I. POJĘCIE ŹRÓDEŁ PRAWA
Termin „źródła prawa” jest wieloznaczny.
„Źródła prawa” w znaczeniu materialnym. Są to okoliczności o charakterze politycznym, ekonomicznym, kulturowym, społecznym lub religijnym, które mają wpływ na treść i formę prawa obowiązującego w danym państwie.
„Źródła prawa” w znaczeniu instytucjonalnym. W tym sensie „źródłem prawa” jest instytucja, która prawo tworzy lub sankcjonuje.
W innym jeszcze znaczeniu przez „źródła prawa” rozumie się pewne fakty tworzące prawo.
przekształcenie zwyczajów (obyczajów) w prawo
dzieje się tak wtedy, gdy w danej zbiorowości upowszechniło się przekonanie, iż istniejące dotychczas zwyczaje są na tyle dla niej istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej
kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów
ten typ źródeł prawa był stosowany w starożytności; opinie kilku wybitnych prawników otrzymywały moc wiążącą
precedensowe orzecznictwo sądowe
polega ono na tym, że po raz pierwszy dokonane rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służy za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu spraw podobnych
stanowienie prawa
stanowienie prawa jest procesem świadomym i celowym; stanowieniem prawa zajmuje się kompetentny i upoważniony do tego organ władzy publicznej, a efektem jego pracy jest powstawanie norm ogólnych, określających prawa i obowiązki adresatów
zawieranie umów o charakterze prawotwórczym (np. umów międzynarodowych)
Najczęściej mianem „źródła prawa” określa się akt normatywny wydany przez organ władzy publicznej lub też akty przyjęte w drodze umów prawodawczych tych organów z innymi podmiotami, które wprowadzają do systemu prawa nowe normy prawne, albo zmieniają czy uchylają dotychczas obowiązujące normy.
II. AKTY PRAWODAWCZE
Konstytucja RP dzieli akty prawodawcze na:
powszechnie obowiązujące
są to akty, które zawierają normy o nieograniczonej podmiotowo mocy wiążącej; akty zawierające normy prawne powszechnie obowiązujące są wymienione w tzw. zamkniętym katalogu źródeł prawa
aktami prawa powszechnie obowiązującego o ograniczonym zasięgu terytorialnym są akty prawa miejscowego ustanowione przez organy samorządu terytorialnego
wewnętrznie obowiązujące
są to akty, które zawierają normy o ograniczonej podmiotowo mocy wiążącej skierowane do adresatów usytuowanych wewnątrz aparatu państwowego lub samorządowego; są to:
uchwały Rady Ministrów
zarządzenia Prezydenta
zarządzenia Prezesa Rady Ministrów
zarządzenia ministrów
niektóre uchwały Sejmu i Senatu
regulamin Zgromadzenia Narodowego
niektóre akty innych centralnych organów państwowych
Akty te wymagają zazwyczaj szczegółowego upoważnienia ustawowego, lecz wymagane są w ramach ogólnych kompetencji organu.
Akty wewnętrzne muszą być zgodne z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami.
III. ŹRÓDŁA PRAWA POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCE.
Zgodnie z Konstytucją RP źródłami prawa powszechnie obowiązującego na obszarze całego państwa są:
Konstytucja
Ustawy
Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Rozporządzenia
A. Konstytucja
Konstytucja (ustawa zasadnicza) zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawotwórczych. Jest zbiorem norm (zasad) stanowiących fundament politycznego, społecznego i gospodarczego ładu w państwie.
