Różne koncepcje ontologii
1. Ontologia jako „pierwsza filozofia”
Ontologia (metafizyka) jako filozofia pierwsza w rozumieniu Arystotelesowskim jest najogólniejszą i najbardziej abstrakcyjną dyscypliną filozofii. Jej przedmiotem jest byt ujęty jako byt. Bada ona najogólniejsze własności bytu i sposoby jego istnienia, poszukuje ostatecznej zasady (lub zasad) wszystkiego, co istnieje. Bada ona naturę i strukturę bytów i ich rodzajów oraz przeprowadza podział bytów poszczególnych na kategorie. Rozważa wielość znaczeń takich słów, jak „jest”, „istnieje”, „bytuje”, oraz ustala, co i w jakim znaczeniu jest lub bytuje.
Parmenides, Platon, Arystoteles, Tomasz z Akwinu, Kartezjusz, Spinoza, Leibniz, Fichte, Schelling, Hegel. Ontologia jako pierwsza filozofia pojawia się u wszystkich filozofów zajmujących się ontologią w innych znaczeniach, jako wprowadzenie do niej.
2. Ontologia jako teoria świata realnego
Ontologia jako ogólna teoria świata realnego, fizycznego i przestrzenno-czasowego oparta jest na wiedzy przyrodniczej. Ontologia tak pojęta stanowi główny teren badań ontologicznych od czasów Talesa. Punktem wyjścia - rozróżnienie zjawisk i rzeczywistości. Cel - przeniknięcie w głąb bytu rzeczywistego, zrozumienie natury i struktury świata jako całości. W ramach ontologii (2) kształtują się szczegółowe dyscypliny: kosmologia filozoficzna, filozofia fizyki i nauk biologicznych, filozofia człowieka, ontologia społeczeństwa i filozofia umysłu. Ontologia (2) może być spekulatywna (Hegel, Spinoza, Leibniz) albo ściśle naukowa.
Jońska filozofia przyrody, Heraklit, Platon, Arystoteles, stoicy, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz, Ockham, Bruno, Kartezjusz, Spinoza, Leibniz, Diderot, Holbach, Helwecjusz, Hegel, Feuerbach, Engels.
3. Ontologia jako supranaturalistyczna metafizyka
Doktryna ezoteryczna o bycie supranaturalnym. Założenie - u podłoża zjawisk naturalnych znajdują się byty, procesy i zdarzenia supranaturalne, które są odmienne od naturalnych i nie podlegają naturalnym zależnościom prawidłościowym. Spirytualizm, idealizm typu platońskiego, ontologie irracjonalistyczne i mistyczne. Ontologia (3) jest uniezależniona od nauki i doświadczenia potocznego. Odwołuje się do pozaracjonalnych źródeł - objawienie, intuicja, emocje, przeżycia mistyczne, olśnienie, iluminacja umysłu, ekstaza. Są one przeważnie dostępne tylko dla wybranych. Zadanie: konstruowanie koncepcji struktury bytu w jego warstwie pozanaturalnej oraz wyjaśnienie zjawisk naturalnych przez odwołanie się do zdarzeń supranaturalnych.
Pitagorejczycy, Platon, gnostycy, Plotyn, Augustyn, Bonawentura, Eckhart, Boehme, Leibniz, Hegel, Bergson, tomizm, personalizm chrześcijański, de Chardin.
4. Ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku
Przekonania zdrowego rozsądku o świecie: wyrażone w języku potocznym, odzwierciedlają w ogólnych zarysach rzeczywistą strukturę świata. Zadanie: sporządzenie listy twierdzeń ogólnych, zawartych w myśleniu potocznym dotyczącym rozmaitych rodzajów bytów, wykrycie właściwego znaczenia wyrażeń potocznych odnoszących się do istnienia przedmiotów uznanych przez zdrowy rozsądek
Moore, Wittgenstein, Austin.
5. Ontologia jako filozofia świadomości ludzkiej
Ujmowanie zagadnień dotyczących istnienia i natury czegokolwiek z perspektywy sposobu jego pojawiania się w świadomości. Ontologia (5) traktuje wszelki byt jako byt świadomościowy (jako dany świadomości lub przez świadomość konstruowany) - z nauki o bycie przekształca się w ontologię uświadamiania bytu, ontologię świadomości. Zadanie: badanie struktury świadomości ludzkiej, jej rodzajów i poziomów. Świadomość - jedynym bytem, którego istnienie musi być uznane jako punkt wyjścia filozofii. Przedmioty uświadamiane - korelaty świadomości.
Berkeley, Hume, Kant, Fichte, empiriokrytycyzm, fenomenalizm danych zmysłowych Ayera, Husserl, Heidegger, Sartre, Jaspers.
6. Ontologia jako analiza lingwistyczna lub logiczna
Analiza znaczenia pojęć i wyrażeń językowych służących do charakterystyki wszelkiego możliwego bytu i sposobu jego istnienia. Zadanie: opracowanie języka, w którym można by poprawnie i logicznie wypowiadać się o wszelkim możliwym istnieniu czegokolwiek. Zazwyczaj jest to wstęp do metafizyki właściwej (np. Arystotelesowska nauka o kategoriach ontologicznych). Ontologia (6) pozbawiona jest bezpośrednich implikacji egzystencjalnych.
Brentano, Husserl, Frege, Russell, Wittgenstein, Ingarden, Quine.
Ontologia jako specyficznie wyróżniony dział logiki formalnej, głównie teorii mnogości, analizuje pojęcia: kategorii semantycznej, przedmiotu, zbioru przedmiotów, własności zbiorów i ich elementów, relacji między zbiorami i ich elementami. Wyniki analiz mają charakter logiczny, ale dostarczają narzędzi pojęciowych do analiz filozoficznych w innych typach ontologii. Idea oparcia ontologii na podstawowych zasadach logiki - od czasów Leibniza.
Leśniewski, Russell, Tarski, Ajdukiewicz, Quine.
Podstawowe pojęcia ontologii
7. Przedmiot
„Przedmiot” ma w filozofii sens najogólniejszy. Synonim „coś” lub „cokolwiek”. „X jest przedmiotem” = „X jest jakieś” = „X ma przynajmniej jedną cechę”. Filozofowie zgadzają się, że wszelki przedmiot jest jakiś, jest czymś (jest jakościowo uposażony). Egzystencjalna interpretacja przedmiotu: jeżeli coś jest czymś, czyli jest jakieś, to w pewien sposób jest, czyli istnieje: treściowe (jakościowe) uposażenie jakiegoś przedmiotu jest związane z jakimś sposobem jego bycia. Egzystencjalnie neutralna interpretacja przedmiotu: jeżeli coś istnieje, to jest przedmiotem, ale stąd, że coś jest jakieś, nie wynika, że to coś istnieje: można pomyśleć przedmiot i wyznaczyć jego charakterystykę, a jednocześnie nie uznawać jego istnienia; treść przedmiotu pomyślanego, nie musi być związana z jego istnieniem. Wśród przedmiotów pomyślanych (intencjonalnych) wymienia się najczęściej przedmioty fikcyjne (np. centaur) i abstrakcyjne (np. punkt geometryczny). Wśród przedmiotów istniejących są natomiast rozważane różne ich kategorie (stosownie do sposobu ich istnienia), np. rozróżnienie przedmiotów realnych i idealnych, faktycznie istniejących i możliwych, przypadkowych i koniecznych, materialnych i niematerialnych.
8. Byt
Trzy podstawowe znaczenia „bytu”: 1) synonim przedmiotu, w szczególności przedmiotu istniejącego (realnego); 2) synonim słowa „wszystko”, czyli określenie największego zbioru przedmiotów. Byt oznacza wówczas uniwersum wszystkich bytów w sensie (1), a gdy przez „wszystkie przedmioty” rozumie się wszystkie przedmioty istniejące (realne), wówczas „byt” staje się synonimem terminów „rzeczywistość”, „wszechświat”, „kosmos”; 3) określenie bytowego (egzystencjalnego) aspektu wszelkiego bytu w sensie (1), bądź ostatecznej zasady (substancji, arche) bytu w sensie (1) i (2), konstytuującej byt jako byt.
9. Rzecz
Rzecz - podstawowa kategoria przedmiotów (bytów), charakteryzujących się samodzielnością (autonomią bytową), jednostkowością, konkretnością (splot cech swoistych) i zupełnością charakterystyki (pełne dookreślenie kwalifikacji treściowych). U Arystotelesa rzeczy są „substancjami pierwszymi” lub „bytami” jednostkowymi”. Wśród przedmiotów znajdują się również nie-rzeczy, np. własności, stosunki, zdarzenia, stany rzeczy, zmiany, procesy.
Reizm - całkowita autonomia rzeczy; rzeczy są jedynymi składnikami bytu; istnieją tylko rzeczy (przedmiot=rzecz).
Arystoteles głosił, że o rzeczy można orzekać coś, co nie jest rzeczą, ale samej rzeczy nie można orzekać o niczym. Stanowisko to podtrzymuje Russell.
10. Substancja
Arystotelesowskie: znaczenie terminu „substancja”:
wszelkie konkretne indywiduum (przedmiot jednostkowy), np. indywidualny człowiek, koń, stół itd.;
wszelki przedmiot zdolny do samodzielnego (autonomicznego istnienia;
substrat, czyli jeden podmiot (podłoże) wielu różnych cech (akcydensów);
stałe źródło lub centrum wszystkich zmian;
„istota” czyli splot cech istotnych (atrybutów) rzeczy, wyznaczających jej naturę gatunkową (np. człowieczeństwo jako istota człowieka).
Cztery pierwsze znaczenia - substancja pierwsza. Znaczenie (5) - substancja druga. Ponadto, terminu „substancja” używa Arystoteles w sensie logicznym na oznaczenie podmiotu w zdaniach podmiotowo-orzecznikowych.
W dziejach filozofii dominowały dwie pary ujęć alternatywnych.
1) względnie autonomiczny przedmiot, rzecz jednostkowa wzięta z jej uposażeniem treściowym (ucechowieniem) (substancje pierwsze, rzeczy w ujęciu reizmu) 2) uniwersalna zasada (podstawa ontyczna) decydująca o egzystencji i naturze ( o istnieniu i istocie) czegokolwiek, przenikająca wszystkie istniejące przedmioty indywidualne (arche).
Termin „substancja” wskazuje na 1) jedność (prostotę, niezłożoność), tożsamość i memeryczną odrębność bytów (atomy Demokryta, monady Leibniza), bądź 2) jednolitość ich natury, czyli identyczność jakościową (jakościowo odrębne substancje Kartezjusza).
Za pomocą terminu substancja określano byt absolutny, pojęty na różne sposoby: jako doskonałe formy, idealne wzorce wszystkich jakości (idee platońskie), jako byt pierwotny, niezmienny, pełny i niepodzielny (Parmenides), jako byt konieczny, zawierający w sobie podstawę wszelkiego istnienia (byt bezwzględny), jako byt odwieczny, byt nieskończenie doskonały (substancja Spinozy, Bóg chrześcijański) jako idea absolutna (Hegel).
