ROZWÓJ ŚRODKÓW PRZEKAZU I ICH WPŁYW NA CZŁOWIEKA

W celu lepszego zrozumienia wpływu środków społecznego przekazu na rozwój i życie człowieka, prześledzimy w jaki sposób, nastąpiło zjawisko umasowienia środków przekazu. Jeden z wybitnych kanadyjskich naukowców w dziedzinie mass mediów M. McLuhan, na początku lat sześćdziesiątych podał teorię trzech etapów ludzkiej historii. Twierdzi, iż na początku komunikacja międzyludzka wymagała fizycznej obecności osób, a proces nauczania polegał na ustnym przekazywaniu wiadomości. Sytuacja zmieniła się radykalnie z chwilą wynalezienia druku przez Gutenberga, tworząc nowy etap historii, w którym idee przybierają formy niemych liter, a fizyczna obecność osoby przekazującej posłannictwo stała się zbędna. Jest to drugi etap historii. Trzeci etap historii cywilizacji ludzkiej, rozpoczął się z chwilą wynalezienia radia, rozwoju elektroniki i rozpowszechnienia telewizji. Specyfiką tego okresu jest komunikowanie poprzez zmysły słuchu, wzroku i dotyku. Dzięki filmowi i telewizji kontakt z człowiekiem zostaje nawiązany ponownie. Wynika stąd wniosek, że rozwój komunikacji międzyludzkiej i środków przekazu następował w sposób progresywny. Poprzez ten fakt, zauważa się, że każda epoka charakteryzuje się własnym stylem zachowania i wypowiedzi oraz posiada własne oblicze kulturowe i własne specyficzne cechy.

Momentem przełomowym w dziejach ludzkości było wynalezienie prądu. Wynalazek ten przyczynił się do wzrostu tempa rozwoju techniki. Zaczęły powstawać coraz to nowsze urządzenia do przekazu informacji i komunikacji ludzkiej, co też wpływa na ich umasowienie.

Zauważa się, że człowiek ze swej natury otwarty jest na rozwój. Dąży więc do tego, aby stawać się coraz bardziej doskonałym. Dokonuje się to nie przez fakt, kim człowiek już jest, ale kim może być. Zatrzymując się w swoim rozwoju człowiek zaprzeczyłby wtedy swojemu powołaniu, którym został obdarzonym przez Boga. Wiąże się to z niebezpieczeństwem cofania się w rozwoju prowadzącym w konsekwencji do jego odczłowieczenia.

Rozwój narzędzi komunikowania międzyludzkiego następował bardzo długo. Przyjmowanie poszczególnych technik przez człowieka i włączanie je w życie, przebiegała powoli. Niosło to ze sobą określone skutki społeczne i psychologiczne. Miało również wpływ na zmiany dokonujące się w kulturze.

Człowiek od niepamiętnych czasów, pragnął zawładnąć czas i przestrzeń. Pragnienie to wynika z pierwszego w człowieku ontologicznego poszerzania doświadczeń poznawczych, a przez to stanie się źródłem poznania dla innych. Poprzez poznanie, człowiek staje się bardziej osobą. Poznanie otaczającej rzeczywistości, czyni go bogatszym o nowe doświadczenia i innym. Zmienia ono również jakość jego życia

Pierwotny człowiek komunikował się za pomocą obrazu lub słowa. Komunikacja międzyludzka, opierająca się na słowie, wyznacza człowiekowi szczególne miejsce, jakie zajmuje w świecie. Słowo wiąże się nie tylko z poznaniem czy wiedzą, ale także z osobą ludzką. Słowo mówione oprócz tego, że przekazuje informację o ludziach, zjawiskach, świecie, określa również jego nadawcę. Ukazuje jego stan emocjonalny, jak również jego osobowość.

