PORĘCZENIE
Przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał.
Źródła poręczenia
Stosunek poręczenia powstaje na podstawie umowy zawartej pomiędzy poręczycielem i wierzycielem. Nie ma zgodności co do tego, czy umowa zawarta pomiędzy dłużnikiem i osobą trzecią, w której osoba ta zobowiązuje się do wykonania zobowiązania za dłużnika lub obok niego (tzw. wyręka), rodzi stosunek poręczenia (tak Z. Radwański; A. Szpunar). W razie braku w takiej umowie odmiennego postanowienia, wierzyciel może żądać wykonania zobowiązania bezpośrednio od osoby trzeciej. Jeżeli jednak w myśl umowy tylko od dłużnika zależy skorzystanie z umowy, wierzyciel nie ma roszczenia przeciwko osobie trzeciej o jej wykonanie.
Przedmiot poręczenia
Przedmiotem poręczenia może być każde zobowiązanie dłużnika, bez względu na jego źródło (umowa, jednostronna czynność prawna, inne zdarzenie, np. czyn niedozwolony, bezpodstawne wzbogacenie) oraz to, czy jest wynikiem działania czy zaniechania, i czy jest to zobowiązanie pieniężne czy niepieniężne, a w szczególności zobowiązanie obligujące dłużnika do świadczenia osobistego. W razie niespełnienia przez dłużnika głównego świadczenia, którego przedmiotem jest rzecz oznaczona tylko co do gatunku (zamienna), świadczenie takie może spełnić poręczyciel. Jeżeli świadczenie może być spełnione tylko osobiście przez dłużnika głównego, poręczenie zabezpiecza wszystkie następstwa niewykonania zobowiązania, w szczególności wynikającą stąd szkodę. Naprawienie szkody może zaś nastąpić przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej i świadczenie takie poręczyciel może spełnić. Uznaje się też za dopuszczalne określenie przez strony umowy poręczenia zastępczego przedmiotu świadczenia w innej postaci niż pieniądz.
Można poręczyć za całe zobowiązanie lub za jego część. W umowie poręczenia (pisemnym oświadczeniu poręczyciela) można też ograniczyć zakres odpowiedzialności poręczyciela, oznaczając maksymalną wielkość tej odpowiedzialności. Poręczenie może dotyczyć długu bądź wymagalnego, bądź jeszcze niewymagalnego, jak też już istniejącego lub przyszłego.
Można poręczyć tylko za zobowiązanie ważne. Nieważność zobowiązania głównego powoduje nieważność poręczenia.
Zaskarżalność zobowiązania
W zasadzie przedmiotem poręczenia może być tylko zobowiązanie zaskarżalne. Jeżeli niezaskarżalne jest zobowiązanie główne (np. zobowiązanie z gry lub zakładu), niezaskarżalne jest też zobowiązanie poręczyciela. Zobowiązanie przedawnione, jeżeli dłużnik zrzekł się zarzutu przedawnienia, może być przedmiotem poręczenia. Również zobowiązanie przedawnione, co do którego dłużnik nie podniósł zarzutu przedawnienia, może być zabezpieczone poręczeniem. Jednakże w takim wypadku wierzyciel nie uzyska zaspokojenia swego roszczenia wynikającego z umowy poręczenia, jeżeli dłużnik lub poręczyciel podniosą zarzut przedawnienia .
Przedmiotem poręczenia może być zobowiązanie poręczyciela (tzw. podporęczenie). Podporęczyciel odpowiada bezpośrednio wobec wierzyciela (jako współdłużnik solidarny wraz z poręczycielem).
Charakter prawny umowy poręczenia
Umowa poręczenia jest umową konsensualną. Może być umową odpłatną lub nieodpłatną. W zasadzie stwarza jednostronne zobowiązanie na korzyść wierzyciela. Przeważa pogląd, że nie jest umową wzajemną nawet wówczas, gdy udzielenie poręczenia następuje za wynagrodzeniem; jest wtedy umową dwustronnie zobowiązującą.