Krytyka pojęcia substancji (Hume, Kant, pozytywizm, marksizm).
11. Cecha, własność
W tradycji filozoficznej dominuje stanowisko, w którym cechy rzeczy przeciwstawiano substancji (substratowi) rzeczy jako jej elementy niesamoistne. Zakładano, że barwy, kształty, itd. istnieją, ale niesamoistnie - przysługują przedmiotom samoistnym. Cechy dzielono na własne (wewnętrzne, bezwzględne), czyli własności, i cechy zewnętrzne (relatywne). Inny podział: cechy (właściwości) istotne i niekonieczne, trwale przysługujące rzeczy (jej atrybuty) oraz cechy nieistotne i niekonieczne, przypadkowe, przygodne (akcydensy, przypadłości).
Cechy rzeczy tworzą jej charakterystykę, czyli uposażenie treściowe, wyznaczające przynależność rzeczy do określonego rodzaju i gatunku.
Wiedza o rzeczach, oparta na doświadczeniu zmysłowym, zawarta jest w sądach o formie „S jest P”. Poznanie istoty rzeczy osiągane jest w definicji klasycznej, w której wymienione są cechy rodzajowe i gatunkowe rzeczy.
Dyskusje nt. podziału cech rzeczy na kategorie. Dyskusje wokół 9 kategorii cech wyróżnianych przez Arystotelesa. Kłopotliwy okazał się podział cech na pierwotne (ilościowe) i wtórne (jakości ) - Demokryt. Problem uniwersaliów; dwa skrajne stanowiska: 1) cechy rzeczy mogą być oderwane od rzeczy i istnieć bez nich, poza nimi, a nawet przed nimi (platonizm); 2) cechy w ogóle nie istnieją, ani poza rzeczami, ani w samych rzeczach (reizm).
Pojęcie predykatu obejmuje w logice zarówno własności, jak i relacje. Pojęcie własności jest definiowane w terminach zbiorów lub klas przedmiotów, a zwłaszcza tzw. klas abstrakcji.
12. „Jest”
W analizach znaczenia słowa „jest” jako spójki łączącej orzecznik z podmiotem zdania poszukiwali filozofowie rozwiązań problemów ontologicznych.
„Jest” może oznaczać:
stosunek przynależności indywiduum do zbioru (np. Sokrates jest filozofem);
stosunek subsumpcji (inkluzji) (np. człowiek jest ssakiem);
stosunek identyczności (np. Odys jest Ulissesem)
istnienie czegoś - „jest egzystencjalne” (np. Jest wielu dobrych logików w Polsce)
Jedni odrzucają egzystencjalną interpretację słowa „jest” i przekształcają słowo „istnieje” w predykat; zamiast „A jest”, „A istnieje” - „A jest istniejące (gdyż wszystkie zdania muszą mieć postać „A jest B”). Inni przekształcają zdania podmiotowo-orzecznikowe w zdania egzystencjalne; w miejsce „A jest B” - zdania w formie „AB istnieje” (np. Sokrates-filozof istnieje).
13.Istnienie jako quasi własność
Pytania: co słowo „istnieje” dodaje do pojęcia danego przedmiotu (w jakiej relacji pozostają do siebie wyrażenia: „A jest przedmiotem” i „A istnieje”?; czy dopuszczalne jest ujęcie istnienia przedmiotu jako faktu bezwzględnego, czyli poza wszelkim kontekstem, czy też niezbędne jest zawsze ujmowanie istnienia przedmiotu w określonym kontekście? Kierunek pierwszy: istnienie stanowi pewną szczególną własność przedmiotu istniejącego. W tym ujęciu przedmiot A istnieje wtedy, gdy oprócz własności w...wn występuje w przedmiocie własność E, dopełniającą naturę (istotę) przedmiotu w taki sposób, że przedmiot ten istnieje. Istnienie jest faktem bezwzględnym: istnieć, to być czymś, jakąś istotą, poza wszelkim kontekstem, w szczególności poza kontekstem myślenia i języka oraz niezależnie od innych istniejących przedmiotów. Istnienie przedmiotu nie wymaga dla siebie tła zewnętrznego, nie wymaga niczego poza tym, co wewnętrznie konstytuuje ten przedmiot jako przedmiot. To przedmioty istniejące tworzą świat, a nie na odwrót.
14. Istnienie jako występowanie w pewnym kontekście
Ideą kierunku drugiego stało się poszukiwanie fundamentu dla istnienia przedmiotu w okolicznościach zewnętrznych wobec niego. Istnienie nie jest własnością immanentną przedmiotu, lecz raczej pewnym usytuowaniem na jakimś obszarze, ujęciem go w pewnym kontekście, na jakimś tle. Czymże miałoby być istnienie czegokolwiek poza wszelkim kontekstem ontycznym (np. poza myśleniem lub poza światem)? Istnienie bezwzględne, nie zrelatywizowane do systemu, jest nieuchwytne i w żaden sposób nierozpoznawalne. Przedmiot istniejący można rozpoznać jako istniejący tylko na jakimś tle, a zidentyfikować jego naturę można tylko przez porównanie z czymś innym. Trzeba więc najpierw odkryć pewną całość, aby w jej obrębie rozpoznać dany przedmiot jako element tej całości. Problemy: co ma być tym kontekstem ontycznym, takim, że cokolwiek się w nim znajdzie, to istnieje?; czy jest tylko jeden kontekst dla wszystkich przedmiotów istniejących, czy też jest ich wiele (a tym samym wiele sposobów istnienia)?
Zamiast mówić jednak o kontekście ontycznym przedmiotu, mówi się często o kontekście lingwistycznym, wyznaczonym przez model semantyczny. Sens zdań egzystencjalnych danego języka przedmiotowego określony zostaje przez założenia sformułowane w metajęzyku.
15. Konteksty istnienia
W myśleniu potocznym i przyrodniczym oraz w tradycji materialistycznej kontekst istnienia wyznaczony jest przez struktury przestrzenno-czasowe, struktury prawidłowości i oddziaływań (zwłaszcza kauzalnych).
W filozofiach subiektywistycznych (uprawianych psychologistycznie) przez kontekst lub kontekstu świadomości indywidualnej.
W filozofiach transcendentalnych takim kontekstem jest konstytutywna (tworząca przedmioty) aktywność umysłu.
W heglizmie - aktywność bezosobowej czystej myśli.
W marksizmie kontekst taki tworzy całość złożona z przyrody i kultury, przejawiająca się w praktyce społecznej.
Osobnym tematem są konteksty, w jakich istnienie rozważane jest w logice, w metamatematyce, w semantyce i w teorii systemów.
Zagadnienia różnych sposobów i stopni istnienia - czy różne przedmioty mogą istnieć nie tylko w różny sposób (wyznaczony przez kontekst ontyczny), lecz także z różną siłą?
Główne koncepcje kontekstu istnienia. A może być usytuowane:
w przestrzeni;
w czasie;
w czasoprzestrzeni;
w świadomości indywidualnej (A = indywidualny akt lub stan psychiczny + jego treść);
w świadomości społecznej, czyli w języku i doświadczeniu potocznym lub kulturze codziennej (A = obiekt kulturowy o określonej charakterystyce w języku potocznym, np. książka, biblioteka, szkoła, naród itd. - rozważane jako obiekty kulturowe, ale nie fizyczne);
w językach teorii naukowych, jako obiekt teoretyczny (A = obiekt skonstruowany lub wywnioskowany oraz scharakteryzowany w terminach określonej teorii naukowej, np. elektron, pole grawitacyjne, kwadrat, liczba itd.);
w językach utworów literackich, jako obiekt fikcyjny (A = konstrukt myślowy, np. fikcyjne rzeczy lub osoby, zdarzenia własności lub relacje). Sens wyrażenia „A istnieje” wyznaczany jest każdorazowo przez kontekst języka danego utworu.
W każdym z tych kontekstów inaczej rozumiane jest wyrażenie „A istnieje”. W związku z tym także kryteria istnienia, czyli sposoby weryfikacji A w danym kontekście, są różne.
16. Kryteria istnienia
Istnienie przedmiotu może być ustalone na jeden z następujących sposobów:
przez obserwację zewnętrzną, prowadzącą do rozpoznania przedmiotu w czasoprzestrzeni (obiekty fizyczne);
przez obserwację wewnętrzną (introspekcję), dającą rozpoznanie przedmiotu w polu świadomości (obiekty psychiczne, stany i treści świadomości);
przez wnioskowanie redukcyjne zdań o obiektach nieobserwowalnych na podstawie zdań o obiektach obserwowalnych, jak wnioskowanie o przyczynach ze skutków (wywnioskowane zdania o obiektach fizycznych lub psychicznych);
przez konstruowanie obiektów w naukach empirycznych (obiekty teoretyczne fizyki i innych nauk empirycznych);
przez konstruowanie obiektów w naukach matematycznych (obiekty matematyki i geometrii);
przez tworzenie (konstruowanie) obiektów fikcyjnych (obiekty mitologiczne, fikcje literackie).
Kryteria istnienia mogą być bezpośrednie lub pośrednie. Kryteria bezpośrednie mają charakter empiryczny: spostrzeżenia zewnętrzne, zmysłowe oraz doświadczenie wewnętrzne czyli introspekcja. Kryteria pośrednie mają charakter logiczny (niesprzeczność sądu egzystencjalnego z innymi sądami), teoretyczno-metodologiczne: kryterium interpretacyjne, kryterium eksplanacyjne, kryterium konstruowalności. Kryteria pośrednie nie prowadzą do zaobserwowania przedmiotu, lecz dostarczają podstaw do uznania przedmiotu za istniejący.
Niektórzy twierdzą, że kryteria empiryczne nie są ani samodzielne ani bezpośrednie, gdyż zawsze uwikłane są w jakąś teorię i semantykę języka, a ponieważ wszystkie kryteria spełniają psychologiczną funkcję wzmacniania przekonań o istnieniu, przeto pojęcie istnienia może być zrozumiałe tylko w interpretacji psychologicznej, jako własność naszych przekonań. Pojęcie istnienia poza kontekstem naszych przekonań o przedmiotach traci sens.