Zauważa się, że z czasem sposób komunikowania ustno-obrazowy zaczął przybierać formę pisaną. Dążono do tego, aby formy fonetyczne przedstawić w zapisie o linearnej naturze. Jako przykładem pierwszego alfabetu fonetycznego o linearnej strukturze i logice sylogistycznej możemy się posłużyć alfabetem greckim. Polega ona na tym, że litery w linii logicznie następujące po sobie, tworzą logiczną budowę zgłosek. Rozwój piśmiennictwa wpłynął na również na sposób przekazywania treści.

Z wykorzystaniem przekazu ustno - obrazowego, wiąże się zasada homogeniczności słowa i obrazu w odniesieniu do komunikowanej treści. Z zasady tej wynika, że słowo i obraz spełniają tę samą funkcję, jaką jest pośredniczenie, przybierające charakter znaku lub symbolu. Zasada homogeniczności znajduje swoje odniesienie do antycznego teatru. Stał się on miejscem przekazu słowa, połączonego z wyglądem osób w nim występujących. W zależności od sztuki wygląd aktorów i mowa były formą przekazu pewnych treści osobom przychodzącym na oglądnie sztuki teatralnej. Słowo mówione połączone z rolą odgrywaną na scenie stało się więc formą przekazu społecznego. Również i współczesny teatr, wykorzystując różne możliwości nowych form i współczesnej techniki, pragnie przyjść z pomocą ludzkiemu słowu. Do widowisk wprowadza się nowe elementy. Należą do nich między innymi ilustracja muzyczna, songi, ekspresywny balet, bogata symbolika i mimika, znosi się rampę, jak również wykorzystuje się reflektor i punktowiec.

Z wynalezieniem druku nastąpiły zmiany w procesie przekazywania informacji międzyludzkiej. Ojczyzną druku jest Daleki Wschód. Z Chin pochodzi najstarsza drukowana książka. Datuje się ją na połowę IX w. W kulturze europejskiej początki druku sięgają XV. W roku 1456 niemiecki drukarz J. Gensfleisch, zwany Gutenbergiem, wydrukował słynną, 42 - wierszową Biblię, zawierającą 1286 stronic. To pierwsze udane dzieło drukarskie przyczyniło się do szybkiego rozpowszechnienia druku w Europie.

Pojawienie się maszyn drukarskich i druku, wywarło wielki wpływ na życie społeczne, religijne i polityczne. Zwiększyła się w ten sposób ilość książek oraz łatwiejszy stał się do nich dostęp. Umożliwiło to, szybszy w tamtych czasach przepływ prądów umysłowych i informacji. Dzięki większej ilości książek zwiększyła się liczba osób umiejących czytać i pisać. Przyczyniło się to do zmiany charakteru szkoły oraz sposobu nauczania. Każdy człowiek umiejący czytać, mógł indywidualnie zgłębiać tajniki wiedzy. Pojawienie się większej ilości książek, miało wpływ na rozwój języków narodowych. W skrajnych sytuacjach, prowadziło to do wzrostu tendencji nacjonalistycznych. Druk miał wpływ na życie polityczne. Podobnie w filozofii, pojawienie się druku wpłynęło na powstanie prądów mechanistycznych.

Rozwój techniki, wpływa na rozwój społeczeństwa i przyczynia się do wzrostu poziomu życia. Poprzez udoskonalanie maszyny drukarskiej rozpoczęto wydawanie prasy. W roku 1812 niemiecki drukarz, F. Koenig, skonstruował maszynę cylindryczną, która służyła do drukowania gazet. Udoskonalona maszyna wykonywała 1600 odbitek na godzinę. Dzięki temu mogły wychodzić coraz większe nakłady prasy. Wynalazek ten przyczynił się do zwiększenia ilości tytułów wielonakładowych dzienników prasowych. Zauważa się , że powstała sytuacja przyczyniła się do umasowienia przekazu. Coraz większa liczba ludzi, zaczyna korzystać z tego źródła przekazywanych informacji. Nie są to jeszcze informacje obejmujące swoim zasięgiem cały świat. Również i szybkość ich przekazywania nie była wielka.