Według jednych, poręczyciel odpowiada za cudzy dług, według innych - ponosi odpowiedzialność za własne zobowiązanie. Stanowisko pośrednie głosi, że poręczyciel zaciąga własne zobowiązanie, ale ma ono charakter uboczny w stosunku do długu głównego; wykonując własne zobowiązanie poręczyciel jednocześnie spłaca cudzy dług, za który odpowiada osobiście. Zobowiązanie poręczyciela jest zależne od istnienia, ważności i zakresu zobowiązania głównego, a poręczyciel może korzystać z zarzutów przysługujących dłużnikowi głównemu, co nadaje poręczeniu cechę akcesoryjności (zawisłości, zależności) w stosunku do zobowiązania głównego. Akcesoryjność należy do essentialia negotii poręczenia i stanowi podstawową cechę poręczenia, odróżniającą je od instytucji pokrewnych.
Poręczenie, według kodeksu cywilnego, nie ma w stosunku do zobowiązania głównego charakteru subsydiarnego (posiłkowego), polegającego na tym - ogólnie mówiąc - że poręczyciel zobowiązany jest do świadczenia dopiero w dalszej kolejności, gdy dłużnik główny zobowiązania nie wykonał. W umowie poręczenia jednak strony mogą postanowić inaczej.
Zawarcie, strony, treść i forma umowy poręczenia
Możliwość udzielenia poręczenia nie jest uzależniona od istnienia stosunku prawnego między dłużnikiem a poręczycielem (tzw. stosunku podstawowego albo głównego). Jeżeli taki stosunek zachodzi, zobowiązanie poręczyciela wobec wierzyciela jest niezależne od niego.
Stosunek poręczenia powstaje na podstawie umowy zawartej między poręczycielem i wierzycielem z innego (podstawowego) stosunku zobowiązaniowego. Dłużnik z tego stosunku nie jest stroną umowy poręczenia. Jego zgoda na zawarcie umowy poręczenia nie jest potrzebna, nie musi on wiedzieć o zawarciu tej umowy, a nawet może ona być zawarta wbrew jego woli. Po każdej stronie umowy poręczenia może wystąpić jedna lub więcej osób (działających wspólnie lub osobno).
Umowa poręczenia (pisemne oświadczenie poręczyciela) nie musi zawierać słowa „poręczam” lub podobnego, lecz powinna być tak sformułowana, żeby wynikało z niej, że poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał. Zobowiązanie to powinno być oznaczone ze wskazaniem osób wierzyciela i dłużnika. Nie wystarczy możliwość określenia osoby wierzyciela na podstawie towarzyszących okoliczności. Osoba dłużnika może natomiast wynikać z samego oznaczenia długu. Nieważne jest zarówno poręczenie za „wszelkie długi” określonej osoby, jak i poręczenie na rzecz osoby nie oznaczonej. Dopuszczalne jest natomiast tzw. poręczenie generalne, obejmujące wszelkie już istniejące lub przyszłe zobowiązania kredytowe dłużnika głównego w danym banku. Dopuszczalne jest też tzw. poręczenie rodzajowe, zabezpieczające określony rodzaj kredytu udzielonego danej osobie. Realizacja takich poręczeń wymaga jednak ich konkretyzacji.
Oświadczenie poręczyciela powinno być pod rygorem nieważności złożone na piśmie.. Telegraficzne lub wysłane za pośrednictwem telefaxu przyrzeczenie poręczenia nie czyni zadość wymaganiu ustawy. Oświadczenie wierzyciela może być złożone w dowolnej formie. Wystarczy, że wierzyciel w sposób tylko dorozumiany wyrazi wolę zawarcia umowy poręczenia, np. przyjmie pisemne oświadczenie poręczyciela.
Wykonanie zobowiązania przez „poręczyciela” nie sanuje braku formy określonej; stanowi nienależne świadczenie.
Wymagalność zobowiązania poręczyciela
Zobowiązanie poręczyciela staje się wymagalne z chwilą wymagalności długu głównego, tj. z chwilą opóźnienia się dłużnika głównego ze spełnieniem świadczenia, chyba że strony postanowiły inaczej. Część przedstawicieli doktryny uważa, że zawiadomienie poręczyciela o opóźnieniu się dłużnika ze spełnieniem świadczenia jest dalszą, obok opóźnienia się dłużnika głównego, przesłanką wymagalności zobowiązania poręczyciela.
Wymagalność zobowiązania poręczyciela nie zależy ani od uprzedniego żądania wierzyciela spełnienia świadczenia przez dłużnika głównego, ani od odmowy spełnienia tego świadczenia, ani od bezskuteczności egzekucji z majątku dłużnika.
