Człowiek stworzył cywilizację, która gruntownie zmienia jego środowisko. Człowiek nie przestał być jednak istotą biologiczną, której jakość życia bezpośrednio zależy od jego aktywności fizycznej. Niestety, wskutek wielu złożonych przyczyn, których nie sposób tu szerzej omówić, człowiekowi trudno jest zapewnić sobie samodzielnie, na podstawie jedynie wewnętrznej podniety biologicznej, takiej porcji ruchu, którą można by uznać za najniezbędniejsze minimum.
Jednocześnie wraz z dynamicznym rozwojem cywilizacji i postępu technicznego wzrasta złożoność problemów, które człowiek w skali jednostki i społeczności (rodziny, szkoły, zakładu pracy, państwa) musi rozwiązać. Związane z tym stresy, napięcia i frustracje powodują liczne deformacje i zagrożenia w zakresie zdrowia psychicznego, podatność na nałogi, konflikty międzyludzkie, destabilizacje społeczne i różne zjawiska dezintegracji.
Potocznie zdrowie rozumiane jest jako stan braku choroby, ale to podejście już dawno zostało uznane za niewystarczające. Podjęto wiele prób określenia czym jest zdrowie, jak do niego dążyć i jak je utrzymać. Część badaczy ujmuje zdrowie jako stan równowagi pomiędzy człowiekiem a otoczeniem oraz odpowiadającą jej równowagę wewnętrzną (Hipokrates), inne traktują je jako zespół pozytywnych cech, pozwalających na wykorzystanie wszelkich możliwości twórczych oraz osiągnięcie siły i szczęścia (Dubos). Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zdrowie jest stanem pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie jedynie brakiem choroby. Najnowsze definicje, nawiązujące do podejścia społeczno - ekologicznego, traktują zdrowie jako poddającą się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania szczytu własnych możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych, jaki do pozytywnego reagowania na wyzwania środowiska. Podobnie Psychologia Zdrowia i Choroby intensywnie podkreśla, że zdrowie nie jest stanem, lecz procesem. Jest aktywnym poszukiwaniem i utrzymywaniem równowagi psychofizycznej, rozumianej jako pełnia sił witalnych i obronnych organizmu oraz efektywne radzenie sobie z wymaganiami codziennego życia. Podsumowując można powiedzieć, że zachowania normalne czy zdrowotne to takie, które pomagają nam dotrzeć do równowagi psychofizycznej i ją utrzymać.
Strona fizyczna i psychiczna stanowią u człowieka jednolitą całość, są wzajemnie zależne. Każdy ruch ma związek z systemem nerwowym zawiadywanym przez mózg, siedzibę wszelkich uczuć, emocji i decyzji. Żadne ze zjawisk i reakcji człowieka, określanych jako psychiczne, nie jest oderwane od procesów ściśle fizycznych. Stany gniewu, agresji, otępienia, rezygnacji są wywoływane, wspomagane i hamowane przez określone procesy neurohormonalne. I odwrotnie - odpowiednie procesy psychiczne wywołują reakcje fizyczne. Jakże często myśl o czymś powoduje zjawisko ściśle fizyczne np. przyspieszone bicie serca, wzmożone wydzielanie potu, itp. Znajomość tych procesów i ich wzajemnych, ścisłych uwarunkowań wyjaśni nam niezrozumiały często objaw pozytywnej reakcji chorego organizmu na podany lek obojętny, ale wsparty czyjąś sugestią o jego silnym działaniu (tzw. efekt placebo).
Jeżeli już o medycynie mówimy, nie sposób nie zauważyć, iż coraz bardziej zajmuje się ona usuwaniem czy ograniczaniem skutków, a nie przyczyn choroby. Stąd też tak liczne w ostatnich latach głosy o potrzebie zwrócenia jej uwagi w kierunku wspierania i wspomagania naturalnych sił organizmu, które odpowiednio pobudzone często same dadzą sobie radę z wieloma chorobami.
Właśnie ruch, a szczególnie bieg jest takim doskonałym środkiem wspierającym owe naturalne siły organizmu. Źródłem wszelkich niepowodzeń jest zwątpienie i rezygnacja, zaś głównym źródłem sukcesów - walka i przełamywanie własnych słabości. Właśnie tu, w ruchu, w treningu systematycznym, w starcie na zawodach możemy znaleźć bardzo cenne wsparcie dla rozwiązywania problemów życiowych.
Pamiętajmy, że nic nie przychodzi za darmo. Zdrowie, powodzenie, szczęście trzeba sobie wypracować. Jednym z elementów zdrowego stylu życia jest odpowiednia aktywność ruchowa.