Udane prace nad prądem elektrycznym przeprowadzone przez A. Volta, stały się przełomowym momentem w pracy nad nowymi rozwiązaniami technicznymi. Prace nad wykorzystaniem prądu elektrycznego, przyczyniły się do powstania różnych wynalazków technicznych, między innymi maszyny elektrycznej. Z chwilą wynalezienia prądu elektrycznego, a następnie zastosowaniem go do urządzeń informatycznych, w połowie XIX w., zauważa się początki przyspieszonego rozwoju środków społecznego komunikowania. Rozwój techniczny wpływa na życie społeczne, oraz kształtowanie osobowości jednostki. Wraz z rozwojem technicznym związany jest również postęp. Niewątpliwie postęp przyczynia się do zwiększenia możliwości ludzkiego poznania. Powoduje, że przed człowiekiem pojawiają się możliwości samorealizacji i działania w różnych strefach ludzkiego życia. Przez ten fakt, postęp przyczynia się do powstawania nowych praw i obowiązków. Wpływa to na kształtowanie się nowego modelu kultury zwanej kulturą techniczną.

Zastosowanie prądu elektrycznego do urządzeń informatycznych przyczyniło się do szybkiego ich rozwoju. W dalszej części pracy zostaną poddane analizie najważniejsze wynalazki techniczne, jakie dzięki wynalezieniu prądu zaczęły powstawać oraz ich wpływ na komunikację społeczną i międzyludzką. Analiza ta pozwoli nam zaobserwować, jak w szybkim tempie postęp techniczny przyczynił się do rozwoju mass mediów.

W roku 1837 Amerykanin S. Morse patentuje prototyp telegrafu elektrycznego, do przekazywania informacji na odległość. Wynalazek ten miał wpływ na życie społeczności ludzkiej, przekształcając ją według nowych pojawiających się wzorców.

Telegraf znalazł zastosowanie w żegludze, wojskowości, jak również w życiu politycznym. Miał duży wpływ na sposób w jaki redagowano czasopisma, mogąc korzystać z większej ilości przesyłanych informacji. Jak można zauważyć, wynalazek ten przyczynił się do ułatwienia przekazu informacji.

W roku 1876 kolejny Amerykanin A. G. Bell, skonstruował praktyczny telefon. Wynalazek ten przyczynił się do przekształcenia życia wielu społeczeństw. Okazało się, że telefon stał się urządzeniem bardziej praktycznym niż telegraf, ponieważ nie potrzebował znajomości kodu telegraficznego. Wynalazek telefonu, pozwolił na szybsze przekazywanie informacji i wiadomości na dłuższe odległości.

Przełomowym momentem w rozwoju technicznym zwiększającym możliwość komunikacji międzyludzkiej było skonstruowanie radia. W roku 1887 H. Hertz, korzystając z teorii Maxwella odkrył fale elektromagnetyczne. Odkrycie to wykorzystał w swoich badaniach rosyjski uczony A. Popow i 1896 r. skonstruował radiotelegraf, pierwowzór radia. W dalszych pracach nad transmisją radiową A. Popowi, pomagał angielski uczony G. Marconi. Tego samego roku G. Marconi w okolicach Bolonii, dokonał. udanej transmisji radiowej na odległość 10 km.

Wynalazek radia znalazł zastosowanie w różnych dziedzinach życia ludzkiego, naukowego i technicznego. Radio zostało wykorzystane także w przemyśle zbrojeniowym do zdalnego sterowania pociskami, torpedami i rakietami. Urządzenie to znalazło zastosowanie w sterowaniu statkami kosmicznymi, jak również sztucznymi satelitami. Radio przyczyniło się głównie do szybszej wymiany wiadomości. Przekazywane wiadomości, aby mogły się lepiej rozprzestrzeniać potrzebne jest ich zbieranie - centralizacja. Wynalezienie radia dało słuchaczowi poczucie uczestnictwa w zdarzeniach. Ułatwiło mu również, możliwość szybszego porozumiewania, jakby skracając odległość między ludźmi.