Konstytucję można rozpatrywać w dwóch znaczeniach:
a) w znaczeniu materialnym
państwo ma konstytucję materialną, jeżeli ma normy prawne regulujące jego ustrój (jeżeli ma prawo konstytucyjne)
b) w znaczeniu formalnym
akt o szczególnej nazwie przyjęty w szczególnym (specyficznym) postępowaniu
Podziały konstytucji
a) konstytucja pisana (= formalna)
konstytucja jednolita - jest to np. Konstytucja RP z 1997 roku; zanim wprowadzono tę konstytucję, w Polsce jej rolę pełniły 3 akty: Mała Konstytucja (Ustawa Konstytucyjna z 17 października 1992 roku o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym), obowiązujące nadal niektóre przepisy Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 roku i Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992 roku o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
konstytucja złożona - kilka tekstów ze sobą powiązanych
b) konstytucja niepisana
zbiór różnych przepisów prawnych
Różnice między konstytucją pisaną złożoną a konstytucją niepisaną:
konstytucja pisana złożona to akty rangi konstytucyjnej
konstytucja pisana złożona to akty uchwalane w małych różnicach czasowych
konstytucja niepisana zawiera nie tylko akty rangi konstytucyjnej, ale również akty niższego rzędu
konstytucja niepisana złożona to akty uchwalane w dużych różnicach czasowych
w konstytucji niepisanej jest mniejsze powiązanie pomiędzy aktami
a) konstytucja zmienna
konstytucja, która określa ustrój państwa przez krótki czas (np. konstytucja Francji)
b) konstytucja stabilna
konstytucja, która określa ustrój państwa przez długi czas, nawet przez kilka stuleci
a) konstytucja elastyczna
konstytucja, którą łatwo zmienić
b) konstytucja sztywna
konstytucja, którą trudno zmienić; zmiany uwarunkowane są skomplikowaną procedurą (np. konstytucja USA)
a) konstytucja rzeczywista
konstytucja, która odzwierciedla rzeczywisty układ sił politycznych w państwie i jest respektowana, szanowana
b) konstytucja fikcyjna
konstytucja, która nie odzwierciedla rzeczywistości, jest lekceważona, nie jest przestrzegana (np. konstytucja stalinowska z 1936 r.)
a) konstytucja normatywna
odgrywa rolę najbardziej istotnego aktu prawnego, akt jest szanowany i respektowany
b) konstytucja nominalna
częściowo nie są realizowane jej normy, a najczęstszym tego powodem jest sytuacja ekonomiczna
c) konstytucja semantyczna
nie jest realizowana, jej praktyczne znaczenie jest niewielkie
a) konstytucja pełna
jest to taka konstytucja, która reguluje ustrój państwa, zarówno polityczny, jak i społeczno-gospodarczy; określa suwerena i sposoby sprawowania władzy; określa prawa jednostki; zawiera postanowienia dotyczące zmiany swoich przepisów; zawiera postanowienia nadające konstytucji najwyższą moc prawną; ustala ustrój organów państwowych
b) konstytucja niepełna (tzw. mała konstytucja)
konstytucja, której brak co najmniej jednego elementu, który zawiera konstytucja pełna (polskie małe konstytucje - 1919 r., 1947 r., 1992 r.)
Cechy konstytucji (różniące ją od innych aktów prawnych)
nazwa
(np. konstytucja, ustawa zasadnicza, ustawa podstawowa, ustawa konstytucyjna, ustawa rządowa, formy rządu - nazwa w Finlandii)
szczególny tryb uchwalania i wprowadzania zmian
oktrojowanie (nadanie); najczęściej przez monarchę
referendum - głosowanie ogółu obywateli
uchwalanie przez parlament w szczególnym trybie
uchwalanie przez Konstytuantę
konstytuanta - organ odrębny od parlamentu, który został powołany po to, by uchwalić lub opracować konstytucję; bardzo często termin ten jest stosowany jako określenie parlamentu, którego głównym zadaniem jest uchwalenie konstytucji
sposób mieszany
sposób, w którym stosuje się różne metody uchwalania konstytucji
3. uchwalanie nowej, zmiana i uchylanie dotychczasowej konstytucji odbywa się z reguły w szczególnym, innym niż pozostałych ustaw, trybie
4. najwyższa, szczególna moc prawna
moc prawna - określa relacje pomiędzy normami i aktami normatywnymi
moc obowiązująca - określa relacje pomiędzy normami aktów normatywnych a adresatem (normy powszechne dotyczą całego społeczeństwa, natomiast wewnętrzne jakiejś mniejszej, określonej grupy)
5. szczególna treść
Przepisy konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że sama konstytucja postanawia inaczej. Oznacza to, że organy władzy publicznej mogą podejmować decyzje wprost na podstawie norm Konstytucji.
W historii Polski uchwalano także tzw. małe konstytucje. Jest to akt rangi konstytucyjnej, który ustala najistotniejsze zasady organizacji i funkcjonowania państwa do czasu uchwalenia konstytucji całościowej.