Wygaśnięcie poręczenia
Zobowiązanie poręczyciela wygasa, gdy wygaśnie zobowiązanie główne, niezależnie od przyczyny, z jakiej to nastąpi. Poza wykonaniem zobowiązania głównego przyczynę wygaśnięcia poręczenia stanowi w szczególności: świadczenie w miejsce wykonania, przy czym poręczyciel odpowiada dalej za zobowiązanie dłużnika z tytułu rękojmi za wady przedmiotu świadczenia, ważne złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, potrącenie, odnowienie, chyba że poręczyciel wyraził zgodę na dalsze trwanie poręczenia, zwolnienie z długu, przejęcie długu, chyba że poręczyciel wyrazi zgodę na dalsze trwanie zobowiązania.
Poręczenie wygasa także, mimo dalszego istnienia zobowiązania głównego, na skutek okoliczności, które powodują ustanie każdego stosunku zobowiązaniowego lub okoliczności charakterystycznych tylko dla umowy poręczenia. Do tych drugich należą: odwołanie bezterminowego poręczenia za dług przyszły (art. 878 § 2) i bezskuteczność żądania poręczyciela, o którym mówi art. 882.
W razie poręczenia za dług osoby, która nie mogła się zobowiązać z powodu braku zdolności do czynności prawnych, poręczyciel powinien spełnić świadczenie jako dłużnik główny, jeżeli w chwili poręczenia o braku zdolności tej osoby wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć. W sytuacji, której przepis dotyczy, nieważne poręczenie ulega z mocy prawa przekształceniu (konwersji) w samoistne zobowiązanie „poręczyciela”. Funkcją przepisu jest przede wszystkim ochrona wierzyciela przed nielojalnym zachowaniem poręczyciela. Ustanawia on swoistą sankcję prawną wobec takiego poręczyciela. O nieposiadaniu przez dłużnika zdolności do czynności prawnych poręczyciel powinien wiedzieć lub móc z łatwością się dowiedzieć. Możność ta powinna wynikać z całokształtu okoliczności danego przypadku i zwykłych zasad ich oceny. Decydująca w tym względzie jest chwila zawarcia umowy przez poręczyciela. Późniejsze uzyskanie przez niego wiedzy o braku zdolności do czynności prawnych osoby, za której dług poręczył, lub możność łatwego dowiedzenia się o tym braku nie ma znaczenia.
Jeżeli w chwili poręczenia poręczyciel nie wiedział lub nie mógł z łatwością się dowiedzieć o braku zdolności do czynności prawnych osoby, za której dług poręczył, poręczenie jest nieważne, gdyż nieważne jest zobowiązanie główne.
Nieskuteczne jest poręczenie „za wszelkie długi przyszłe” lub „za wszelkie szkody, jakie dłużnik może wyrządzić w przyszłości”.
Zakres odpowiedzialności poręczyciela.
Zakres zobowiązania poręczyciela jest związany z zakresem zobowiązania głównego w tym sensie, że zobowiązanie poręczyciela nie może wykraczać poza zakres zobowiązania głównego, może natomiast zostać w stosunku do niego ograniczone. Odpowiedzialność poręczyciela jednak nie może przekroczyć zakresu określonego w umowie poręczenia (pisemnym oświadczeniu poręczyciela), chyba że jej podstawą jest ustawa lub czynność prawna dokonana przed udzieleniem poręczenia. O zakresie zobowiązania poręczyciela decyduje zakres zobowiązania głównego w chwili wykonania zobowiązania przez poręczyciela.
Jeżeli strony umowy poręczenia nie postanowiły inaczej, odpowiedzialność poręczyciela obejmuje - poza świadczeniem podstawowym dłużnika głównego - także świadczenia uboczne, wynikające z ustawy lub umowy wierzyciela z dłużnikiem, odsetki za opóźnienie, tzw. odsetki kredytowe, karę umowną. Poręczyciel obowiązany jest do naprawienia szkody powstałej w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika głównego oraz odpowiada za skutki zwłoki dłużnika głównego w wykonaniu zobowiązania. Poręczyciel ponosi odpowiedzialność za wady (fizyczne i prawne) rzeczy, jeżeli taka odpowiedzialność spoczywa na dłużniku głównym.