W tym samym czasie, kiedy trwały prace nad radiem miało miejsce inne epokowe wydarzenie. Wywarło ono wielki wpływ na sposób komunikowania międzyludzkiego. W roku 1895 Francuzi, bracia A. i L. Lumière wynaleźli kinematograf i dokonali pierwszej publicznej projekcji filmu ruchomego. Uruchomili pierwsze stałe kino wyposażone w zbudowany przez nich kinematograf, służący do robienia zdjęć i ich projekcji. Równocześnie z rozwojem techniki zaczęto udoskonalać obraz filmowy poprzez łączenie go z dźwiękiem. Następnym krokiem w rozwoju kinematografii był film barwny.

Po udanych próbach z obrazem kinowym, podjęto pracę nad zbudowaniem urządzenia do przekazywania obrazu na odległość. W roku 1925 wykorzystując ideę systemu telewizji bezprzewodowej polskiego fizyka M. Wolfke, Anglik J. L. Baird dokonał pierwszej udanej próby, przekazania obrazu na odległość. Pierwsza stacja telewizyjna nadająca stałe programy powstała w Londynie w 1936 r. Dalszy postęp związany z telewizją, polegał na jej udoskonalaniu. Poprzez sztucznego satelitę obraz telewizyjny mógł być przekazywany na całą kulę ziemską. Rozwój telewizji użytkowej ułatwił przekazywanie obrazów różnego rodzaju procesów technologicznych, badań naukowych a nawet kierowanie ruchem ulicznym.

Połączenie dźwięku i obrazu oraz ich wykorzystanie w konsekwencji przyczyniło się do zmian w życiu indywidualnym i społecznym. W przeciwieństwie do radia, obraz filmowy i telewizyjny angażuje w człowieku równocześnie wiele zmysłów. Powoduje, że człowiek odnosi wrażenie iluzorycznego uczestnictwa w oglądanych wydarzeniach. Realność obrazów wykorzystywanych w filmie i przez telewizję sprawia namiastkę realnych przeżyć człowieka. Udostępniają odbiorcy możliwość obserwacji życia rodzinnego i wejścia w szeroko rozumiany świat ludzkich problemów i spraw .

Szeroko rozumiana „kultura masowa” posługuje się językiem uniwersalnym. Takim językiem posługuje się między innymi film. Zawiera on obraz, ruch, kolor i słowo. Gdyby nawet zrezygnować z elementu, którym jest słowo, pozostałe elementy tego języka prowadzą do łamania barier niezrozumiałości obecnego języka mówionego. W konsekwencji prowadzi to do zbliżenia się ludzi i zwyczajów odmiennych ras i kultur.

Przez zastosowanie nowych technologii w produkcji, środki przekazu jakimi są film i telewizja, zostały udoskonalone. Obok nich powstały również i nowe. Z chwilą pojawienia się radia zainteresowano się magnetycznym zapisem dźwięku. Na przełomie dwudziestych i trzydziestych lat XX wieku udoskonalono aparaty do zapisu dźwięku, które znalazły zastosowanie w rozgłośniach radiowych. Wynalazek taśmy magnetofonowej dokonany przez F. Pfleumera. przyczynił się do upowszechnienia magnetofonu. Znalazł on zastosowanie do utrwalania dźwięku. Technika magnetycznego zapisu sygnałów znalazła została użyta w przygotowaniu pamięci elektronicznych maszyn matematycznych oraz programów obrabiarek i ciągów produkcyjnych. Jednak najpopularniejszą formą wykorzystania współcześnie magnetofonu jest odtwarzanie muzyki.

Dzięki technice magnetycznego zapisu, pojawiła się również możliwość utrwalania obrazów. W ten sposób postał magnetowid, jako „urządzenie do magnetycznego rejestrowania i odtwarzania obrazu z taśmy magnetycznej”. Pierwszy magnetowid zbudowała amerykańska firma Ampex w roku 1956. Z chwila skonstruowania magnetowidu i jego masowego upowszechnienia, stanowi on poszerzenie funkcji telewizora. Staje się nawet niezależny od telewizji i kina, oficjalnych środków przekazu. Zaletą techniki video jest między innymi to, że nagrany program czy audycję można odtwarzać wielokrotnie. Sprzyja to kształtowaniu jednostkowy zainteresowań i może też służyć jako pomoc w nauczaniu.