Wybrane zagadnienia ontologii
Zagadnienie natury bytu
17. Różne interpretacje tego zagadnienia
18. Rozróżnienie stanowisk: monizm, dualizm, pluralizm
Filozofowie zapatrzeni w ideę jedności świata jako całości poszukiwali jednej zasady ontycznej wszelkich bytów poszczególnych, z której można by wyprowadzić wielość charakterystyk poszczególnych bytów, ich gatunków i rodzajów. Odkrycie takiej zasady uniwersalnej, czyli substancji (arche) wyjaśniałoby nie tylko jedność świata, lecz także jego różnorodność, gdyż wszelkie byty mogłyby być scharakteryzowane w terminach najogólniejszych, charakteryzujących substancję. Twierdzenie o istnieniu jednej substancji świata, czyli jednej ostatecznej fundamentalnej zasady wszelkich bytów, jest tezą monizmu ontologicznego (substancjalnego). Jeżeli jednak z jednej zasady (substancji) można wyprowadzić wszystko, to wszystko też można do tej zasady sprowadzić. Redukcja uniwersalna - wszystko stanowi pewną modyfikację substancji, jest sposobem jej istnienia, ujawniania się i przemiany. Ponieważ jedna jest tylko substancja, przeto jest ona identyczna z bytem, a byty poszczególne (rzeczy, zdarzenia, procesy) są jej modyfikacjami.
Filozofowie urzeczeni różnorodnością świata główny swój wysiłek skierowali na poszukiwanie zasad potwierdzających i wyjaśniających tę różnorodność. Skoro byty należące do różnych rodzajów wykazują zasadniczą odmienność swoich cech istotnych, to trzeba poszukiwać dla nich odmiennych ostatecznych zasad ontycznych. Twierdzenie o istnieniu w świecie dwóch lub więcej substancji, czyli ostatecznych fundamentalnych zasad bytów zróżnicowanych jakościowo jest tezą pluralizmu ontologicznego (substancjalnego). Dziedziny te współistnieją ze sobą, stykają się, mieszają ze sobą, ale charakter ich ewentualnych powiązań nie jest jednoznaczny. pewne jest tylko, że nic, co należy do jednej dziedziny, nie może przekształcić się w coś przynależnego do innej dziedziny. Każda rzecz lub zdarzenie daje się opisać w terminach substancji, której jest przejawem lub modyfikacją. Zamiast jednej procedury redukcyjnej - wielość procedur redukcyjnych.
Rodzaje substancji uznawanych w różnych systemach ontologicznych za fundamentalną zasadę ontyczną (substancję, samodzielną dziedzinę bytu):
materia lub określony byt materialny (przestrzenny, czasowy, mający cechy fizyczne), jak woda, powietrze, ogień, ziemia, homolomerie Anaksagorasa, wszelka rzecz przestrzenna, np. kula Parmenidesa, niepodzielne atomy Demokryta, rzeczy rozciągłe, ciało w rozumieniu somatyzmu;
duch (nieprzestrzenny byt osobowy), jak demiurg Platona, czysty duch, dusza (spirytualizm), rzeczy myślące (Kartezjusz), Bóg chrześcijański;
nieprzestrzenny i pozaczasowy byt idealny, ogólny, jak liczba u pitagorejczyków, idea u Platona, forma pierwsza (substancja druga) u Arystotelesa, uniwersalia (realizm scholastyczny);
rzecz konkretna, np. substancja jednostkowa (materia+forma) u Arystotelesa, rzecz w rozumieniu reizmu;
wszelki byt nieskończony, np. Bóg-czyli-Natura u Spinozy;
świadomość lub doświadczenie świadome, np. percepcja u Hume'a, czysta jaźń u Fichtego, czysta świadomość (transcedentalna) u Husserla, czysta myśl;
idea absolutna u Hegla.
19. Monizm materialistyczny i idealistyczny
Teza monizmu może być sformułowana w wersji słabej (genetycznej) i mocnej (aktualnej). Monizm genetyczny - wszystkie rodzaje bytów w świecie wywodzą się genetycznie z jednej fundamentalnej zasady ontycznej (substancji). Monizm aktualny uzupełnia tezę monizmu genetycznego i twierdzi, że natura (istota, charakterystyka) wszelkich bytów istniejących jest taka sama jak natura zasady z której się wywodzą i nie może być inna - aktualna jednorodność wszelkich rzeczy i zdarzeń w świecie, ich związków i własności. Wszystkie wersje słabe tezy monistycznej implikują pluralizm aktualny (atrybutywistyczny), który głosi, że atrybuty bytów aktualnie istniejące nie są identyczne z atrybutami zasady substancjalnej i nie dają się do nich zredukować.
Monizm materialistyczny głosi tezę o jedności materialnej świata - wszystko co istnieje jest materią czyli bytem przestrzenno-czasowym i fizycznie określonym, lub postacią materii, formą jej istnienia i zmiany, jej stanem lub własnością. Monizm materialistyczny w wersji słabej (materializm genetyczny) głosi, że źródłem wszystkiego, co istnieje jest materia, lecz nie wszystko, co z materii się wywodzi, samo jest materialne. Dopuszcza więc istnienie czegoś, co nie jest materialne, lecz np. duchowe, idealne. Monizm materialistyczny w wersji mocnej głosi, że wszystko, co istnieje aktualnie, jest materialne, gdyż materia nie może być źródłem niczego, co niematerialne. Dla wyjaśnienia zjawisk świadomości i kultury materializm aktualny szuka takiej interpretacji, w której znika potoczne przekonanie o ich niematerialności.
Monizm idealistyczny opisując całość bytu w terminach jednej fundamentalnej zasady bytowej, której przypisuje charakter niematerialny, a całą zawartość świata uważa za przejaw lub sposób istnienia tej niematerialnej zasady (substancji). W systemach idealistycznych uformowano trzy główne koncepcje tego co niematerialne: 1) byt duchowy 2) świadomość 3) byt idealny w sensie idei platońskiej. Koncepcja bytu idealnego nie nadaje się jednak do skonstruowania całokształtu obrazu świata zgodnie z wymogami monizmu. Monizm spirytualistyczny w wersji mocnej opiera się na koncepcji bytu duchowego, który jest jedyną substancją świata - w terminach charakteryzujących ten byt (np. jego stany, jego aktywność) można opisać całą zawartość świata. Wszystko co istnieje, jest duchowe, czyli jest duchem, jego stanem lub atrybutem. Spirytualizm w wersji słabej głosi, że źródłem wszystkiego, co istnieje jest byt duchowy (np. Bóg), ale nie wszystko co istnieje, jest duchowe. Spirytualizm umiarkowany dopuszcza więc istnienie bytów materialnych. Na koncepcji tego, co świadomościowe, buduje swój monistyczny obraz świata subiektywny idealizm, dla którego wszystko, co istnieje, da się opisać w kategoriach świadomości lub elementów doświadczeń świadomych.
Monizm absolutny odwołuje się do pojęcia substancji nie dającej się scharakteryzować za pomocą skończonej liczby atrybutów. Substancja utożsamiona jest z bytem nieskończonym (Spinoza) lub bytem samym w sobie, nieokreślonym i niezróżnicowanym (apeiron Anaksymandra, byt Parmenidesa, prajednia Plotyna, absolut Schellinga i Hegla). Monizm absolutny wiązał się przeważnie (za wyjątkiem Parmenidesa) z pluralizmem atrybutywistycznym. Materię i ducha rozważali moniści absolutni nie jako odrębne substancje, lecz jako różne atrybuty lub przejawy jednej substancji.
20. Dualizm, pluralizm
Do najważniejszych dychotomicznych podziałów świata (prowadzących do różnych wersji dualizmu) należały: podział świata na naturalny i supranaturalny, materialny i niematerialny, wieczny i skończony w czasie, niestworzony i stworzony, niezmienny i zmienny, jednorodny i różnorodny, zawierający rzeczy jednostkowe i ogólne, konkretne i abstrakcyjne, konieczne i przypadkowe. Platoński podział świata na świat idei i świat przedmiotów jednostkowych nie ma charakteru wyczerpującego 9jest to podział ze względu na pewien wybrany jego aspekt). U Platona mamy też do czynienia z podziałem wyczerpującym: materia, idee i osobowy demiurg. Dychotomiczne podziały Platona i Arystotelesa odegrały ważną rolę w rozwoju filozofii. Systemy Platona i Arystotelesa nie są jednak przykładami dualizmu ontologicznego, lecz klasycznym wyrazem pluralizmu. U Platona mamy bowiem trzy ostateczne zasady wszystkiego, co istnieje, a u Arystotelesa - ogromną (nieokreśloną przezeń, ale skończoną) liczbę różnego rodzaju substancji jednostkowych.
Na rozwój filozofii nowożytnej znaczny wpływ wywarł dualizm kartezjański. Jest to niewątpliwie dualizm substancjalny, radykalny. Rozróżnienie dwóch substancji: materia (rzecz rozciągła w przestrzeni) i duch (rzecz myśląca) przeprowadzone zostało w sposób radykalny, implikujący twierdzenie, że nic co przestrzenne, nie może być myślące i na odwrót. Podział świata na dwie substancje jest wyczerpujący. Jest to więc dualizm aktualny. Substancje te nie są jednak całkiem równorzędne, bowiem tylko substancja duchowa może być w pełni samoistna, a substancja materialna jest genetycznie pochodna od substancji duchowej w jej pierwotnej, najdoskonalszej postaci.
Monadologia Leibniza. Świat składa się z ogromnej (chociaż skończonej) liczby substancji duchowych (monad). Monady są zróżnicowane pod względem stopnia doskonałości, każda z nich jest jednak substancją, gdyż jest numerycznie odrębna, niezależna w swym aktualnym istnieniu od innych substancji (także od substancji najwyższej) i pozbawiona jakichkolwiek związków (styków) i oddziaływań z innymi. Ten substancjalny pluralizm aktualny nie będzie już tak jednoznaczny gdy rozważymy go pod względem natury i pochodzenia poszczególnych substancji. Wszystkie substancje są natury duchowej zatem - spirytystyczny monizm atrybutywistyczny. Ponieważ zaś wszystkie substancje mniej doskonałe biorą swój początek od jednej substancji najdoskonalszej - spirytualistyczny monizm genetyczny.
Tezą reizmu (Brentano) jest twierdzenie, że istnieją (w sensie literalnym) tylko rzeczy, czyli substancje (w rozumieniu Arystotelesa i Leibniza). Ponieważ na świat składa się wielość jakościowa różnych, numerycznie odrębnych rzeczy - pluralizm. Jednak reizm pansomatyczny jest monizmem materialistycznym w sensie aktualnym. Dualistyczną wersją reizmu jest pogląd, że wszystkie rzeczy są ciałami bądź duszami (Brentano).
Fenomenalistyczne wersje pluralizmu występowały głównie pod postacią tzw. teorii danych zmysłowych, w których zjawiska (układy danych zmysłowych) traktowane są jako niezależne jedne od drugich.