Jeżeli zakres zobowiązania głównego jest wynikiem czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z wierzycielem po udzieleniu poręczenia, to czynność ta może spowodować zmniejszenie zobowiązania poręczyciela, nie może natomiast zwiększyć tego zobowiązania, chyba że w oświadczeniu wymagającym formy pisemnej pod rygorem nieważności - zaakceptowanym przez wierzyciela w dowolnej formie - poręczyciel wyrazi zgodę na rozszerzenie zakresu swego zobowiązania. Dotyczy to zarówno tych wszystkich czynności prawnych, które bezpośrednio zwiększają zobowiązanie dłużnika głównego, np. podwyższenie wysokości świadczenia podstawowego, podwyższenie oprocentowania kredytu, jak i te, które pośrednio zwiększają odpowiedzialność poręczyciela, np. odroczenie terminu płatności długu, przedłużenie stosunku najmu.
Odpowiedzialność poręczyciela
W braku odmiennego zastrzeżenia poręczyciel jest odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny. Przepis ten ma charakter względnie obowiązujący. Poręczyciel jest odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny tylko w razie braku odmiennego zastrzeżenia w umowie poręczenia. Strony tej umowy mogą np. postanowić, że poręczyciel odpowiada za dług główny solidarnie wraz z dłużnikiem głównym, albo że do odpowiedzialności poręczyciela reguły solidarnej odpowiedzialności dłużników w ogóle nie będą miały zastosowania. W umowie poręczenia można w szczególności zastrzec, że poręczyciel ponosi odpowiedzialność dopiero w dalszej kolejności - po dłużniku głównym (odpowiedzialność subsydiarna, posiłkowa), określając równocześnie zdarzenie, od powstania którego zależy powstanie odpowiedzialności poręczyciela (np. bezskuteczna egzekucja z majątku dłużnika). W braku odmiennego zastrzeżenia w tej kwestii poręczyciel jest odpowiedzialny „jak współdłużnik solidarny”, co oznacza, że przepisy o solidarności mają zastosowanie do poręczenia, ale tylko o tyle, o ile nie pozostają w sprzeczności z istotą tego stosunku prawnego.
Odpowiedzialność poręczyciela jak dłużnika solidarnego polega na tym, że z chwilą, gdy dług główny staje się wymagalny, wierzyciel może według swego wyboru żądać całości lub części świadczenia od dłużnika głównego i poręczyciela łącznie lub od każdego z nich z osobna, przy czym aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela obaj dłużnicy pozostają zobowiązani.
Roszczenie zwrotne poręczyciela
Zaspokojenie wierzyciela przez poręczyciela zwalnia dłużnika głównego z zobowiązania wobec wierzyciela. Obojętny jest sposób tego zaspokojenia. Może on polegać nie tylko na wykonaniu zobowiązania zgodnie z jego pierwotną treścią, ale także np. na zapłaceniu odszkodowania, złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, potrąceniu z własną wierzytelnością itp. Zaspokojenie wierzyciela przez poręczyciela jednak nie powoduje wygaśnięcia długu głównego. Poręczyciel bowiem wstępuje z mocy ustawy w prawa zaspokojonego wierzyciela do wysokości spełnionego świadczenia (art. 518 § 1 pkt 1). Może więc żądać od dłużnika głównego wszystkiego, co sam świadczył wierzycielowi z tytułu długu głównego (a nie tylko w stosunkowej części, jak nakazuje reguła przyjęta przy odpowiedzialności solidarnej). Roszczenie to może nie przysługiwać poręczycielowi lub przysługiwać w zmodyfikowanej postaci tylko wówczas, gdy wynika to z umowy poręczenia albo ze stosunku wewnętrznego - gdy stosunek taki istnieje - pomiędzy poręczycielem a dłużnikiem głównym.
Jeżeli poręczyciel zaspokoi wierzyciela tylko w części, wierzycielowi przysługuje co do pozostałej części pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzytelnością, która przeszła na poręczyciela.
Opóźnienie dłużnika ze spełnieniem świadczenia.
Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia, wierzyciel powinien zawiadomić o tym niezwłocznie poręczyciela; dotyczy to każdego - bez względu na przyczyny - niespełnienia świadczenia w terminie przez dłużnika głównego.
