Zrodla prawa[1], I SEMESTR, streszczenia na egzamin


I. POJĘCIE ŹRÓDEŁ PRAWA

Termin „źródła prawa” jest wieloznaczny.

  1. „Źródła prawa” w znaczeniu materialnym. Są to okoliczności o charakterze politycznym, ekonomicznym, kulturowym, społecznym lub religijnym, które mają wpływ na treść i formę prawa obowiązującego w danym państwie.

  2. „Źródła prawa” w znaczeniu instytucjonalnym. W tym sensie „źródłem prawa” jest instytucja, która prawo tworzy lub sankcjonuje.

  3. W innym jeszcze znaczeniu przez „źródła prawa” rozumie się pewne fakty tworzące prawo.

    1. przekształcenie zwyczajów (obyczajów) w prawo

dzieje się tak wtedy, gdy w danej zbiorowości upowszechniło się przekonanie, iż istniejące dotychczas zwyczaje są na tyle dla niej istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej

    1. kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów

ten typ źródeł prawa był stosowany w starożytności; opinie kilku wybitnych prawników otrzymywały moc wiążącą

    1. precedensowe orzecznictwo sądowe

polega ono na tym, że po raz pierwszy dokonane rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służy za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu spraw podobnych

    1. stanowienie prawa

stanowienie prawa jest procesem świadomym i celowym; stanowieniem prawa zajmuje się kompetentny i upoważniony do tego organ władzy publicznej, a efektem jego pracy jest powstawanie norm ogólnych, określających prawa i obowiązki adresatów

    1. zawieranie umów o charakterze prawotwórczym (np. umów międzynarodowych)

  1. Najczęściej mianem „źródła prawa” określa się akt normatywny wydany przez organ władzy publicznej lub też akty przyjęte w drodze umów prawodawczych tych organów z innymi podmiotami, które wprowadzają do systemu prawa nowe normy prawne, albo zmieniają czy uchylają dotychczas obowiązujące normy.

II. AKTY PRAWODAWCZE

Konstytucja RP dzieli akty prawodawcze na:

  1. powszechnie obowiązujące

są to akty, które zawierają normy o nieograniczonej podmiotowo mocy wiążącej; akty zawierające normy prawne powszechnie obowiązujące są wymienione w tzw. zamkniętym katalogu źródeł prawa

aktami prawa powszechnie obowiązującego o ograniczonym zasięgu terytorialnym są akty prawa miejscowego ustanowione przez organy samorządu terytorialnego

  1. wewnętrznie obowiązujące

są to akty, które zawierają normy o ograniczonej podmiotowo mocy wiążącej skierowane do adresatów usytuowanych wewnątrz aparatu państwowego lub samorządowego; są to:

Akty te wymagają zazwyczaj szczegółowego upoważnienia ustawowego, lecz wymagane są w ramach ogólnych kompetencji organu.

Akty wewnętrzne muszą być zgodne z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami.

III. ŹRÓDŁA PRAWA POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCE.

Zgodnie z Konstytucją RP źródłami prawa powszechnie obowiązującego na obszarze całego państwa są:

A. Konstytucja

Konstytucja (ustawa zasadnicza) zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawotwórczych. Jest zbiorem norm (zasad) stanowiących fundament politycznego, społecznego i gospodarczego ładu w państwie.

Konstytucję można rozpatrywać w dwóch znaczeniach:

a) w znaczeniu materialnym

państwo ma konstytucję materialną, jeżeli ma normy prawne regulujące jego ustrój (jeżeli ma prawo konstytucyjne)

b) w znaczeniu formalnym

Podziały konstytucji

  1. a) konstytucja pisana (= formalna)

b) konstytucja niepisana

Różnice między konstytucją pisaną złożoną a konstytucją niepisaną:

  1. a) konstytucja zmienna

konstytucja, która określa ustrój państwa przez krótki czas (np. konstytucja Francji)

b) konstytucja stabilna

konstytucja, która określa ustrój państwa przez długi czas, nawet przez kilka stuleci

  1. a) konstytucja elastyczna

konstytucja, którą łatwo zmienić

b) konstytucja sztywna

konstytucja, którą trudno zmienić; zmiany uwarunkowane są skomplikowaną procedurą (np. konstytucja USA)

  1. a) konstytucja rzeczywista

konstytucja, która odzwierciedla rzeczywisty układ sił politycznych w państwie i jest respektowana, szanowana

b) konstytucja fikcyjna

konstytucja, która nie odzwierciedla rzeczywistości, jest lekceważona, nie jest przestrzegana (np. konstytucja stalinowska z 1936 r.)