21. Myślenie a byt, „zwrot kartezjański”, problem realizmu
Przed Kartezjuszem filozofowie traktowali myślenie ludzkie instrumentalnie, jako środek penetracji bytu (poznawcza funkcja myślenia). Gdy rozważano ontyczny status myślenia, to pojmowano je jako zespół świadomych procesów psychicznych zachodzących w człowieku. Dopiero Kartezjusz ujął myślenie ontologicznie i potraktował je jako samodzielną dziedzinę bytową, w której obrębie rozgrywa się samo myślenie instrumentalne i na którą to myślenie jest bezpośrednio skierowane. Ta zmiana strzałki świadomości, czyli skierowanie świadomości na siebie samą i potraktowanie wszelkich przedmiotów myślanych wyłączenie jako treści uświadamianych, a tym samym zamknięcie ich w dziedzinie czystej świadomości, wywarło decydujący wpływ na pojawienie się nowych form idealizmu - subiektywnego i obiektywnego. Nowe tezy idealizmu musiały wywrzeć wpływ na sposoby formułowań tezy materializmu. Sam Kartezjusz wymknął się z pułapki solipsyzmu, sądził, że analizowanych przez siebie treściach świadomości znalazł podstawy do uznania tezy o istnieniu świata zewnętrznego wobec świadomości, a także do opisu tego świata w kategoriach dualizmu ducha i materii. Problem realnego istnienia świata zaczął jednak w filozofii nowożytnej żyć własnym życiem.
Do sporu materializm - idealizm dołączył nowy spór: realizm - idealizm. Realizm głosi, że poza świadomością i niezależnie od niej istnieje świat realny, nie dający się opisać w kategoriach świadomości ani jakichkolwiek treści świadomościowych.
22. Idealizm subiektywny skrajny i umiarkowany
Idealizm (jako stanowisko przeciwne realizmowi w sporze o istnienie świata transcendentnego) głosi natomiast, że nie istnieje świat transcendentny wobec świadomości (teza negatywna) i że wszystko co istnieje, da się opisać całkowicie w kategoriach świadomości lub jej elementów (treści)(teza pozytywna). Jest to teza skrajnie subiektywistyczna, czyli teza idealizmu subiektywnego w sensie mocnym. Idealizm subiektywny w wersji skrajnej uważa za zbędne jakiekolwiek pojęcie, które miałoby oznaczać coś, co wykracza poza przeżycia świadome, a więc także pojęcia tego, co duchowe czy idealne. Idealizmowi subiektywnemu grozi nieustannie solipsyzm (solipsyzm metafizyczny jako konsekwencję solipsyzmu epistemologicznego dopuszczali: Hume, Fichte, James, Russell, Wittgenstein). Teza umiarkowanego subiektywizmu przeczyć będzie istnieniu świata materialnego (teza negatywna) i głosić będzie, że wszystkie przedmioty spostrzegane (przestrzenne, czasowe i wyposażone w określone właściwości fizyczne) są konstrukcjami umysłu świadomego i dadzą się opisać całkowicie w terminach świadomości zmysłowej tj. w terminach wrażeń i spostrzeżeń zmysłowych. Umiarkowany subiektywizm zezwala na uznanie świata obiektywnego o charakterze niematerialnym (duchowym, subiektywnym).
Dwie szkoły idealizmu subiektywnego - różnice między nimi dotyczą koncepcji konstruowania w doświadczeniu świadomym przedmiotów zmysłowych. Idealizm subiektywny immanentny przyjmuje, że przedmioty zmysłowe są układami lub konstrukcjami z wrażeń zmysłowych (Berkeley, Hume, fenomenalizm danych zmysłowych XX w.). Idealizm subiektywny transcendentny (Kant, Husserl) twierdzi, że dla przeprowadzenia takiej konstrukcji umysł nie potrzebuje tylko materiału wrażeniowego, lecz także pewnych niezmysłowych form oraz operacji rozumowych z udziałem apriorycznych kategorii i sądów.
23. Idealizm obiektywny, spirytualizm i idealizm platoński
Ogólną tezą idealizmu obiektywnego jest twierdzenie, że istnieje świat obiektywny, niezależny od świadomości ludzkiej, którego istotę stanowią byty niematerialne. Przez obiektywne byty niematerialne rozumie idealizm bądź samoistne byty duchowe, bądź samoistne byty idealne. Idealizm obiektywny uznający istnienie bytów duchowych nosi nazwę spirytualizmu. Pojęcie ducha lub duszy pojawia się w filozofii w wyniku oddzielenia procesów i stanów psychicznych człowieka od zachodzących w nim procesów i stanów fizycznych (fizjologicznych) i domniemania, że pierwsze zachodzą w substancji odmiennej od substancji będącej podłożem drugich. Droga alternatywna dochodzenia do pojęcia bytu duchowego polega na uogólnieniu poszczególnych procesów psychicznych przez sprowadzenie ich do jednego rodzaju czynności albo stanu (np. myślenia, percepcji, świadomości), a następnie na urzeczowieniu, czyli substancjalizowaniu tej uogólnionej czynności. Tak uformowane pojęcie bytu duchowego oznacza przeważnie substancję nieprzestrzenną, będącą podmiotem przeżyć świadomych, poznawczych, emocjonalnych, wolitywnych, zdolną do spełniania aktów sprawczych, będącą więc podmiotem osobowym, odpowiedzialnym za swe czyny, a tym samym dającą się scharakteryzować pod względem dobra lub zła. Nie zawsze bytom duchowym przypisuje się wszystkie te atrybuty. Byt duchowy bywa czasem pojęty nie jako aktualny podmiot świadomości, lecz jako podmiot potencjalny. Nie wszystkie byty duchowe uznawane są za czynniki sprawcze, nie wszystkie są więc bytami osobowymi. Najogólniejsza charakterystyka bytu duchowego obejmuje pojęcie bytu substancjalnego, samoistnego, niepodzielnego, nieprzestrzennego. W spirytualizmie odróżnia się się najczęściej tzw. czyste byty duchowe (duchy) od dusz organizmów cielesnych. Do pierwszych zaliczono eony (w neoplatonizmie), anioły (w chrześcijaństwie) oraz Boga. Dusze natomiast (np. duszę człowieka) pojmowano jako niematerialny składnik czasowo lub stale związany z organizmem cielesnym. Problemy związane z e skonstruowaniem teorii ontologicznej tłumaczącej współistnienie lub współwystępowanie w świecie jakościowo różnych składników (byty duchowe i byty nieduchowe) prowadziły w wielu przypadkach do odrzucenia ontologii pluralistycznej i opowiedzenia się za monizmem spirytualistycznym czyli spirytualizmem radykalnym. Przyrodę (w tym organizm ludzki) interpretowano wtedy jako układy zjawisk świadomościowych zachodzących w obrębie substancji duchowej.
Idealizm obiektywny uznający istnienie bytów duchowych nosi nazwę realizmu pojęciowego, zwanego też realizmem platońskim. Pojęcie bytu idealnego, czyli pojęcie idei, skonstruowane zostało w filozofii starożytnej (pitagorejczycy, Platon) w rezultacie rozważań nad przedmiotami matematyki i niematematycznej wiedzy ogólnej o istocie przedmiotów badanych, zawartej w definicjach ogólnych. Wychodzono z założenia, że wiedzy prawdziwej - w tym wiedzy o istotnych i uniwersalnych cechach zawartej w definicjach - musi odpowiadać jakiś byt w świecie realnym (pozaumysłowym). Wiedzy abstrakcyjnej i ogólnej - skoro jest prawdziwa - musi odpowiadać adekwatny jej przedmiot, mianowicie przedmiot ogólny. Przedmioty ogólne mają tylko cechy ogólne. Przedmiotami takimi mogą być tylko rzeczy ogólne (np. człowiek w ogóle), własności ogólne (rozumność w ogóle), relacje ogólne (odległość jako taka), zmiany ogólne, zdarzenia ogólne i ich kombinacje. Bytom ogólnym można przeciwstawić zarówno jednostkowe przedmioty fizyczne (materialne), istniejące w przestrzeni i czasie, jak i byty niefizyczne, duchowe lub świadomościowe, istniejące w czasie. Byty ogólne nie mają charakterystyk przestrzennych, ani czasowych. Są niezmienne, wieczne, nie są dostępne zmysłom ani wyobraźni, lecz są definiowalne, a więc dają się ująć pojęciowo. Nie są podmiotami żadnych stanów psychicznych ani charakterystyk osobowościowych. Nie są też przedmiotami intencjonalnymi. Mogą być myślane, ale ich istnienie jest obiektywne, nie zależy od ich pomyślenia przez jakikolwiek umysł. Idea czerwieni jest czerwienią samą w sobie, tj. istniejącą bez tego, co jest czerwone. Przedmioty są lub mogą być czerwone dlatego, że istnieje czerwień sama w sobie, czerwień ogólna. Przedmioty jednostkowe uczestniczą (partycypują) w świecie bytów ogólnych. Dopiero jednak złożenie idei, materii i ducha (demiurga platońskiego) dawało Platonowi pełne wyjaśnienie pochodzenia i natury bytów jednostkowych. Uznanie istnienia idei (bytów idealnych) implikuje pluralizm ontologiczny. Z samych bytów idealnych nie sposób skonstruować żadnego bytu jednostkowego.
24. Ogólne postulaty materializmu
1. Człowiek jest częścią świata realnego (realizm i naturalizm)
2. Świat stanowi jednorodną całość, wewnętrznie zróżnicowaną (monizm)
3. Jedność świata polega na jego materialności (monizm materialistyczny)
4. Wszelkie zdarzenia w świecie pojawiają się w wyniku naturalnych zależności od zdarzeń wcześniejszych lub równoczesnych (determinizm)
Materia - wszelki byt realny (istniejący niezależnie od jakiejkolwiek świadomości), przestrzenny, czasowy, posiadający określone charakterystyki fizyczne, pozostający w (prawidłowych) oddziaływaniach energetycznych z innymi obiektami realnymi. Określenie to ma charakter dystrybutywny - wskazuje na wspólne własności poszczególnych obiektów materialnych. Materia w sensie kolektywnym oznacza zbiór wszystkich obiektów materialnych. Dla materialisty, materia w sensie kolektywnym jest synonimem terminów: „rzeczywistość”, „przyroda”, „świat”, „byt”.
25. Materia, ujęcie substancjalistyczne i atrybutywistyczne
Substancjalizm pojmuje materię jako nieokreślone podłoże (substrat) wszelkich konkretnych, jakościowo kreślonych materialnych rzeczy, procesów i zdarzeń. Substancjalizm zakłada, że oprócz poszczególnych obiektów materialnych istnieje czysta materia, materia w ogóle, genetycznie pierwotna (pramateria), a jednocześnie będąca aktualnym tworzywem (materiałem) wszystkiego co istnieje. Materia w tym ujęciu jest niedefiniowalna w kategoriach stałych atrybutów. Atrybuty i akcydensy przysługują bowiem wyłącznie poszczególnym modyfikacjom materii, czyli konkretnym przedmiotom materialnym. Koncepcję czystej materii jako nieuformowanego substratu odnajdujemy już u Anaksymandra (apeiron), później u Platona i Arystotelesa (materia pierwsza). Materia w tym rozumieniu nie jest jednak dla Arystotelesa substancją, lecz koniecznym składnikiem substancji.