Wśród naukowców powstała myśl o stworzeniu sztucznego satelity, który mógłby służyć między innymi do przekazywania informacji. Pierwszy sztuczny satelita Sputnik 1 został umieszczony na orbicie ziemskiej przez ZSSR w 1957 r. Wyposażony był w dwa nadajniki radiowe i przyrządy pomiarowe. Jego zadaniem było zbadanie górnej warstwy atmosfery. Następne satelity umieszczane na orbicie ziemskiej, zostały użyte do badań geodezyjnych, meteorologicznych, komunikacji telewizyjnej i radiowej. Wraz z rozwojem środków społecznego przekazu, zwiększa się znaczenie i wykorzystanie sztucznych satelitów. Dzięki wykorzystanie satelit geostacjonarnych zostało umożliwione przesyłanie już nie tylko dźwięku ale i obrazu do wszystkich zakątków świata. Poprzez postęp w dziedzinie telekomunikacji satelitarnej stało się możliwe oglądanie tego co dzieje się w odległych zakątkach ziemi. Zgodnie z teorią M. McLuhana nastąpiła globalizacja przekazu.

Wśród współczesnych środków przekazu, coraz większe znaczenie zaczyna posiadać komputer. Komputer jest elektroniczną maszyną cyfrową. Pierwsza taka maszyna została opracowana i skonstruowana w Stanach Zjednoczonych w latach 1942-1944. Służyła pierwotnie do obliczeń balistycznych jak również matematycznych. Rozwój nowych technologii informatycznych powoduje coraz łatwiejszy dostęp do komputera. Współpraca komputera z telewizją cyfrową oraz włączenie ich do sieci prowadzi do powstania uniwersalnej wymiany informacji. Połączenie komputera z telekomunikacją umożliwia tworzenie sieci internetowej, która stwarza możliwości błyskawicznej, indywidualnej łączności oraz selektywnego odbioru informacji. Umożliwia również przekazywanie własnych informacji i idei znacznej liczbie osób. Pojawiająca się możliwość łączenia wielu urządzeń informatycznych przyczynia się do powstania nowego sposobu komunikowania i przekazywania informacji nazwanej multimediami.

U schyłku XX w. rozwój sieci telekomunikacyjnej, może stać się przyczyną kształtowania nowego typu społeczeństwa. Wiele państw stojących na wysokim poziomie rozwoju technicznego zaangażowało się w rozwój szeroko rozumianej informatyki i komputeryzacji. J. Chrapek powołując się na W. Onga wyjaśnia, że „współczesne środki przekazu jakby zatarły poczucie czasu i przestrzeni. Nie chodzi tu o to, że przestrzeń i czas nie stwarzają już trudności do pokonania, ale o coś ważniejszego, że straciły swój ciężar psychologiczny, który kiedyś miały dla człowieka. Człowiek je zdominował całkowicie. Zmniejszyła się ich tradycyjna rola w życiu człowieka, zwiększyło się zaś u współczesnych ludzi poczucie jednoczesnego uczestnictwa w wielu odległych zdarzeniach oraz potrzeba odpowiedzialnej obecności wszędzie. Zatrata poczucia czasu i przestrzeni pozwala na przekroczenie kultur, jak również indywidualnej inteligencji. Środki społecznego przekazu powodują, że patrząc na świat, można powiedzieć o jego skurczeniu się do rozmiaru globalnej wioski.