„Ruch - rekreacja fizyczna to nie strefa dowolności człowieka, a powinność” - tak twierdzi M. Demel.
Zmiany, jakie zachodzą w organizmie pod wpływem systematycznie wykonywanych ćwiczeń są wszechstronne. Aktywność ruchowa wpływa na poprawę podstawowych cech motorycznych, takich jak: siła, szybkość i wytrzymałość. Korzystne zmiany zachodzą również w tkankach organizmu.
U dzieci i młodzieży ruch odgrywa ważną rolę przy wzrastaniu i dojrzewaniu organizmu. W wieku dorosłym przeciwdziała osteoporozie pod warunkiem, że jest odpowiednio dozowany i ukierunkowany. U osób starszych struktura kości pod wpływem aktywności ruchowej poprawia się, stają się one mocniejsze, bardziej odporne na urazy. Trening wzmacnia i stabilizuje stawy. Wzmożona aktywność ruchowa wpływa na poprawę struktury umięśnienia organizmu, co również ma ogromne znaczenie dla stabilizacji układu kostnego.
Zdrowotne walory ruchu, to także zmiany w układach wewnętrznych. Poddany systematycznym ćwiczeniom organizm doskonali funkcjonowanie wątroby, gruczołów dokrewnych, gospodarkę hormonalną i enzymatyczną. Poprawia się system obronny, wzrasta odporność organizmu. Szczególnie cenne są zmiany, powodujące usprawnienie procesów oddychania, gdyż mają one decydujący wpływ na wydolność i sprawność człowieka.
Badania nad zdrowotnym znaczeniem niektórych form aktywności ruchowej wykazały, że szczególnie korzystny wpływ na rozwój różnorodnych funkcji organizmu oraz zdrowia mają ćwiczenia o charakterze wytrzymałościowym (Bielski 1996). Najskuteczniejszą formą ruchu, wyposażającą organizm w zdolności adaptacyjne jest bieg na świeżym powietrzu (Cendrowski 1997). Dla osób w średnim i starszym wieku bieg jest najbardziej wszechstronną formą ruchu. Wskazane jest także stosowanie różnych ćwiczeń uzupełniających i ogólnorozwojowych.
Wysiłek fizyczny stymuluje również psychiczną sferę człowieka. Wspomaga sprawność intelektualną, zmniejsza stan napięć stresowych, daje odprężenie, ułatwia procesy adaptacyjne, poprawia samopoczucie.
Niewątpliwie wysiłek fizyczny ma korzystny wpływ na zdrowie człowieka co zostało dokładnie udokumentowane, zwłaszcza w działaniu na układ krążenia. Stwierdzono, iż pod wpływem wysiłku fizycznego zachodzą określone zmiany morfologiczne we krwi. Uboga aktywność ruchowa powoduje zmniejszenie ilości krwi krążącej i zmniejszenie liczby czerwonych krwinek. Konsekwencją tego jest ograniczona wielkość pułapu tlenowego, co powoduje obniżenie wydolności fizycznej i upośledzenie organizmu człowieka. Optymalna aktywność ruchowa przyczynia się do zwiększenia liczby erytrocytów i podwyższenia pułapu tlenowego. Wzrasta też ilość hemoglobiny w krwinkach . Praca fizyczna i ćwiczenia o charakterze dynamicznym, wykonywane w pozycji pionowej, wpływają usprawniająco na krążenie obwodowe. Praca nóg podczas chodzenia i biegania dostarcza przeszło 30 % energii niezbędnej do przemieszczania krwi w kierunku serca.
Regularny trening zmniejsza ryzyko zachorowania na miażdżycę i jej powikłania oraz sprzyja długowieczności człowieka. Systematyczna aktywność fizyczna działa korzystnie na układ krążenia bezpośrednio i pośrednio poprzez wpływ na gospodarkę węglowodanową , tłuszczową oraz na zjawisko krzepnięcia i fibrynolizy. Fibrynolizą określa się sekwencję reakcji biochemicznych powodujących rozpuszczanie skrzepów krwi. Utrzymanie krwi w stanie płynnym wymaga bowiem równowagi między procesami krzepnięcia i fibrynolizy.