  1. a) konstytucja normatywna

odgrywa rolę najbardziej istotnego aktu prawnego, akt jest szanowany i respektowany

b) konstytucja nominalna

częściowo nie są realizowane jej normy, a najczęstszym tego powodem jest sytuacja ekonomiczna

c) konstytucja semantyczna

nie jest realizowana, jej praktyczne znaczenie jest niewielkie

  1. a) konstytucja pełna

jest to taka konstytucja, która reguluje ustrój państwa, zarówno polityczny, jak i społeczno-gospodarczy; określa suwerena i sposoby sprawowania władzy; określa prawa jednostki; zawiera postanowienia dotyczące zmiany swoich przepisów; zawiera postanowienia nadające konstytucji najwyższą moc prawną; ustala ustrój organów państwowych

b) konstytucja niepełna (tzw. mała konstytucja)

konstytucja, której brak co najmniej jednego elementu, który zawiera konstytucja pełna (polskie małe konstytucje - 1919 r., 1947 r., 1992 r.)

Cechy konstytucji (różniące ją od innych aktów prawnych)

  1. nazwa

(np. konstytucja, ustawa zasadnicza, ustawa podstawowa, ustawa konstytucyjna, ustawa rządowa, formy rządu - nazwa w Finlandii)

  1. szczególny tryb uchwalania i wprowadzania zmian

    1. oktrojowanie (nadanie); najczęściej przez monarchę

    2. referendum - głosowanie ogółu obywateli

    3. uchwalanie przez parlament w szczególnym trybie

    4. uchwalanie przez Konstytuantę

konstytuanta - organ odrębny od parlamentu, który został powołany po to, by uchwalić lub opracować konstytucję; bardzo często termin ten jest stosowany jako określenie parlamentu, którego głównym zadaniem jest uchwalenie konstytucji

    1. sposób mieszany

sposób, w którym stosuje się różne metody uchwalania konstytucji

3. uchwalanie nowej, zmiana i uchylanie dotychczasowej konstytucji odbywa się z reguły w szczególnym, innym niż pozostałych ustaw, trybie

4. najwyższa, szczególna moc prawna

moc prawna - określa relacje pomiędzy normami i aktami normatywnymi

moc obowiązująca - określa relacje pomiędzy normami aktów normatywnych a adresatem (normy powszechne dotyczą całego społeczeństwa, natomiast wewnętrzne jakiejś mniejszej, określonej grupy)

5. szczególna treść

Przepisy konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że sama konstytucja postanawia inaczej. Oznacza to, że organy władzy publicznej mogą podejmować decyzje wprost na podstawie norm Konstytucji.

W historii Polski uchwalano także tzw. małe konstytucje. Jest to akt rangi konstytucyjnej, który ustala najistotniejsze zasady organizacji i funkcjonowania państwa do czasu uchwalenia konstytucji całościowej.

Nazwa aktu

Moc prawna

Moc obowiązująca

Organ wydający (uchwalający) akt

Cechy szczególne

Miejsce publikacji

Ustawa konstytucyjna o zmianie konstytucji

nie można zbadać zgodności tej ustawy z Konstytucją; można zbadać zgodność procedur uchwalania ustawy z Konstytucją (naruszenie tych procedur miało miejsce przy uchwalaniu Konstytucji Kwietniowej)

powszechna

projekt ustawy może zgłosić 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat lub prezydent; następnie uchwala ją sejm większością 2/3 głosów i Senat bezwzględną większością głosów; kworum wynosi w każdej izbie co najmniej 50 %; jeżeli zmiana dotyczy rozdziału 1,2 lub 12 konstytucji to podmioty, które mają prawo inicjatywy ustawodawczej mogą zarządzić referendum

nie jest to akt wymieniony w art., 87 Konstytucji, ale jest to prawo powszechnie obowiązujące; jedyny rodzaj ustawy konstytucyjnej w Polsce;

posiada cechy charakterystyczne dla Konstytucji, różni się jednak treścią

Dziennik Ustaw

B. Ustawa

Ustawa jest to uchwalony przez parlament akt prawodawczy, którym może być regulowana każda kwestia nie będąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej. Zakres spraw, które mogą być regulowane wyłącznie przez ustawę nosi miano materii ustawowej.

Ustawy zajmują drugie, po konstytucji, miejsce w hierarchii źródeł prawa.