Atrybutywizm odrzucał koncepcję materii w ogóle i przyjmował, że substancja materialna da się określić za pomocą pewnej liczby orzeczników oznaczających stałe i uniwersalne atrybuty materii. Wśród atrybutów materii wymieniano:
1) rozciągłość w przestrzeni;
2) trwanie w czasie;
3) nieprzenikliwość;
4) masywność (posiadanie masy spoczynkowej, bezwładnej);
5) podleganie zmianom (zmienność, ale nie aktywność);
6) ciągłość lub nieciągłość (dyskretność) - atomizm;
7) podzielność lub niepodzielność - tradycyjny atomizm.
26. Materializm naturalistyczny
Materializm naturalistyczny, czyli ogólny pogląd na świat jako zespół obiektów (procesów, zdarzeń) materialnych, wśród których znajdują się obiekty ożywione, wyposażone w struktury psychiczne. Naturalizm w tym szerokim znaczeniu jest przeciwstawny supranaturalizmowi, dla którego wszelkie zjawiska świadomościowe (poznawcze, moralne, estetyczne) i społeczno-kulturowe są przejawem jakiegoś czynnika supranaturalnego (niematerialnego), racjonalnie niewyjaśnialnego (duch, dusza, Bóg, idea itd.).
Naturalizm w sensie węższym sprowadza się do poglądu, że wszelkie zjawiska świadomościowe, społeczno-historyczne i kulturowe dadzą się opisać w kategoriach nauk przyrodniczych. Naturalizm taki zawiera założenie o możliwości redukcji procesów świadomościowych i społeczno-kulturowych do procesów fizykochemicznych i biologicznych.
Materializm naturalistyczny implikuje realizm (antysubiektywizm) i racjonalizm (zjawiska doświadczalne są wyjaśniane przez odwołanie się do zależności naturalnych), czyli antyirracjonalizm i antysupranaturalizm.
27. Materializm mechanistyczny (i „wulgarny”)
Materializm mechanistyczny jest rozwinięciem i uszczegółowieniem ogólnej podstawy materializmu naturalistycznego. Jego specyfiką jest dążenie do wykrycia ostatecznych elementów świata materialnego, stałych i niezmiennych własności tych elementów oraz wyjaśnianie wszelkich zdarzeń złożonych przez odwołanie się do praw mechaniki. Materializm mechanistyczny rozwiną się w XVII i XVIII stuleciach, opierając się na założeniach fizyki klasycznej (mechaniki newtonowskiej), ale jego wzorzec spekulatywny powstał już w starożytności (Demokryt).
Materializm wulgarny, czyli uproszczony pogląd materialistyczny, oparty na założeniu naturalizmu węższego, charakteryzuje się tłumaczeniem wszelkich zjawisk społeczno-kulturowych odwołaniem się do prawidłowości biologicznych (walka o byt) oraz sprowadzenia psychiki do procesów neurofizjologicznych (myśl jako materialna wydzielina mózgu). Buchner, Moleschott.
28. Materializm dialektyczny i historyczny
Materializm dialektyczny - stworzony przez Marksa i Engelsa z heglizmu i materializmu naturalistycznego. M.d. akceptuje tezę realizmu, tezę materializmu o jedności materialnej świata, tezę determinizmu o naturalnych prawidłowościach, tezę emergentyzmu o wyłanianiu się coraz to nowych własności nieredukowalnych, dialektyka teorią zmian oraz metodą badawczą. Pytanie: co jest pierwotne - duch czy materia? Według tego pytania dzielono filozofię na materialistyczną i idealistyczną.
Materializm historyczny - Marks. Materialistyczna interpretacja procesów społeczno-historycznych i kulturowych - materialne warunki określają kierunki rozwoju społecznego. Odrzuca naturalistyczną koncepcję społeczną, nie redukuje zjawisk społ-hist. do biologii, tworzy nowe wspaniałe teorie.
29. Materializm fizykalistyczny (redukcjonistyczny)
Istnieją wyłącznie obiekty (zdarzenia, procesy) fizyczne, natomiast wszelkie złożone obiekty (zdarzenia, procesy) biologiczne, społeczne, psychologiczne, świadomościowe składają się całkowicie z tego, co fizyczne i dadzą się wyjaśnić w kategoriach własności i prawidłowości fizykochemicznych. Materializm fizykalistyczny jest ontologiczną konsekwencją programu zunifikowania wiedzy naukowej o świecie w oparciu o język fizyki. Program „fizykalizmu” sformułowali Neurath i Carnap. Neopozytywiści powstrzymywali się jednak od wyprowadzenia wniosków ontologicznych ze swych koncepcji epistemologicznych.
Różnice między poszczególnymi grupami materialistów kierujących się programem redukcjonizmu fizykalistycznego polegają na odmiennych technikach a) przeprowadzania analizy redukcyjnej oraz b) dokonywania ponownej syntezy całej różnorodności zjawisk doświadczalnych.
Behawioryzm skrajny głosi, że wszelkie procesy, stany i zdarzenia uważane za umysłowe, psychiczne, wewnętrzne mogą być wyjaśnione w kategoriach własności organizmów i ich zachowań w otoczeniu zewnętrznym. Procesy biologiczne i neurofizjologiczne organizmów są złożonymi procesami fizykochemicznymi.
Teoria stanu centralnego - całkowita identyczność stanów umysłowych (uznanych wbrew behawioryzmowi za stany wewnętrzne organizmu) z fizykochemicznym stanem centralnego układu nerwowego. Teoria identyczności procesów umysłowych z procesami umysłowymi (Armstrong).
30. Materializm emergentystyczny
Emergetyzm jest próbą objaśnienia jakościowego zróżnicowania wzrostu różnorodności zdarzeń w świecie na podstawie następujących założeń:
1) jakościowo nowe zdarzenia pojawiają się w danym układzie materialnym nagle, bez zachowania ciągłości z wcześniejszymi stanami układu;
2) charakterystyka zdarzenia (lub układu zdarzeń) wyłaniających się ze zdarzeń wcześniejszych zawiera nowe cechy, niewyjaśnialne w terminach cech zdarzeń wcześniejszych, w terminach cech elementów układu oraz relacji między nimi;
3) pojawienie się nowego zdarzenia lub układu zdarzeń jest nieprzewidywalne, na podstawie znajomości stanu układu zdarzeń przed pojawieniem się nowego zdarzenia, przy czym jest to nieprzewidywalność zasadnicza, a nie tylko techniczna.
Za emergentne mogą uchodzić: 1) zdarzenia np. pojawienie się życia w materii nieożywionej; 2) własności rzeczy, np. barwy, dźwięki, zapachy, czyli tzw. własności wtórne (jakości, w odróżnieniu od własności pierwotnych - ilościowych); 3) procesy nowe, np. procesy biologiczne w porównaniu z chemicznymi, procesy umysłowe w porównaniu z procesami mózgowymi; 4) prawidłowości, czyli nowe regularne zależności, np. prawidłowości fizjologiczne w porównaniu z fizykochemicznymi, prawidłowości społeczne, ekonomiczne w porównaniu z biologicznymi itd.
Materializm emergentystyczny buduje nowe modele wyjaśniania, wykraczające poza wyjaśnienia deterministyczne i przewidywanie zdarzeń przez dedukcję jego opisu z teorii.
Dialektyka implikuje emergentyzm, ale nie odwrotnie.
Epifenomenalizm - zjawiska umysłowe (procesy psychiczne, treści świadomościowe) są niefizycznymi (niematerialnymi) zjawiskami ubocznymi systemu nerwowego, które nie mają jednak żadnego wpływu (nie mogą być przyczynami) na przebieg zdarzeń fizycznych.
Mocna teraz materializmu emergentystycznego - zjawiska umysłowe i społeczno-kulturowe są nadbudowane na przedmiotach materialnych i genetycznie od nich zależne, lecz chociaż są niematerialne, uzyskują autonomię bytową i mogą być przyczynami nie tylko innych zjawisk umysłowych, ale także zmian w przedmiotach fizycznych - dualizm aktualny.
Najsłabsza wersja materializmu emergentystycznego - zjawiska emergentne (np. jakości wtórne, wrażenia, sądy, przekonania, uczucia, przeżycia estetyczne itp.) nie mają charakteru fizycznego, lecz ponieważ istnieją realnie, muszą mieć ostatecznie charakter materialny.
31. Przestrzeń geometryczna
Klasyczne rozumienie przestrzeni, wypracowane w geometrii euklidesowej i w fizyce klasycznej (Galileusz, Newton), Zgodne jest z jej pojęciem intuicyjnym. Podstawą konstrukcji klasycznego pojęcia przestrzeni jest pojęcie odległości między punktami. Jeżeli obierzemy jakiś jeden punkt 0 w danym układzie odniesienia, to od jednoznacznego określenia położenia dowolnego innego punktu P w tym układzie niezbędne są trzy niezależne współrzędne. Przestrzeń (trójwymiarową) można teraz określić jako nieskończony zbiór wszystkich punktów wyznaczonych przez współrzędne. Podstawowe pojęcia geometrii (punkt, prosta, odcinek prostej, wektor, płaszczyzna, bryła itd.) oraz jej prawa zgodne są z fizycznymi opisami relacji przestrzennych między obiektami fizycznymi i stanowią matematyczne ich odzwierciedlenie. Geometria abstrahuje jednak od fizycznych własności przestrzeni (np. pola grawitacyjnego) i obiektów przestrzennych, a fizyka posłuje się geometrią w swych opisach ruchu ciał. Zamiast geometrycznego pojęcia punktu fizyka używa pojęcia punktu materialnego jako punktu dającego się zlokalizować przestrzennie i czasowo oraz określić fizycznie. Odpowiednikiem pojęcia prostej jest pojęcie "cienkiego" promienia światła.
32. Przestrzeń - materia; absolutyzm (substantywizm), relacjonizm
ABSOLUTYZM - przestrzeń jest absolutna tj. niezależna od obiektów materialnych (własności geometryczne są niezależne od własności fizycznych, lecz nie odwrotnie). Do końca XIX wieku dominowała w filozofii i nauce (mechanika newtonowska) koncepcja przestrzeni absolutnej. Przestrzeń absolutną, ze względu na jej relacje do materii, pojmowano na trzy główne sposoby:
1) jako pusty i nieruchomy ośrodek (nieskończony i nieograniczony), będący potencjalnym pojemnikiem obiektów materialnych.
2) jako nieruchomy ośrodek wypełniony odwiecznie materią w sposobów ciągły lub nieciągły
3) jak byt samodzielny (substancjalny), którego własności geometryczne są źródłem nowych (emergentnych) własności fizycznych bądź też są identyczne z własnościami fizycznymi (własności fizyczne są redukowalne do geometrycznych, materia zaś jest tożsama z przestrzenią).