Optymalny trening fizyczny, aby miał korzystny wpływ na układ krążenia musi obejmować duże grupy mięśniowe. Natomiast jego intensywność powinna nieco przewyższać wysiłek do którego trenujący jest już zaadoptowany. Podstawową jednak cechą optymalnego treningu jest systematyczność. W efekcie systematyczności ćwiczeń fizycznych, układ krążenia człowieka pracuje ekonomicznie , ponieważ w spoczynku objętość wyrzutowa serca jest mniejsza a częstość skurczów serca rzadsza. Natomiast po wysiłkach, przyspieszenie akcji serca jest mniejsze podczas gdy ilość przepompowanej krwi zdecydowanie wzrasta, w porównaniu z osobą niewytrenowaną.
Poprzez trening obniża się skurczowe i rozkurczowe ciśnienie tętnicze, zwalnia się praca serca , zmniejsza się zapotrzebowanie energetyczne serca, ułatwiony jest dopływ krwi żylnej do serca , zwiększa się transport tlenu do tkanek, obniża się poziom LDL (cholesterol ,,zły”) oraz trójglicerydów, zwiększa się zawartość HDL (cholesterol ,,dobry”), zwiększa się aktywność dysmutazy ponadtlenkowej, zwiększa się tolerancja glukozy, wrażliwość receptorów insulinowych oraz aktywność fibrynolityczna osocza.
Najważniejszym problemem zdrowotnym w Polsce są choroby układu krążenia. Stanowią one przyczynę około 54% wszystkich zgonów. Ostatnio zarejestrowano w Polsce około 1 mln zachorowań na miażdżycę, 100 tys. zawałów serca i 65 tys. udarów mózgowych .
Miażdżyca tętnic wieńcowych serca stanowi w Polsce główną przyczynę nadumieralności mężczyzn, którzy żyją 9 lat krócej od kobiet.
Podstawową rolę w zapobieganiu miażdżycy odgrywa zdrowy styl życia polegający na:
-zaprzestaniu palenia papierosów,
-zmniejszeniu spożycia tłuszczów zwierzęcych i soli,
-zmniejszeniu spożycia alkoholu,
-zwiększeniu aktywności fizycznej.
Duże znaczenie ma wysiłek fizyczny w chorobach układu krążenia i tzw. zespole polimetabolicznym w skład którego wchodzi miażdżyca, cukrzyca, otyłość i nadciśnienie tętnicze. Tak więc, wysiłek fizyczny:
-zmniejsza ryzyko zawału serca i udaru mózgu,
-zapobiega nadciśnieniu tętniczemu,
-zapobiega nagłemu zgonowi w chorobie niedokrwiennej serca,
-zapobiega cukrzycy insulinoniezależnej,
-zapobiega otyłości,
-jest konieczny do rehabilitacji schorzeń kardiologicznych,
-zapobiega żylakom kończyn dolnych,
-zapobiega chorobie Burgera,
-zapobiega niedokrwistości pokrwotocznej i zaburzeniom z niedoboru żelaza.
Już Wojciech Oczko, medyk z XVI wieku, doceniał rolę wysiłku fizycznego, stwierdzając, że: ,, Ruch jest w stanie zastąpić prawie każdy lek, ale wszystkie leki razem wzięte nie zastąpią ruchu ”.
Aby wysiłek fizyczny przynosił korzyść zdrowotną, musi on zwiększać normalny wydatek energetyczny o 2 tys. kcal tygodniowo. Zdaniem Kennetha Coopera , twórcy systemu aerobik, dystans 20- kilometrowy tygodniowo przebiegany w czterech porcjach po 20-30 minut może być uważany za dawkę optymalną. Optymalną porcję ruchu mogą też zapewnić stosowane 3-4 razy tygodniowo 45- minutowe dawki aerobiku. Jednak uniwersalny model treningu to zasada 3 x 30 x 130, czyli należy trenować trzy razy w tygodniu, z tym, że co najmniej 30 minut każdego treningu powinno odbywać się przy intensywności tętna około 130.
Należy także pamiętać, że prócz bezpośredniego wpływu na narząd krążenia i szereg innych układów, systematyczny trening poprawia funkcje psychiczne człowieka. Przejawia się to lepszym nastrojem, łagodzeniem stanów lękowych i depresyjnych, poprawą pamięci i neutralizowaniem dolegliwości związanych ze stresem.
Wysiłek fizyczny jest konieczny w rehabilitacji schorzeń kardiologicznych. Regularne ćwiczenia fizyczne pozwalają w dużym stopniu zapobiegać powtórnym zawałom serca i udarom mózgowym.