Nazwa aktu |
Moc prawna |
Moc obowiązująca |
Organ wydający (uchwalający) akt |
Cechy szczególne |
Miejsce publikacji |
Ustawa konstytucyjna o zmianie konstytucji |
nie można zbadać zgodności tej ustawy z Konstytucją; można zbadać zgodność procedur uchwalania ustawy z Konstytucją (naruszenie tych procedur miało miejsce przy uchwalaniu Konstytucji Kwietniowej) |
powszechna |
projekt ustawy może zgłosić 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat lub prezydent; następnie uchwala ją sejm większością 2/3 głosów i Senat bezwzględną większością głosów; kworum wynosi w każdej izbie co najmniej 50 %; jeżeli zmiana dotyczy rozdziału 1,2 lub 12 konstytucji to podmioty, które mają prawo inicjatywy ustawodawczej mogą zarządzić referendum |
nie jest to akt wymieniony w art., 87 Konstytucji, ale jest to prawo powszechnie obowiązujące; jedyny rodzaj ustawy konstytucyjnej w Polsce; posiada cechy charakterystyczne dla Konstytucji, różni się jednak treścią |
Dziennik Ustaw |
B. Ustawa
Ustawa jest to uchwalony przez parlament akt prawodawczy, którym może być regulowana każda kwestia nie będąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej. Zakres spraw, które mogą być regulowane wyłącznie przez ustawę nosi miano materii ustawowej.
Ustawy zajmują drugie, po konstytucji, miejsce w hierarchii źródeł prawa.
Z ustawą muszą być zgodne wszystkie akty normatywne niższego rzędu. Ustawy zaś muszą być zgodne z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie.
Normy zawarte w ustawach mogą zmieniać i uchylać każdą normę podustawową (np. zawartą w rozporządzeniu).
Uchwalanie ustawy
W momencie, kiedy projekt ustawy trafi do Marszałka Sejmu, uruchomiona zostaje procedura legislacyjna, która obejmuje:
trzy czytania w Sejmie, czyli debaty nad projektem, z których pierwsze odbywa się w komisjach; komisje mogą zaproponować wniesienie poprawek do projektu lub też sugerować odrzucenie lub przyjęcie go
ustawę przyjmuje się w Polsce za przyjętą, gdy Sejm uchwali ją większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, a w niektórych przypadkach (np. wprowadzenie poprawek do Konstytucji) wymagane jest osiągnięcie tzw. większości kwalifikowanej (2/3 lub 3/5)
kiedy ustawa zostanie uchwalona przez Sejm, trafia ona do Senatu, który może ją przyjąć, wprowadzić poprawki lub odrzucić
w przypadku odrzucenia ustawy lub wprowadzenia do niej poprawek, wraca ona ponownie do Sejmu; ma on jednak prawo odrzucenia decyzji Senatu bezwzględną większością głosów (tj. za rozwiązaniem opowie się więcej niż połowa głosujących) w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów
uchwaloną przez parlament ustawę przedstawia się do podpisu prezydentowi; może on ją podpisać, skierować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z konstytucją lub też ma prawo zgłoszenia weta
weto może zostać przez Sejm odrzucone i ustawa może być przez niego ponownie uchwalona większością 3/5 głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów
uchwalona i podpisana przez prezydenta ustawa podlega ogłoszeniu (promulgacji) w Dzienniku Ustaw
Akt normatywny urzędowo ogłoszony w odpowiednim dzienniku publikacyjnym uznaje się za akt autentyczny, czyli pierwotny, wiarygodny i ostatecznie wiążący.
Zmiana ustawy odbywa się w drodze nowelizacji.
Niektóre ustawy w swoim tytule zawierają nazwę „kodeks”. Kodeks to akt prawodawczy, którego celem jest całościowe, wyczerpujące i niesprzeczne uregulowanie wybranej sfery życia społecznego.
Rozporządzenie z mocą ustawy.
Konstytucja Polski dopuszcza wydawanie takich rozporządzeń przez Prezydenta na wniosek Rady Ministrów, ale tylko w czasie stanu wojennego, jeśli Sejm nie może zebrać się na posiedzenie.
C. Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Umowa międzynarodowa to porozumienie co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc uprawnienia i obowiązki tychże podmiotów (najczęściej są nimi państwa).
Umowa taka jest źródłem prawa nie tylko w stosunkach międzynarodowych, ale również w stosunkach wewnętrznych poszczególnych państw.
Ratyfikacja możne nastąpić na dwa sposoby:
uprawniony konstytucyjnie organ (w Polsce - Prezydent) może ratyfikować umowę bez zgody Parlamentu
uprawniony konstytucyjnie organ może ratyfikować umowę dopiero po uzyskaniu zgody wyrażonej w ustawie przez Parlament; następuje to w sytuacjach, gdy umowa dotyczy:
pokoju, sojuszu, układu politycznego lub wojskowego
nakłada znaczące obciążenie finansowe
praw, wolności lub obowiązków obywatelskich zapisanych w Konstytucji
przystąpienia do organizacji międzynarodowej
spraw uregulowanych w ustawie lub takich, w których Konstytucja wymaga ustawy
Postanowienia umowy międzynarodowej, ratyfikowanej za zgodą parlamentu, mają pierwszeństwo przed postanowieniami ustaw, jeśli postanowień tych nie da się pogodzić z umową.