1. Koncepcja przestrzeni jako próżni zakłada istnienie przestrzeni bez materii. Przestrzeń jest wieczna (nie ma początku w czasie) lub w ogóle nie podlega charakterystykom czasowym. Tak pojmował przestrzeń Newton.
Dwie przeszkody: jak wyjaśnić pojawienie się materii w przestrzeni odwiecznie pustej, oraz jak określić ontyczny status przestrzeni oraz jej własności. Problem pierwszy rozstrzygano często odwołując się do aktu kreacji (Newton). Problem drugi jest poważniejszy: czy próżni przypisać należy status niebytu? Skoro jednak przypisywano jej własności geometryczne (euklidesowe a później nieeuklidesowe), to więc chyba nie uważano przestrzeni za niebyt.
2. Koncepcja dualizmu przestrzeni i materii dominowała w filozofii starożytnej. Przestrzeń pojmowano jako (nieograniczony bądź ograniczony) pojemnik, naczynie, lub nieokreślone tło dla substancji rozciągłych.
DEMOKRYT (atomista) - byty niepodzielne, wypełniające w sposób nieciągły przestrzeń. PLATON - przestrzeń w sposób ciągły wypełniona jest materią nieuformowaną. ARYSTOTELES - Przestrzeń jako ograniczony zbiór miejsc zajmowanych przez ciała (przy czym każde miejsce odniesienia jest do najwyższej koncentrycznej sfery kosmosu). FILOZOFOWIE JOŃSCY - traktowanie przestrzeni jako wypełnionej w sposób ciągły powietrzem, wodą, ogniem. Niektóre z tych koncepcji (Anaksymenes, może też Platon i Arystoteles) bliskie były utożsamieniu przestrzeni z jakąś szczególnie pojętą materią (pramaterią, materią nieukształtowaną) albo z ośrodkiem fizycznym o określonych własnościach. Także Newton, gdy przyjął, że przestrzeń wypełniona jest eterem (ośrodkiem fizycznym, sprężystym i nieważkim), wymieniony może być w tej grupie poglądów.
3. Klasycznym reprezentantem w pełni substancjalnej koncepcji przestrzeni jest Kartezjusz. Substancja materialna sprowadza się do rozciągłości przestrzennej, a każdy fragment przestrzeni jest porcją materii. Próżni nie ma. Fizyczne własności substancji materialnej redukują się do jej własności geometrycznych, wielkościowo- ilościowych. Numerycznie odrębne obiekty przestrzenne (materialne) są modyfikacjami substancji materialnej (przestrzeni), która poruszając się ruchem wirowym wytwarza całą złożoną strukturę świata fizycznego. Zwolennik Kartezjusza dysponuje dziś geometrią Riemanna, teorią względności i mechaniką kwantową. Twierdzenie, że przestrzeń jest materialna, można przekształcić w twierdzenie, ze cała przestrzeń wypełniona jest jakimś polem fizycznym. Pogląd odrzucający istnienie próżni pozostaje w zgodzie z dzisiejszym rozumieniem próżni fizycznej, pojętej jako pole kwantowe w stanie niezaburzonym. Twierdzenie, że fizyczne własności materii są identyczne z własnościami przestrzeni, zgodne jest ze współcześnie wypowiadanym poglądem, że topologiczne własności materii (trójwymiarowość) warunkują istnienie zjawisk fizycznych i charakter wzajemnych ich oddziaływań (a nie odwrotnie).
RELACJONIZM, Idea przestrzeni relacyjnej, sformułowana została przez Leibniza (jej zaczątki-Arystoteles). Przestrzeń jest systemem relacji, w jakich pozostają do siebie percypowane obiekty. LEIBNIZ - Przestrzeń jest zbiorem zdarzeń współistniejących, czyli równoczesnych. Berkeley, Mach, Materializm dialektyczny - przestrzeń jak współistny (z czasem i ruchem) atrybut materii, uniwersalna własność świata materialnego, forma istnienia materii. Przestrzeń istnieje obiektywnie, gdyż jest formą lub własnością obiektywnego świata, nie można więc jej sprowadzić - jak Kant - do formy oglądu przedmiotów zmysłowych. Topologiczne i metryczne własności przestrzeni wyznaczone są przez prawidłowości ruchu materii. Rzeczywista struktura przestrzeni trójwymiarowej (lub czasoprzestrzennej) wyznacza zależność przyczynowo-skutkową między obiektami makroświata.
Idea przestrzeni relacyjnej pojawiła się już w epoce fizyki nierelatywistycznej - współczesna fizyka relatywistyczna dostarcza na jej poparcie nowych argumentów:
1) Argument oparty na STW (Szersza Teoria Względności) polega na związaniu przestrzeni z czasem i wykazaniu egzystencjalnych zależności struktury przestrzenno-czasowej od materii. Prawa fizyki są inwariantne względem przekształceń współrzędnych od jednego ciała do drugiego. Długość ciała ma charakter względny, zależny od prędkości układu inercyjnego (skrócenie długości ciała w kierunku ruchu). Wymowę tego argumentu osłabia inne twierdzenie STW o absolutności interwału czasoprzestrzennego między ciałami.
2) Argument oparty na OTW (Ogólna teoria Względności). Własnościowa (a nie tylko egzystencjalna) zależność przestrzeni od materii. Rozkład przestrzenny materii determinuje nieeuklidesową strukturę geometrii czasoprzestrzeni. OTW odkrywa zależność odchylenia geometrii przestrzeni od euklidesowego, przejawiającego się jako pole grawitacyjne zdeterminowane przez rozkład mas, a tym samym ujawnia zależność własnościową struktury przestrzeni od materii (relatywistyczny efekt OTW - zależność długości od natężenia pola grawitacyjnego). Osłabienie tego argumentu - materia (czyli ciała pola) wypełniająca przestrzeń wpływa modyfikująco na jej przestrzeń jedynie lokalnie, co nie wyklucza przestrzeni absolutnej, tj. niezależnej od materii.
Koncepcja przestrzeni relacyjnej preferowana w fizyce relatywistycznej nie znajduje dotychczas pełnego potwierdzenia w tej fizyce.
33. Ogólna charakterystyka czasu
W uformowaniu pojęcia czasu fizycznego podstawową rolę odgrywają dwa stosunki czasowe między zdarzeniami fizycznymi: stosunek równoczesności i stosunek następstwa. Dwa zdarzenia przestrzennie odległe są równoczesne wtedy, gdy sygnały świetlne wysłane z punktów, w których te zdarzenia zachodzą, koincydują ze sobą w środkowym punkcie drogi. Dwa zdarzenia koincydują zaś ze sobą, gdy zachodzą równocześnie w tym samym punkcie czasoprzestrzeni. Za pomocą pojęcia równoczesności można określić podstawowy element czasu, czyli moment czasu (lub punktochwilę). Moment można zdefiniować (przez abstrakcję) jako część wspólną wszystkich i tylko tych zdarzeń, które są ze sobą równoczesne. Moment to klasa zdarzeń równoczesnych. Gęsty i ciągły zbiór momentów, zwierający się między dowolnymi dwoma momentami, utworzy interwał czasowy. Ciąg momentów tworzących interwał czasowy uporządkowany jest według relacji następstwa czasowego (relacja nierównoczesności). Czas można określić jako zbiór momentów uporządkowanych według relacji później (lub wcześniej). W nauce uznaje się czas za jednowymiarowy.
34. Czas - absolutyzm (substantywizm) i relacjonizm
ABSOLUTYSTYCZNA koncepcja czasu sprowadza się do twierdzenia, że czas ma charakter absolutny, czyli jest niezależny od jakichkolwiek zmian (fizycznych lub niefizycznych) zachodzących w czasie, jeśli jakieś zmiany w ogóle zachodzą. Własności czasu nie zależą od charakterystyk zmieniających się obiektów. Obiekt absolutny, rozważany ze względu na jego relacje do zdarzeń fizycznych (zmiana materii) lub niefizycznych pojmować można w dwojaki sposób:
1) jako pusty potencjalny pojemnik zdarzeń, czyli jednostajne nadchodzenie i przemijanie momentów czasu nie wypełnionych zdarzeniami, w tym rozumieniu czas jest samoistny, jednorodny, izotropowy, jednowymiarowy, nieskończony.
2) jako jednostajny liniowy ciąg momentów wypełniony zdarzeniami (zmianami obiektów fizycznych i niefizycznych), lecz niezależny od tych zdarzeń - dualizm czasu i zdarzeń.
Koncepcja czasu absolutnego, jako odrębnego i niezależnego od przestrzeni, nie ma dzisiaj wielu zwolenników. Dopiero włączenie pojęcia czasu absolutnego w szersze pojęcie absolutnej czasoprzestrzeni pozwala jeszcze zachować niektóre idee filozoficzne tej koncepcji.
Paradoksy związane z koncepcją czasu absolutnego - paradoks przemijania czasu. RELACYJNA koncepcja czasu jest wolna od paradoksów i znajduje oparcie w fizyce współczesnej. Relacyjne pojęcie czasu pojawiło się w filozofii równolegle do relacyjnego pojęcia przestrzeni. W materializmie dialektycznym czas pojęty jest jako atrybut materii lub forma istnienia wszystkich procesów materialnych. Dzisiejsza fizyka dostarcza argumentów za egzystencjalnym związkiem czasu z materią oraz zależność własności od własności materii.
STW. Prawa fizyki niezmienne względem translacji czasu. Oddziaływania między ciałami rozchodzą się w przestrzeni stopniowo (co wyklucza działanie na dystans), z określoną prędkością skończoną (nie przekraczającą prędkości światła). Interwał czasowy między dwoma zdarzeniami jest względny - wielkość interwału zależy od prędkości ciała, a w wypadku zdarzeń odległych od siebie, także od tej odległości. Równoczesność zdarzeń przestrzennie odległych jest względna (jeżeli w jednym układzie dwa zdarzenia odległe są równoczesne, to w innym układzie, poruszającym się względem pierwszego zdarzenia te nie są już równoczesne). Względna jest także długość odcinka czasu, czyli długość trwania procesu (relatywistyczny efekt zwolnienia procesów w danym układzie ze względu na inny układ poruszający się względem pierwszego, proporcjonalnie do prędkości tego ruchu) Przyjmuje się jednak, że porządek kauzalny zdarzeń fizycznych w czasie ma charakter absolutny, niezależnie od układu, w którym one zachodzą.
OTW. Zależność czasu trwania procesu od miejsca, w którym ten proces przebiega tj. od natężenia pola grawitacyjnego w tym miejscu wyznaczonego przez rozkład mas. Dopuszcza się też pogląd, że zależność powyższa może mieć jedynie charakter lokalny (ograniczony wpływ własności materii na własności czasu).
