prowadzone są przez małżeństwa,    w nich jednak również życie organizowane jest w ten sposób, by przypominało ono życie w normalnej rodzinie.
Te same cele przyświecają „wioskom dziecięcym”, w których niewielkie grupy dzieci umieszczane są w oddzielnych domach, gdzie przebywają pod opieką „wujków” i „cioć”.
Do największych zwolenników systemu rodzinnego należy zaliczyć J. H. Pestalozziego, a także J. J. Wehrliego, wychowawcę i kierownika zakładu dla młodzieży osieroconej i wykolejonej w Hofwyl.

BIBLIOGRAFIA;


• Cyrańska E. Wybrane problemy pedagogiczne pogotowia opiekuńcze-go. W; Prawne i pedagogiczne aspekty ochrony dziecka przed patolo-gią społeczną. Katowice 1985
• Czapów Cz. i Jedlewski S. Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1971.
• Kalinowski M. Europejskie systemy resocjalizacji nieletnich. Wydaw-nictwa Szkolne i Pedagogiczne 1991.
• Kopaliński S. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa 2000.
• Lipkowski O. Resocjalizacja. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1980
• Patulski W. Bilans sądownictwa rodzinnego, „Gazeta Prawnicza” nr 6.
• Sawicka K. Polska myśl resocjalizacyjna. Warszawa 1993.

---