D. Rozporządzenia
Rozporządzenie jest aktem wykonawczym, ściśle związanym z ustawą. Mogą one być wydawane wyłącznie przez organy wskazane w Konstytucji, czyli:
Prezydent RP
Rada Ministrów
Prezes Rady Ministrów
Minister kierujący działem administracji rządowej
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
Akt taki może być wydany jedynie na podstawie upoważnienia ustawowego. Powinno ono wskazywać zakres spraw przekazanych do uregulowania. Organ mający kompetencję wydawania rozporządzeń nie może przekazać swych kompetencji innemu organowi.
Rozporządzenia nie mogą zmieniać treści ustaw.
Oprócz czterech w/w aktów należałoby wymienić też:
Nazwa aktu |
Moc prawna |
Moc obowiązująca |
Organ wydający (uchwalający) akt |
Cechy szczególne |
Prawo stanowione przez organizacje międzynarodowe na podstawie ratyfikowanej umowy międzynarodowej dotyczącej przekazania części kompetencji organów państwa organizacji międzynarodowej
tzw. prawo ponadnarodowe (w praktyce prawo UE) |
zgodność z Konstytucją; |
powszechna |
zbiorcze organy UE (najczęściej Komisja lub Rada) |
zgoda na ratyfikację takiej umowy międzynarodowej może nastąpić w dwojaki sposób:
o wyborze sposobu decyduje sejm bezpośrednią większością głosów |
Nazwa aktu |
Moc prawna |
Moc obowiązująca |
Organ wydający (uchwalający) akt |
Cechy szczególne |
Akty prawa miejscowego |
zgodność ze wszystkimi wyżej wymienionymi aktami |
powszechna |
organy samorządu terytorialnego i terenowe organy administracji rządowej (np. wojewoda)
|
aby te akty wydawać musi być upoważnienie zawarte w ustawie |
IV. ŹRÓDŁA PRAWA WEWNĘTRZNIE OBOWIĄZUJĄCE
Nazwa aktu |
Moc prawna |
Moc obowiązująca |
Organ wydający (uchwalający) akt |
Cechy szczególne |
Zarządzenia |
zgodność z aktami powszechnie obowiązującymi |
wewnętrzna |
Prezydent, Premier, Ministrowie, przewodniczący komitetów określonych w ustawie wchodzący w skład Rady Ministrów, inne organy wskazane w ustawie i kierownicy organów centralnych
|
wydawane są tylko na podstawie ustawy |
Nazwa aktu |
Moc prawna |
Moc obowiązująca |
Organ wydający (uchwalający) akt |
Cechy szczególne |
Uchwały Rady Ministrów |
zgodność z aktami powszechnie obowiązującymi |
wewnętrzna |
Rada Ministrów
|
wydawane są tylko na podstawie upoważnienia zawartego w Konstytucji |
Nazwa aktu |
Moc prawna |
Moc obowiązująca |
Organ wydający (uchwalający) akt |
Cechy szczególne |
Nieratyfikowane umowy międzynarodowe |
zgodność z aktami powszechnie obowiązującymi |
wewnętrzna |
zawierana przez premiera i ministrów
|
|
IV. BUDOWA AKTU NORMATYWNEGO
W toku praktyki stanowienia prawa wypracowano schemat formalnej budowy takiego aktu, na który składają się następujące elementy:
nazwa rodzajowa aktu (np. ustawa, rozporządzenie)
data uchwalenia (ustanowienia) aktu
tytuł określający jego zakres przedmiotowy (np. o szkolnictwie wyższym)
preambuła, czyli uroczysty wstęp; ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu, zamierzone cele, wartości, którymi się kierował lub które chciałby promować i chronić itp.; obecnie istnieje spór o to czy preambuła ma charakter normatywny czy też jest tylko deklaracją, jednak jej postanowienia są wykorzystywane w procesie wykładni prawa
część ogólna, która określa zakres zastosowania (czyli kogo akt dotyczy) oraz zakres normowania (czyli czego dotyczy);
zawiera też objaśnienia używanych w tekście terminów i skrótów, tzw. definicje legalne
często formułuje się w nich zasady prawa, czyli takie normy, które mają szczególne znaczenie dla danego aktu, całej gałęzi prawa lub prawa obowiązującego w ogóle; prawodawca stara się nie łamać zasad przy tworzeniu nowego prawa, a stosujący prawo bierze je pod uwagę przy jego interpretacji
w części ogólnej występują różne rodzaje przepisów, np.