Istotny wpływ na sprawność fizyczną człowieka mają używki. Wyniki badań wskazują, że palenie papierosów powoduje osłabienie sprawności porównywalne z pięcioletnim okresem starzenia się organizmu. Można więc stwierdzić, że np. 50-letnia kobieta paląca papierosy posiada sprawność fizyczną 55-letniej, niepalącej. Analiza wpływu alkoholu na sprawność fizyczna wykazała, że konsumpcja taka jest porównywalna z 2-3 letnim okresem starzenia się ustroju.
Wysiłek fizyczny jest związany z pracą mięśni szkieletowych, tam zachodzi większość procesów metabolicznych naszego organizmu, tam produkowana jest energia, która wykorzystywana jest do wszystkich procesów zachodzących w naszym organizmie.
Osoby, które mają większą masę mięśniową mają szybszą przemianę materii. Paradoksalnie osoby, które uprawiają sport regularnie nie są zmęczone, ale trening wyzwala w nich energie na wykonywanie innych czynności w ciągu dnia związanych z codziennymi obowiązkami.
Każdy z nas konstruuje sobie własny styl życia i realizując go odpowiednio, wpływa na swoje zdrowie. W ten sposób, jak to określa N. Amosow: „Nasze zdrowie jest w naszych rękach”.
Własnymi działaniami możemy wpływać na zachowanie zdrowia, a nawet jego polepszenie, ale możemy też być sprawcami własnych chorób - wybierając nieodpowiedni styl życia. Nasza aktywność może także sprzyjać w szybszym pokonaniu choroby.
Znakomity ortopeda A. Senger syntetycznie ujął znaczenie ruchowej działalności dla człowieka: „Ruch jest życiem - życie jest ruchem”. W tym skrócie myślowym wskazał on na pierwszoplanowe znaczenie ruchu - od ruchu nasze życie się zaczyna i nim się ono kończy. Między tym pierwszym, a ostatnim ruchem istnieje cały ich ocean. Tym większy, im bardziej aktywny tryb życia prowadził człowiek i im dłużej trwało jego życie.
Przedstawiciele innych gałęzi wiedzy równie dobrze rozumieli związek życia z ruchem. Filozof A. Schopenhauer związek ten określił nie mniej lakonicznie: „Życie polega na ruchu i ruch jest jego istotą”. Niewykluczone, że dla wszystkich wzorcem był wielki filozof starożytności Arystoteles, który zależność tę wyraził niezwykle skrótowo: „Ruch jest życiem”. Praktyczne wnioski z idei Arystotelesa wyciągnęli przedstawiciele Dalekiego Wschodu. Np. w Chinach sekret długowieczności opiera się na trzech zasadach:
1. W życiu trzeba szukać wyłącznie jego dobrych stron.
2. Codziennie uprawiać (choćby w sposób umiarkowany) ćwiczenia fizyczne.
3. Stosować dietę bogatą w minerały.
Jak twierdzi ekspert medyczny N. Amosow: „Człowiek posiada duże rezerwy. One umożliwiają mu dziesięciokrotne zwiększenie wydolności serca, płuc, czynności nerek, mocy mięśni. Jednak, zachowanie wrodzonych rezerw możliwe jest dzięki stałym ćwiczeniom stosowanym w czasie całego życia”.
Ludzkiemu organizmowi niezbędny jest znaczny wysiłek fizyczny o wysokiej intensywności. Ale do tego dochodzić trzeba stopniowo. Na większość chorób najlepszym lekarstwem jest ruch!
Zdrowie jest dla człowieka wartością największą. Niestety, rozumiemy to dopiero wtedy, kiedy je tracimy. Nową teorię dotyczącą zachowania zdrowia prezentuje N. Amosow. Uważa on, iż rozwój cywilizacji przyczynił się do fizycznego osłabienia człowieka i utracenia przez niego psychologicznej odporności na choroby. Człowiek stracił wiarę w zachowanie zdrowia i przełożył troskę o nie na lekarzy. Każdy człowiek powinien walczyć o swoje zdrowie. Jednym ze skutecznych środków w tej walce wg. Amosowa jest aktywność ruchowa człowieka.
Bibliografia
Adamczyk G., „Edukacja prozdrowotna”, WSiP, Warszawa 1999.
Cendrowski Z., „Ruch to życie”, Wyd. „Varsavia” 1987.
Dobrzański T., „Medycyna wychowania fizycznego i sportu”, SiT, Warszawa 1989.
Pilicz S., „Gdzie sprawność - tam zdrowie”, SiT, Warszawa 1990.
Starosta W., (Warszawa 1997), „Znaczenie aktywności ruchowej w zachowaniu i polepszaniu zdrowia człowieka”, art. „Lider” nr. 4,.
4