Nie można nie zauważyć coraz szybszego tempa rozwoju technicznego, który stanowi istotny warunek rozwoju kultury masowej. Szybki rozwój techniki i jej wpływ na życie jednostki i społeczeństw, spadek znaczenia słowa drukowanego na rzecz środków audiowizualnych, wiąże się z tzw. „rewolucją informatyczną”. Zapoczątkował ją G. Marconi w roku 1901, kiedy po raz pierwszy został przesłany sygnał radiowy przez Atlantyk. Wydarzenie to zapoczątkowało automatyzację w przebiegu informacji, rzutując na określony klimat intelektualny epoki. Zdaniem słynnego teoretyka mediów M. McLuhana, współczesny człowiek jest świadkiem, powolnego odchodzenia epoki przedelektronicznej. Uważa, że pierwszym takim znakiem było pojawienie się elektryczności. Rewolucja techniczna miała wpływ na zmiany we wszystkich dziedzinach komunikacji a szczególnie w komunikacji międzyludzkiej.

Rozwój dyscyplin audiowizualnych, przekształca życie społeczeństw przemysłowych i ma na nie wielki wpływ. Wiele krajów korzysta dziś z telewizji satelitarnej i kablowej. Coraz bardziej popularna staje się telewizja cyfrowa, w której jakość przekazywanego obrazu jest większa. Codziennością staje się komputeryzacja podstawowych dziedzin życia społecznego jak również powstawanie banków informacji.

Powstają nowe technologie, które znajdują zastosowanie do celów komunikacji. Nikogo dziś nie dziwi używanie światłowodów i lasera. Z ich wykorzystaniem, wiąże się dalszy postęp w rozwoju informatyki użytej do celów komunikowania. Współczesną cywilizację określa się mianem „cywilizacji technologicznej”. Swoim oddziaływaniem obejmuje kulturę, życie religijne, społeczne, gospodarcze, polityczne i militarne. Pod wpływem informatyki, we wszystkich swych odmianach, zmienia się sposób życia jednostki i społeczeństw, przyczyniając się do zmniejszenia ciężaru pracy. Powoduje też większe zapotrzebowanie na pracowników obsługi technicznej i usług.

Człowiek od początku swego istnienia przekształcał swoje otoczenie, jak również sposób wyrażania swoich uczuć, myśli, pragnień wobec drugiego człowieka. Komunikacja międzyludzka przybierała też coraz nowe formy, stając się coraz bardziej społeczną, masową. Powodowała, że człowiek zaczął się coraz bardziej rozwijać i poznawać otaczający go świat. Z czasem poprzez środki przekazu stał się również uczestnikiem odległych wydarzeń. Rozwój nowych technik i technologii komunikowania i komunikacji skłania człowieka do refleksji nad ich wpływem, rolą i miejscem w życiu jednostki i społeczeństwa. Patrząc na środki społecznego przekazu możemy powiedzieć, że w służbie człowieka są dla niego dobrodziejstwem. Powstaje problem ich nieetycznego i niemoralnego wykorzystania co rodzi rozliczne zagrożenia. Mogą służyć np. do nieograniczonego manipulowania informacjami, jak również naruszania prywatności życia. Ważne jest, by współczesnego człowieka tak ukształtować, aby potrafił, umiał i chciał wziąć odpowiedzialność za siebie i społeczeństwo.

Zawarta ona została w dwóch jego książkach: The Gutenberg Galaxy Toronto 1962; Understanding media. New York 1964.

Por. T. Chromik. Środki społecznego przekazu na tle duszpasterskich zadań i potrzeb Kościoła. W: Kościół a kultura masowa s. 76-84.

Por. H. Wistuba. Rozwój osoby ludzkiej w powiązaniu ze środkami masowego oddziaływania. W: Kościół a kultura masowa s. 29-40.

Por. tamże s. 31.

Por. J. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania nowym wyzwaniem dla Kościoła. W: Kościół a środki społecznego przekazu s. 12.

Por. tamże.

Por. A. Baczyński. Telewizja w służbie ewangelizacji. Kraków 1998 s. 61.

Por. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania s. 13.

Por. K. Klauza. Etyczne aspekty słowa i obrazu w komunikacji międzyludzkiej rys historyczny. W: Dziennikarski etos. Z wybranych zagadnień deontologii dziennikarskiej. Red. Z. Kobylińska, R. D. Grabowski. Olsztyn 1996 s. 81-88.