Z ustawą muszą być zgodne wszystkie akty normatywne niższego rzędu. Ustawy zaś muszą być zgodne z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie.

Normy zawarte w ustawach mogą zmieniać i uchylać każdą normę podustawową (np. zawartą w rozporządzeniu).

Uchwalanie ustawy

W momencie, kiedy projekt ustawy trafi do Marszałka Sejmu, uruchomiona zostaje procedura legislacyjna, która obejmuje:

  1. trzy czytania w Sejmie, czyli debaty nad projektem, z których pierwsze odbywa się w komisjach; komisje mogą zaproponować wniesienie poprawek do projektu lub też sugerować odrzucenie lub przyjęcie go

  2. ustawę przyjmuje się w Polsce za przyjętą, gdy Sejm uchwali ją większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, a w niektórych przypadkach (np. wprowadzenie poprawek do Konstytucji) wymagane jest osiągnięcie tzw. większości kwalifikowanej (2/3 lub 3/5)

  3. kiedy ustawa zostanie uchwalona przez Sejm, trafia ona do Senatu, który może ją przyjąć, wprowadzić poprawki lub odrzucić

  4. w przypadku odrzucenia ustawy lub wprowadzenia do niej poprawek, wraca ona ponownie do Sejmu; ma on jednak prawo odrzucenia decyzji Senatu bezwzględną większością głosów (tj. za rozwiązaniem opowie się więcej niż połowa głosujących) w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów

  5. uchwaloną przez parlament ustawę przedstawia się do podpisu prezydentowi; może on ją podpisać, skierować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z konstytucją lub też ma prawo zgłoszenia weta

  6. weto może zostać przez Sejm odrzucone i ustawa może być przez niego ponownie uchwalona większością 3/5 głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów

  7. uchwalona i podpisana przez prezydenta ustawa podlega ogłoszeniu (promulgacji) w Dzienniku Ustaw

Akt normatywny urzędowo ogłoszony w odpowiednim dzienniku publikacyjnym uznaje się za akt autentyczny, czyli pierwotny, wiarygodny i ostatecznie wiążący.

Zmiana ustawy odbywa się w drodze nowelizacji.

Niektóre ustawy w swoim tytule zawierają nazwę „kodeks”. Kodeks to akt prawodawczy, którego celem jest całościowe, wyczerpujące i niesprzeczne uregulowanie wybranej sfery życia społecznego.

Rozporządzenie z mocą ustawy.

Konstytucja Polski dopuszcza wydawanie takich rozporządzeń przez Prezydenta na wniosek Rady Ministrów, ale tylko w czasie stanu wojennego, jeśli Sejm nie może zebrać się na posiedzenie.

C. Ratyfikowane umowy międzynarodowe

Umowa międzynarodowa to porozumienie co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc uprawnienia i obowiązki tychże podmiotów (najczęściej są nimi państwa).

Umowa taka jest źródłem prawa nie tylko w stosunkach międzynarodowych, ale również w stosunkach wewnętrznych poszczególnych państw.

Ratyfikacja możne nastąpić na dwa sposoby:

  1. uprawniony konstytucyjnie organ (w Polsce - Prezydent) może ratyfikować umowę bez zgody Parlamentu

  2. uprawniony konstytucyjnie organ może ratyfikować umowę dopiero po uzyskaniu zgody wyrażonej w ustawie przez Parlament; następuje to w sytuacjach, gdy umowa dotyczy:

Postanowienia umowy międzynarodowej, ratyfikowanej za zgodą parlamentu, mają pierwszeństwo przed postanowieniami ustaw, jeśli postanowień tych nie da się pogodzić z umową.

D. Rozporządzenia

Rozporządzenie jest aktem wykonawczym, ściśle związanym z ustawą. Mogą one być wydawane wyłącznie przez organy wskazane w Konstytucji, czyli:

Akt taki może być wydany jedynie na podstawie upoważnienia ustawowego. Powinno ono wskazywać zakres spraw przekazanych do uregulowania. Organ mający kompetencję wydawania rozporządzeń nie może przekazać swych kompetencji innemu organowi.

Rozporządzenia nie mogą zmieniać treści ustaw.