Związek czasu z przestrzenią (współzależność odcinka czasu i odcinka przestrzeni) leży u podstaw pojęcia czasoprzestrzeni w fizyce relatywistycznej. Wprowadzenie teorii czasoprzestrzeni nie rozstrzyga jeszcze filozoficznego sporu absolutyzmu z relacjonizmem. Po pierwsze czas i przestrzeń zachowują w ramach czasoprzestrzeni swoją odrębność (odmienne własności topologiczne: jednowymiarowość - trójwymiarowość: odmienna metryka i różne metody pomiaru: wzorcowe procesy periodyczne, czyli zegary - wzorcowe długości, czyli sztywne sztaby).
Według OTW struktura czasoprzestrzeni zależy od rozkładu materii w świecie. OTW dopuszcza jednak sytuacje, w których występują tzw. zakrzywienia (lub skręcenia) czasoprzestrzeni bez udziału materii (masy), a w związku z tym masa bezwładna ciała może przynajmniej w części zależeć od wpływu czasoprzestrzeni wszechświata na lokalne pole metryczne.
35. Problem kierunku ("strzałki") czasu.
Problem ten pojawił się w wyniku pozornej sprzeczności między przyjętą w nauce symetrią czasu (zasada odwracalności - izotropowości - czasu), a opisami procesów nieodwracalnych, jednokierunkowych ( II zasada termodynamiki). Zasada jednorodności głosi, że prawa fizyki nie zmieniają się w czasie - wszystkie momenty czasu są fizycznie równoważne. Zasada izotropowości (odwracalności) głosi natomiast, że prawa fizyki są symetryczne w czasie - relacja wcześniej nie różni się od relacji później. Zatem dla każdego proces fizyczny mógłby zachodzić proces czasowo doń odwrotny - wszystkie procesy fizyczne są odwracalne.
Potocznie uważa się, że procesy odwrotne do takich, jak pożar czy rozpuszczanie kropli atramentu w szklance wody są albo niemożliwe fizycznie, albo przebiegają według innych praw przyrodniczych, a więc są jakościowo odmienne. Przekonanie to zostało wzmocnione odkryciem II zasady termodynamiki i związanej z nią zasady entropii (Claucius). Zgodnie z tymi zasadami żaden proces w układach izolowanych cieplnie nie może przebiegać w taki sposób, żeby entropia malała. Wszelkie samorzutnie przebiegające procesy w takich układach charakteryzują się wzrostem entropii układu. Zasady te sugerują czasową jednokierunkowość większości procesów fizycznych.
Dwa stanowiska. Jedni bronili modelu świata z czasem izotropowym (bez "strzałki" czasu). Drudzy poszukiwali w fizyce podstaw modelu z czasem anizotropowym. Zwolennicy pierwszego stanowiska akcentują rozróżnienie nomologicznej (czyli mającej podstawy w prawach fizyki) izotropii czasu oraz fenomenologicznej (opartej na doświadczeniu potocznym) anizotropii czasu. Treść żadnego prawa fizyki nie daje podstaw do twierdzenia, że istnieją procesy nomologicznie nieodwracalne. Słynne prawo wzrostu entropii sprowadza się zaś do twierdzenia, że w układzie izolowanym - nie znajdującym się w stanie równowagi - wzrost entropii jest bardziej prawdopodobny niż spadek entropii. Spadek entropii nie jest przez prawo zakazany i jest nomologicznie możliwy. Wyjaśnienia procesów nieodwracalnych, podpadających pod II zasadę termodynamiki, poszukiwać należy nie w treści tego prawa (ani jakiegokolwiek innego prawa fizyki), lecz w warunkach brzegowych lub początkowych. Faktyczna, czyli warunkowa asymetria czasu procesów nieodwracalnych ma zawsze charakter lokalny i czasowo ograniczony. Mehlberg.
Teoria kauzalna. Wyjaśnienie kierunku czasu w kauzalnej strukturze świata fizycznego - Leibniz i Kant. Trudności - relacja kauzalna może porządkować zbiór zdarzeń bez wyznaczenia kierunku czasu. Wszak w relacji kauzalnej pozostają zarówno przyczyna ze skutkiem, jak i skutek z przyczyną. Trudności te zmusiły Mehlberga do porzucenia tej koncepcji.
Teoria struktur rozgałęzionych. Zadaniem tej teorii było zbadanie czy anizotropowość czasu w poszczególnych podukładach dostępnego nam wszechświata (odgałęziających się od wielkiego układu) ma jeden i ten sam kierunek na osi "czasu generalnego". Tworzącego jednowymiarowe kontinuum. Otóż okazuje się, że procesy w tych podukładach przejawiają statystycznie ten sam kierunek, zgodny z zasadą wzrostu entropii. Krzywe entropii w przeważającej liczbie podukładów wskazują zgodnie ten sam kierunek, który jest prawdopodobnie kierunkiem zmian całego wielkiego układu. Nie wyklucza to jednak fluktuacji entropii wszechświata od małej do wielkiej i od wielkiej do zmniejszającej się. Statystyczne ujęcie krzywych entropii we wszystkich podukładach wszechświata prowadzi do twierdzenia o statystycznej izotropowości czasu generalnego.
Teoria falowa Poppera opiera się na opisie procesów rozchodzenia się fal elektromagnetycznych ze źródeł punktowych, dla których te zjawiska nie zachodzą w obecnych warunkach wszechświata procesy odwrotne tzn. procesy kontrakcji rozproszonego światła do punktów. Jeżeli nawet kontrakcja rozproszonego światła zgodna jest z prawami optyki tak samo, jak rozproszenie światła, to jednak trudno sobie dla niej wyobrazić fizycznie dopuszczalne warunki początkowe. Konkluzją Poppera jest twierdzenie, że asymetria czasu w procesach rozchodzenia się fal nie ma charakteru nomologicznego, lecz związana jest z warunkami początkowymi i brzegowymi.
36. Problem odróżniania teraźniejszości przeszłości i przyszłości
Problem ten polega na tym, że nawet gdy dysponujemy wzorcowymi przykładami dla relacji R (równocześnie), W (wcześniej) i P (później), nawet gdy rozstrzygnęliśmy problem strzałki czasu, to nie dysponujemy jeszcze kryterium wyróżnienia na linii czasu przedziałów dla przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.
Z pojęciem teraźniejszości związany jest klasyczny paradoks czasu (Augustyn). Jeżeli czas ma być miarą następstwa zdarzeń, to jak możemy takie następstwo uchwycić, skoro teraźniejszość jest tylko (nieuchwytnym) momentem granicznym między przeszłością a przyszłością, a przeszłość i przyszłość dla nas nie istnieją?
Główne stanowiska: 1) teraźniejszości nie można wyznaczyć inaczej niż za pomocą świadomości: rozróżnienie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości jest zależne od czynnika subiektywnego (podmiotowego); 2) poszukiwanie obiektywnego kryterium tego rozróżnienia (przy zaniedbaniu czynników świadomościowych); 3) koncepcja pośrednia (obiektywno-podmiotowa) polegająca na włączeniu czynnika podmiotowego do charakterystyki teraźniejszości i traktująca obserwatora jako realny składnik świata obiektywnego.
1) Stanowiska subiektywistyczne:
A. Idealizm subiektywny - zaprzeczanie obiektywności zdarzeń i czasowych związków między nimi. Subiektywne jest nie tylko odróżnienie teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, ale także same relacje R, W i P.
B. Subiektywizacja wyróżnienia teraźniejszości przy zachowaniu realizmu epistemologicznego tj. przy uznaniu realności świata oraz obiektywności relacji R, W i P między zdarzeniami w świecie.
1A. Subiektywne pojmowanie teraźniejszości polega na tym, że teraźniejsze będą te i tylko te zdarzenia, które pojawiają się aktualnie w polu świadomości danego podmiotu, czyli treści percypowane w odróżnieniu od przypominanych lub oczekiwanych. Teraźniejszość jest zawsze teraźniejszością dla określonego podmiotu. Wynika stąd, że tyle może być odrębnych teraźniejszości, ile jest podmiotów świadomych. Konsekwencji tej można spróbować uniknąć przez wprowadzenie podmiotu wyższego rzędu (obserwator i sprawca - gwarant teraźniejszości globalnej). Berkeley, Leibniz. Z kolei Hume, który odrzucił teistyczne rozwiązanie Berkleya, lecz utrzymał tezę, że wszelkie relacje czasowe mają charakter subiektywny i zachodzą między immanentnymi składnikami doświadczenia, dopuszczał w konsekwencji solipsyzm chwili bieżącej - istnieje tylko jeden układ (sekwencja doświadczeń); nie ma rozsądnych podstaw, aby w obrębie tego układu odróżnić przeszłość od teraźniejszości; istnieje tylko teraźniejszość (chwila bieżąca) zdarzeń spostrzeganych i wyobrażanych.
Jeżeli zdarzenia są momentalne i wszelka zmiana jest jakąś sekwencją zdarzeń, to albo nasze spostrzeżenia zmiany są iluzji, albo nie mamy w spostrzeżeniu do czynienia wyłącznie z teraźniejszością. James i Russell - spostrzeżenia powiązane są w naszym doświadczeniu z tzw. bezpośrednią pamięcią, co umożliwia zauważenie zmian. Teraźniejszość doświadczenia zmysłowego nie jest punktowa, lecz rozciągnięta w czasie. Jest to więc teraźniejszość pozorna i dopiero jej końcową granicę można nazwać rzeczywistą teraźniejszością.
1B. Chociaż sam czas, własność czasu, relacje czasu i ewentualnie także strzałka czasu są obiektywne, tj. niezależne od świadomości i przysługujące zdarzeniom nawet w sytuacji nieistnienia jakiegokolwiek podmiotu świadomego, to jednak wyróżnienie pewnej chwili jako teraźniejszości staje się możliwe dopiero w sytuacji, gdy pojawia się w świecie podmiot świadomy. Podział czasu świata na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość jest pozbawiony sensu, jeżeli w świecie nie istnieje podmiot świadomy, zdolny do nadania temu podziałowi sensu subiektywnego. Jeżeli dodamy do tego, że czasoprzestrzeń może być zakrzywiona i pofałdowana, to nie będzie dla nas zaskoczeniem, że niektórzy filozofowie fizyki (Einstein) dochodzą do koncepcji czterowymiarowego zamkniętego Wszechświata Parmenidesowego, całkowicie zdeterminowanego, w którym nie zachodzi realna różnica między zdarzeniami teraźniejszymi, przeszłymi i przyszłymi (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są równie realne): wycinki czasu natomiast, sukcesywnie i pojawiające się w doświadczeniu człowieka, muszą być traktowane jako współwystępujące ze sobą.
