6.2. Budowa słowotwórcza wyrazu

Treść

1. Analiza słowotwórcza

Ażeby dobrze zrozumieć budowę słowotwórczą jakiegoś wyrazu, musimy najpierw zapoznać się z metodą wyodrębniania tych elementów składowych, z których jest dany wyraz zbudowany, czyli z metodą analizy słowotwórczej wyrazu.

Spójrzmy na wyrazy dom, domek, domowy. Wyraz domek został utworzony za pomocą elementu -ek od wyrazu dom. Natomiast wyraz domowy został utworzony za pomocą elementu -owy.

Zadaniem analizy słowotwórczej jest wykazanie w każdym konkretnym przypadku, od jakiego słowa i za pomocą jakiego elementu został utworzony analizowany przez nas wyraz.

2. Części składowe wyrazów

1. Podstawa słowotwórcza

2. Temat słowotwórczy

3. Formanty

Tak więc dla wyrazu kotek jest podstawą słowotwórczą wyraz kot a formantem jest przyrostek -ek, podstawą słowotwórczą czasownika darować jest rzeczownik dar, a formantem, za pomocą którego został czasownik utworzony, jest przyrostek -ować; za pomocą przyrostka -ski został utworzony od rzeczownika koń przymiotnik koński; formacja złość została utworzona formantem -ość od przymiotnika zły.

Analizę słowotwórczą wyrazu powinniśmy rozpżoczynać od stwierdzenia jego podzielności na formant i temat.

Np. rzeczownik napisanie został utworzony od czasownika napisać za pomocą przyrostka -anie, a wyraz napisać powstał od czasownika pisać przez dodanie do niego przedrostka na-. Czasownik pisać jest podstawą słowotwórczą wyrazu napisać, a wyraz napisać jest podstawą słowotwórczą rzeczownika napisanie.

Oto inny przykład- analiza słowotwórcza wyrazu nauczycielstwo:

1. Pierwszy podział: wyodrębnienie formantu -stwo i podstawy słowotwórczej nauczyciel.

nauczyciel/stwo

2. Drugi podział: wyodrębnienie formantu -ciel i podstawy słowotwórczej nauczyć.

nauczy/ciel

3. Trzeci podział: wyodrębnienie formantu na- i podstawy słowotwórczej uczyć.

na/uczyć

Najmniejsza, nie dająca się już dalej dzielić wspólna cząstka znaczeniowa wyrazów pokrewnych, w której zawiera się podstawowe znaczenie tych wyrazów, nazywa się rdzeniem, np. w wyrazach góralka, górski, górnik, górnictwo rdzeniem jest gór-.

Rdzenie występujące w tej samej rodzinie wyrazów w różnych postaciach nazywają się rdzeniami obocznymi. Różnice między rdzeniami obocznymi sprowadzają się do wymiany pewnych samogłosek, np. a : e, e : ą, o : ó, r : rz, ch : sz.

Np. las - leśny, miara - mierzyć, koło - kółko, mucha - muszka.

Zapamiętaj:

Aby zbadać budowę słowotwórczą jakiegoć wyrazu, musimy stwierdzić:

1. od jakiego wyrazu podstawowego został utworzony (jaka jest jego podstawa słowotwórcza),

2. za pomocą czego dany wyraz został uformowany (jaki jest jego formant).

Przykład

Do podanych wyrazów zapisz wyrazy podstawowe:

Zgodnie z zasadami gramatyki polskiej rozwiązanie jest następujące:

A/ pisać, B/ rysować, C/ryba, D/ szafa, E/ wesoły, F/koń, G/ kwiat,

Ćwiczenia

1. Za pomocą przyrostków lub formantów zerowych utwórz rzeczowniki będące nazwami czynności lub stanów:

A/ chodzić - _____________________

B/ wyjeżdzać - _____________________

C/ prasować - _____________________

D/ rzeźbić - _____________________

2. Podkreśl wyrazy, które mają dwie podstawy słowotwórcze:

szybkostrzelny, szeregowiec, dwugarbny, brzuchomówca, powieściopisarz, kaloryfer

3. W następujących wyrazach oddziel formanty od budowy słowotwórczej:

A/ zrobić: _________________________

B/ robotnik: _________________________

C/ dziennikarstwo: ­_________________________

D/ wyrzucać: _________________________

E/ najstarszy: _________________________

4. W następujących wyrazach podkreśl przyrostki:

traktorzysta, dmuchawka, kątownica, pływak, tancerz, cegielnia, biegacz, obrońca, nauczyciel, jadalnia, wiertarka.

Klucz

1. A/ chodzenie, B/ wyjazd, C/ prasowanie, D/ rzeźba

2. szybkostrzelny, szeregowiec, dwugarbny, brzuchomówca,

powieściopisarz, kaloryfer

3. A/ z-robić, B/ robot-nik, C/ dziennikar-stwo, D/ wy-rzcać, E/ naj-star-szy

4. raktorz-ysta, dmuch-awka, kątow-nica, pływ-ak, tanc-erz, cegiel-nia, bieg-acz, obroń-ca, nauczy-ciel, jad-alnia, wiert-arka.

Część wyrazu, która jest wspólna dla nowo powstałej formacji i podstawy słowotwórczej nazywamy

tematem słowotwórczym.

Wyraz, od którego została utworzona dana formacja,

nazywa się podstawą słowotwórzą.

Elementy, za pomocą których zostały utworzone dane formacje, nazywamy formantami.

zapisać, narysować, rybak, szafka, wesołość, konik, kwiatek

---