Oprócz czterech w/w aktów należałoby wymienić też:

Nazwa aktu

Moc prawna

Moc obowiązująca

Organ wydający (uchwalający) akt

Cechy szczególne

Prawo stanowione przez organizacje międzynarodowe na podstawie ratyfikowanej umowy międzynarodowej dotyczącej przekazania części kompetencji organów państwa organizacji międzynarodowej

tzw. prawo ponadnarodowe (w praktyce prawo UE)

zgodność z Konstytucją;

powszechna

zbiorcze organy UE (najczęściej Komisja lub Rada)

zgoda na ratyfikację takiej umowy międzynarodowej może nastąpić w dwojaki sposób:

  1. ustawa parlamentu uchwalona większością 2/3 głosów

  2. referendum

o wyborze sposobu decyduje sejm bezpośrednią większością głosów

Nazwa aktu

Moc prawna

Moc obowiązująca

Organ wydający (uchwalający) akt

Cechy szczególne

Akty prawa miejscowego

zgodność ze wszystkimi wyżej wymienionymi aktami

powszechna

organy samorządu terytorialnego i terenowe organy administracji rządowej (np. wojewoda)

aby te akty wydawać musi być upoważnienie zawarte w ustawie

IV. ŹRÓDŁA PRAWA WEWNĘTRZNIE OBOWIĄZUJĄCE

Nazwa aktu

Moc prawna

Moc obowiązująca

Organ wydający (uchwalający) akt

Cechy szczególne

Zarządzenia

zgodność z aktami powszechnie obowiązującymi

wewnętrzna

Prezydent,

Premier,

Ministrowie,

przewodniczący komitetów określonych w ustawie wchodzący w skład Rady Ministrów,

inne organy wskazane w ustawie i kierownicy organów centralnych

wydawane są tylko na podstawie ustawy

Nazwa aktu

Moc prawna

Moc obowiązująca

Organ wydający (uchwalający) akt

Cechy szczególne

Uchwały Rady Ministrów

zgodność z aktami powszechnie obowiązującymi

wewnętrzna

Rada Ministrów

wydawane są tylko na podstawie upoważnienia zawartego w Konstytucji

Nazwa aktu

Moc prawna

Moc obowiązująca

Organ wydający (uchwalający) akt

Cechy szczególne

Nieratyfikowane umowy międzynarodowe

zgodność z aktami powszechnie obowiązującymi

wewnętrzna

zawierana przez premiera i ministrów

IV. BUDOWA AKTU NORMATYWNEGO

W toku praktyki stanowienia prawa wypracowano schemat formalnej budowy takiego aktu, na który składają się następujące elementy:

    1. nazwa rodzajowa aktu (np. ustawa, rozporządzenie)

    2. data uchwalenia (ustanowienia) aktu

    3. tytuł określający jego zakres przedmiotowy (np. o szkolnictwie wyższym)

    4. preambuła, czyli uroczysty wstęp; ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu, zamierzone cele, wartości, którymi się kierował lub które chciałby promować i chronić itp.; obecnie istnieje spór o to czy preambuła ma charakter normatywny czy też jest tylko deklaracją, jednak jej postanowienia są wykorzystywane w procesie wykładni prawa

    5. część ogólna, która określa zakres zastosowania (czyli kogo akt dotyczy) oraz zakres normowania (czyli czego dotyczy);

forma pozornie opisowa - jest to wypowiedź, którą można traktować jako zdanie charakteryzujące zachowanie określonego adresata, np. „Rada Ministrów przedstawia, odpowiednio Sejmowi lub Senatowi, informację o sprawie związanej z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej”, „Posłowie i senatorowie wykonują swój mandat kierując się dobrem Narodu”;

wypowiedzi te pojmowane są jako wypowiedzi powinnościowe, wyrażające obowiązki, tj. przepis, który zawiera słowo „ma obowiązek”, tak więc przepis ten należy czytać „Rada Ministrów ma obowiązek przedstawienia, odpowiednio Sejmowi lub Senatowi, informacji o sprawie związanej z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej”;

kolejna forma to forma powinnościowa, czyli przepis, który zawiera słowo „powinien”, np. „Posłowie i senatorowie powinni informować wyborców o swojej pracy i działalności organu, do którego zostali wybrani”; zwrot „powinien” w tym przypadku jest równoznaczny z tym, że coś się komuś nakazuje (zakazuje)

kolejna forma to forma nakazowa, czyli przepis, który zawiera wyrażenie „jest obowiązany”, „nakazuje się”, „zakazuje się”, „zabrania się”, np. „Zabrania się sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18.”

    1. część szczegółowa, obejmująca przepisy prawa materialnego, przepisy o organach i trybie postępowania oraz przepisy określające zasady odpowiedzialności;