Zawiadomienie poręczyciela o opóźnieniu się dłużnika ze spełnieniem świadczenia stanowi obowiązek wierzyciela, ustanowiony w interesie poręczyciela. Nie stanowi ono czynności prawnej, aczkolwiek tkwią w nim elementy aktu woli. Jest oświadczeniem wiedzy.
Zawiadomienie może być dokonane w dowolnej formie: na piśmie (także w pozwie skierowanym przeciwko poręczycielowi), ustnie (również telefonicznie), telegraficznie, faxem itp. Pisemny tekst zawiadomienia niekoniecznie musi być opatrzony podpisem. Zawiadomienie wywiera skutek z chwilą, gdy doszło do adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią. Może ono w praktyce wywołać ten skutek, że spowoduje interwencję poręczyciela, która sprawi, iż dłużnik główny spełni świadczenie. Poza tym może być rozumiane jako sygnalizujące zamiar wierzyciela uzyskania zaspokojenia od poręczyciela.
Jeżeli wierzyciel bez uprzedniego zawiadomienia poręczyciela, zażąda wykonania poręczonego zobowiązania, to - przyjmując, że zawiadomienie to nie stanowi przesłanki wymagalności zobowiązania poręczyciela - wierzyciel nie będzie mógł domagać się odsetek ustawowych za opóźnienie za czas poprzedzający to żądanie, a gdy z żądaniem takim wystąpi na drogę sądową, to mimo uwzględnienia powództwa, być obciążony kosztami procesu, jeżeli pozwany uzna przy pierwszej czynności procesowej żądanie pozwu. Zawinione niedopełnienie obowiązku zawiadomienia lub dopełnienia go z opóźnieniem powoduje ponadto odpowiedzialność odszkodowawczą wierzyciela za szkodę doznaną przez poręczyciela (art. 471).
Przepis ten ma charakter względnie obowiązujący.
Zarzuty przysługujące poręczycielowi
Poręczyciel może podnieść przeciwko wierzycielowi w zasadzie wszelkie zarzuty, jakie przysługują dłużnikowi głównemu w stosunku do wierzyciela. Mogą to być zarzuty zarówno niweczące, np. zarzut wygaśnięcia długu głównego, jak i odraczające, np. zarzut nienadejścia określonego w umowie terminu spełnienia świadczenia.
Poręczyciel może podnieść zarzuty ogólne, tj. wiążące się z każdym zobowiązaniem, bez względu na jego rodzaj (np. zarzut przedawnienia roszczenia). Sporne jest jednak, czy może on podnieść zarzuty ściśle związane z osobą dłużnika głównego, zwłaszcza opierające się na tzw. negatywnych prawach kształtujących, np. zarzut - jeżeli nie upłynął termin - złożenia oświadczenia woli pod wpływem błędu lub groźby (tak Z. Radwański; A. Szpunar).
Poręczyciel może podnieść zarzuty wynikające z konkretnego zobowiązania, np. zarzuty przysługujące z tytułu rękojmi za wady fizyczne lub prawne rzeczy sprzedanej.
Poręczyciel może potrącić wierzytelność dłużnika głównego na zasadach ogólnych i dopiero wtedy, gdy wierzyciel zgłosił w stosunku do poręczyciela skuteczne żądanie spełnienia świadczenia.
Skutecznie dokonane potrącenie powoduje wygaśnięcie zobowiązania głównego, a tym samym i odpowiedzialności poręczyciela. Poręczycielowi nie przysługuje wówczas żadne roszczenie zwrotne, jak również roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (.
Ustawa wyraźnie o tym nie stanowi, ale poręczyciel, tak jak każdy dłużnik, może podnieść wszelkie zarzuty, jakie osobiście jemu przysługują w stosunku do wierzyciela (zarzuty osobiste). Mogą to być zarzuty zarówno związane z umową poręczenia (np. zarzut nieważności umowy), jak i wynikające z innych stosunków prawnych łączących poręczyciela z wierzycielem (np. zarzut potrącenia innej wierzytelności). Poręczyciel nie może natomiast skutecznie podnieść wobec wierzyciela zarzutów wynikających z umowy zawartej przez niego z dłużnikiem głównym (np. zarzutu nieważności tej umowy, mimo że stanowiła podstawę udzielenia poręczenia) lub osobą trzecią. W szczególności poręczyciel nie może bronić się zarzutem, że podstępnie został wprowadzony w błąd przez dłużnika co do jego wypłacalności w dacie poręczenia.
4