takie, które wyrażają obowiązek - występują one w różnych formach:
forma pozornie opisowa - jest to wypowiedź, którą można traktować jako zdanie charakteryzujące zachowanie określonego adresata, np. „Rada Ministrów przedstawia, odpowiednio Sejmowi lub Senatowi, informację o sprawie związanej z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej”, „Posłowie i senatorowie wykonują swój mandat kierując się dobrem Narodu”;
wypowiedzi te pojmowane są jako wypowiedzi powinnościowe, wyrażające obowiązki, tj. przepis, który zawiera słowo „ma obowiązek”, tak więc przepis ten należy czytać „Rada Ministrów ma obowiązek przedstawienia, odpowiednio Sejmowi lub Senatowi, informacji o sprawie związanej z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej”;
kolejna forma to forma powinnościowa, czyli przepis, który zawiera słowo „powinien”, np. „Posłowie i senatorowie powinni informować wyborców o swojej pracy i działalności organu, do którego zostali wybrani”; zwrot „powinien” w tym przypadku jest równoznaczny z tym, że coś się komuś nakazuje (zakazuje)
kolejna forma to forma nakazowa, czyli przepis, który zawiera wyrażenie „jest obowiązany”, „nakazuje się”, „zakazuje się”, „zabrania się”, np. „Zabrania się sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18.”
przepisy zezwalające, czyli takie, które w jakimś zakresie uchylają nakaz lub zakaz; w takich przepisach używa się zwrotów takich jak „dopuszcza się”, „zwalnia się”, „może”, „wolno”
przepisy, które nadają uprawnienia czy kompetencje
część szczegółowa, obejmująca przepisy prawa materialnego, przepisy o organach i trybie postępowania oraz przepisy określające zasady odpowiedzialności;
w części szczegółowej występują różne rodzaje przepisów, np.
przepisy centralne lub zrębowe zupełne - określają co, kto i w jakich okolicznościach powinien czynić
przepisy podstawowe lub zrębowe niezupełne - przepis, w którym został umieszczony co najmniej jeden nakaz (zakaz) zachowania się; w tym przypadku nie jest określony adresat i opis okoliczności zastosowania normy; przepisy, które je określają nazywa się uzupełniającymi przepisami zrębowymi
wyróżnia się też przepisy bezwzględnie wiążące, czyli takie, których zastosowanie jest niezależne od woli adresata, musi się on zachowywać tak, jak zostało to określone w tym przepisie
przepisy względnie wiążące to takie, których zastosowanie jest uzależnione od woli stron; pozostawiają one adresatom swobodę kształtowania własnego postępowania
przepisy względnie jednostronne wiążące (charakterystyczne dla prawa prywatnego) to takie, które wyznaczają minimalny zakres ochrony interesów jednej strony (np. przepisy ustalające minimalny i maksymalny zakres świadczeń jednej ze stron, np. czynsze)
przepisy ogólne - zawiera regułę powszechną
przepisy szczególne - ustanawiają wyjątki od reguły
przepisy odsyłające systemowo, czyli do przepisów systemu prawa
przepisy odsyłające pozasystemowo do innych norm, np. norm różnych organizacji, stowarzyszeń itd.
czasem w aktach zamieszcza się tzw. przepisy kolizyjne, które rozstrzygają o zastosowaniu jednego z dwóch przepisów w sytuacji, gdy ten sam typ zachowań jest różnie przez nie regulowany
przepisy wprowadzające, które regulują całokształt spraw związanych z wejściem aktu w życie; w ich skład wchodzą
przepisy przejściowe - regulują wpływ nowego aktu na obowiązujące prawo
przepisy dostosowujące - określają sposób powołania organów w instytucjach powołanych przez akt oraz sposób dostosowania się do nowego prawa, wyznaczając termin, w którym należy tego dokonać
przepisy końcowe - przepisy o wejściu aktu w życie; zawierają się w nich też przepisy derogacyjne, czyli takie, które uchylają obowiązywanie innych aktów prawnych
podpis
Jabłońska-Bonca J., Podstawy prawa dla ekonomistów, Warszawa 2005.
Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2003.
Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2006.
8