Por. R. Podpora. Pomoce audiowizualne w katechezie. Lublin 1997 s. 9-10. Przypuszcza się, że 5000 lat przed Chrystusem istniał już teatr. Zachowany fragment pisma klinowego z tego okresu, wskazuje na jakiś fragment scenariusza teatralnego. Kolebką teatru Europejskiego jest Grecja. Rozwinął się on tam na przełomie III i II w. przed Chrystusem. Por. A. Hausbrandt. Elementy wiedzy o teatrze. Warszawa 1990 s. 12.

Por. H. Zganiewicz. Środki masowego komunikowania narzędziem sprzyjającym postępowi ludzkiemu. W: Kościół a kultura masowa s. 23.

Por. Z. Przyprowski. Druk. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków. Red. B. Orłowski, Z. Plochocki, Z. Przyrowski. Warszawa 1979 s. 61-62.

Por. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania s. 13.

Por. tamże s. 13-14.

Por. Przyprowski. Drukarska maszyna. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 63-64.

Por. Z. Płochowski. Prąd elektryczny. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 282.

Por. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania s. 11.

Por. Baczyński s. 64.

Por. B. Orłowski. Telegraf elektryczny. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 366-367. S. Morse, wprowadził stosowany do dzisiaj kod telegraficzny, złożony z kropek i kresek tzw. Alfabet Morse`a. Por. tamże s. 367.

Por. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania s. 14.

Por. Orłowski. Telefon. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 364-367. W 1955 r. ułożono a w 1956 r. wszedł do służby telefoniczny kabel transatlantycki łączący Europę z Ameryką Północną. Por. tamże s. 365.

Por. Przyprowski. Radio. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 295-297.

Por. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania s. 14-15. Autor zauważa, że „ centralizacja jako jeden z owoców wynalazku radia wpłynęła jednocześnie na powstanie i rozwój systemów totalitarnych. Twierdzi się na przykład, że nie byłoby Hitlera i różnego typu innych współczesnych nam totalitaryzmów bez radia. Charakterystyczną cechą tej techniki komunikowania jest jednokierunkowość oddziaływania z możliwością manipulowania ludzkim poznaniem”. Tamże.

Por. Przyprowski. Film. Film dźwiękowy. Film barwny. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 88-90.

Por. Przyprowski. Telewizja monarchiczna. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 369-371.

Por. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania s. 15.

Por. H. Zganiewicz. Środki masowego komunikowania narzędziem sprzyjającym postępowi ludzkiemu. W: Kościół a kultura masowa s. 23; Por. Baczyński s. 64-65.

Por. Przyprowski. Magnetofon. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 189.

Por. Przyprowski. Magnetowid. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 190.

Por. A. Glass. Sztuczny satelita. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 358.

Por. Baczyński s. 86.

Por. S. Weinfeld. Komputer. W: Encyklopedia odkryć i wynalazków s. 148-150.

Por. Baczyński s. 88-89.

Por. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania s. 11.

Por. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania s. 16; Por. M. McLuhan. Wybór pism. Warszawa 1975 s. 47; Por. T. Wimmer. Fabrykowanie fikcji? Próba opisu filmu i obrazów cyfrowych. W: Po kinie? Audiowizualność w epoce przekaźników elektronicznych. Red. A. Gwóźdź. Kraków 1994 s. 197-198.

Por. H. Rotkiewicz. Pedagogiczne aspekty teorii środków masowego przekazu Marshalla McLuhana. Wrocław 1983 s. 25.

Por. J. Rose. Zastosowanie i skutki automatyzacji. Warszawa 1973 s. 146.

Por. J. Rose. Anatomia i fizjologia automatyzacji. Warszawa 1973 s. 12.

Por. M. McLuhan. Wybór pism. Warszawa 1975 s. 47.

Por. Chromik s. 78.

Por. Zanussi s. 10.

Por. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania s. 16.

Por. Baczyński s. 64.

Por. Chrapek. Współczesne techniki komunikowania s. 16.

⁵⁶ Por. tamże s. 19.

5

---