Najsłabszą wersją subiektywnego ujęcia teraźniejszego, przeszłości i przyszłości jest koncepcja społeczno-subiektywna. Nie doświadczenie pojedynczego człowieka czy poszczególnej grupy ludzi, lecz społeczno-historyczne doświadczenie ogólnoludzkiej ustanawia sens teraźniejszości, sens przekazywany środkami kulturowymi z pokolenia na pokolenie. W tym ujęciu przeszłość, teraźniejszość, to obszar aktualnych oddziaływań poznawczych i praktycznych, a przyszłość to zakres zdarzeń przewidywanych lub oczekiwanych jako obszar oddziaływań potencjalnych. Relacje R, W i P zachowują swą obiektywność, teraźniejszość, przeszłość i przyszłość mają natomiast charakter intersubiektywny. Odmianą stanowiska społeczno-subiektywnego jest koncepcja semantyczna (Russell). Koncepcja ta akcentuje okazjonalny charakter takich wyrażeń, jak „W przeszłości” (tzn. przed obecną wypowiedzią), „obecnie” (równocześnie z określoną wypowiedzią), „W przyszłości” (czyli po niniejszej wypowiedzi).
2. Stanowisko sprowadzające się do poszukiwania obiektywnych różnic między teraźniejszością danego układu materialnego i jego przeszłością oraz przyszłością, opiera się przeważnie na założeniach determinizmu. Czasowość zdarzeń wyznaczona jest przez liniowy ciąg zależności przyczynowych. Same związki przyczynowe mają charakter czasowy - przyczyny są wcześniejsze od swych skutków. Nie każda sekwencja zdarzeń jest jednak ciągiem przyczynowo-skutkowym. Koncepcja kauzalna (Reichenbach) - teraźniejszość oddziela obiektywnie przeszłość od przyszłości w ten sposób, że przeszłość danego układu jest całkowicie zdeterminowana, przeszłość pozostaje natomiast niezdeterminowana i podległa oddziaływaniom ze strony zdarzeń teraźniejszych (a ściślej - przeszłych).
3. Obiektywnych znamion zróżnicowania przeszłości, teraźniejszości poszukują filozofowie marksistowscy. Opierając się na założeniach determinizmu uważają oni, że każdy zmieniający się w czasie układ materialny zawiera swój naturalny zegar z pamięcią przeszłości, czyli zegar z kalendarzem. Geolog odkrywa obiektywny zegar geologiczny, rejestrując ślady minionych procesów. Biolog odkrywa zegary z pamięcią genetyczną (gatunkową). Pamięć indywidualna ludzi oraz pamięć społeczna to pewne odmiany pamięci genetycznej, która z kolei jest cząstką pamięci geologicznej. Według Askina każdy proces jest swego rodzaju zegarem odmierzającym czas, w którym przebieg, i rejestrującym przeszłość. Nie ma jednak jakiegoś idealnego zegara naturalnego. Wszystkie znane nam zegary same bowiem nieuchronnie ulegają zniszczeniu. Koncepcja zegarów naturalnych zawiera jednak obserwatora (geologa, biologa, astronoma), zdolnego do odczytywania zakodowanych śladów przeszłości. Zdolność obserwatora do rozpoznawania teraźniejszości i odróżnienia przyszłości od przyszłości nie ma jednak charakteru czysto subiektywnego, lecz sama jest odzwierciedleniem obiektywnych różnic między okresami czasu. Mechanizm dziedziczności odzwierciedla różnice i związki między przeszłością i teraźniejszością, a mechanizmy odruchów warunkowych i sterowania odzwierciedlają różnice i związki między teraźniejszością i przyszłością.
37. Układy fizyczne -rzeczy, zdarzenia czy procesy?
Zagadnienia istnienia najbardziej elementarnych obiektów materialnych, czyli ostatecznych i fundamentalnych indywiduów przestrzenno-czasowych jest szeroko dyskutowane w filozofii i fizyce.
Substancjalizm sprowadza się do poglądu, że ciała (względnie izolowane układy przestrzenno-czasowe podlegające zmianom fizycznym) są podstawowymi jednostkami bytu (składnikami świata), istniejącymi w podstawowym znaczeniu słowa istnieć. Być (istnieć) = być substancją, czyli rzeczą cielesną. Substancjalizm tradycyjny, nawiązujący do Arystotelesowskiej koncepcji substancji jednostkowych, uznaje także istnienie zdarzeń, procesów, relacji i różnego rodzaju oddziaływań. Nie uważa się ich jednak za istniejące samodzielnie. Istnieją, ale nie w sensie literalnym. Radykalną wersją substancjalizmu jest reizm somatyczny (pansomatyzm). Odrzuca on podwójne rozumienie słowa „być” lub „istnieć”. Istnieją tylko rzeczy konkretne, będące ciałami. Nie istnieją zdarzenia, procesy, własności, relacje, oddziaływania, istnieją tylko ciała. Teza substancjalizmu mocnego: nie istnieje nic, co nie jest rzeczą cielesną. Teza substancjalizmu słabego: wszelki układ materialny jest substancją (rzecz cielesna), ale w obrębie substancji oraz między substancjami zachodzi coś, co substancją nie jest: zdarzenia, procesy, relacje.
Problem - względność tożsamości obiektów materialnych. Tożsamość ta może być rozumiana jako identyczność genetyczna, a nie absolutna. Przez identyczność genetyczną rozumie się relacje między stanem obiektu w chwili t1, a stanem tego obiektu w chwili t2 - ciągłość między stanami danego układu w danym interwale czasu. Ciągłość ta zależy od trwałości cech strukturalnych układu, trwałości związków zdarzeń i procesów zachodzących w obrębie układu. Warunkiem dodatkowym zachowania tożsamości układu jest utrzymanie przewagi wewnętrznych procesów i związków układu, nad oddziaływaniami zewnętrznymi.
Relacjonizm ontologiczny, czyli opis układu materialnego w kategoriach samych tylko relacji jest niemożliwy do wykonania. O istnieniu relacji można mówić sensownie tylko wtedy, gdy przyjmuje się istnienie członów relacji, które same nie są relacjami.
Ewentyzm zakłada, że wszelki układ materialny jest zbiorem zdarzeń. Cokolwiek istnieje, jest zdarzeniem lub zbiorem zdarzeń. Przez zdarzenie rozumie się tu nie tyle zmianę stanu układu materialnego, ile raczej rezultat tej zmiany, czyli stan fizyczny układu wzięty w jego przekroju czasowym lub przestrzenno-czasowym. Same zmiany stanów jakichkolwiek obiektów oraz same te obiekty opisywane są w ewentyzmie w terminach zbiorów zdarzeń w pewnym kontinuum przestrzenno-czasowym. Zgodnie z ewentyzmem punktowym każdy przedmiot jest zdarzeniem punktowym tj. przedmiotem przestrzennie i czasowo nierozciągłym, bądź zbiorem takich zdarzeń, Reichenbach, Augustynek. W ewentyzmie Augustynka rzeczy, procesy, relacje, oddziaływania, prawidłowości oraz ich własności dadzą się określić w terminach zbiorów zdarzeń wyższego typu logicznego. Przyjmuje się jednak graniczny typ logiczny w postaci superzbiorów, czy zbiorów najwyższego typu logicznego, np. zbiorów relacji między zbiorami (własnościami) indywiduami.
Pogląd głoszący, że wszystko, co istnieje, jest ruchem, energią, procesem, znany jest pod nazwą pankinetyzmu lub energetyzmu. Mianem energetyzmu określał swoją teorię Ostwald. Substancjalne rozumienie materii uważał Ostwald za przestarzałe, a wszelkie zjawiska materialne traktował jako przestrzenne uporządkowane układy różnych rodzajów energii. Dynamizm (Boscovich) głosi, że wszelkie zjawiska przyrody są przejawami działania siły fizycznej (pojmowanej jako energia).
38. Układy fizyczne - ciągłość czy nieciągłość „tworzywa”
Ciągłość i pełnię tworzywa świata tzn. jego jednorodność, jedność, brak wewnętrznego zróżnicowania zakładały przeważnie ontologie monistyczne. Przykładami takiego tworzywa są: 1) woda Talesa; 2) powietrze Anaksymenesa; 3) apeiron Anaksymandra; 4) byt Parmenidesa; 5) twórczy ogień Heraklita; 6) pneuma stoików; 7) pramateria, materia pierwsza w rozumieniu Platona i Arystotelesa (którzy nie byli jednak monistami); 8) prajednia Plotyna; 9) materia Kartezjusza; 10) natura Spinozy. Indywidua nie mają w tych koncepcjach bytu autonomicznego, lecz uważane są za sposoby (modi) istnienia i przejawiania się substancji. Sama substancja redukuje się natomiast do swych obiektów numerycznie odrębnych i rozróżnialnych ze względu na usytuowanie w przestrzeni i/lub czasie. Indywidua mają byt wtórny, zjawiskowy, zaledwie przelotny lub wręcz pozorny. Koncepcja świata pełni dopuszcza równorzędne, fenomenalne istnienie rzeczy, zdarzeń i procesów, bez przyjmowania postulatów o ich redukowalność do jednego rodzaju indywiduów. Opisu rzeczywistości dokonuje się w terminach jakościowych, przy założeniu nieprzerwanych związków i oddziaływań bezpośrednich między poszczególnymi modi substancji.
Koncepcja tworzywa nieciągłego zakłada dyskretność materiału, czyli numeryczną odrębność jego części składowych. Struktura samego tworzywa jest zatomizowana, a dla utrzymania trwałości atomów pojmuje się je raczej jako korpuskuły. Demokryt, Epikur, Lukrecjusz.
39. Układy fizyczne - mechanicyzm czy emergetyzm?
Założenia mechanicyzmu:
1) Istnieją elementarne składniki rzeczywistości, charakteryzujące się brakiem struktury wewnętrznej, czyli niezłożonością, co pociąga za sobą ich niepodzielność i niezmienność. Cechami składników są: wielkość, kształt, bezwładność (związana z masą spoczynkową) oraz ruch mechaniczny, polegający na zmianie położenia w przestrzeni pod wpływem oddziaływania zewnętrznego tj. bądź ciążenia, czyli działania sił grawitacyjnych na odległość (actio in distans), bądź bezpośredniego kontaktu (actio directo) - pociąganie lub pchanie.
2) Cokolwiek istnieje w świecie, jest składnikiem elementarnym lub układem takich składników. Układy proste (zawierające składniki elementarne) i układy złożone (zawierające podukłady).
3) Każdy układ ma strukturę wewnętrzną, którą konstytuuje:
a) zbiór składników elementarnych i prostych ich układów;
b) zbiór własności składników elementarnych oraz własności prostych ich układów;
c) zbiór relacji (zwłaszcza przestrzenno-czasowych) i oddziaływań między składnikami elementarnymi oraz relacji i oddziaływań między podukładami danego układu.
4) Ogólne własności układu o danej strukturze wewnętrznej są następujące:
a) złożoność z wielu składników elementarnych;
b) przestrzenny (przestrzenno-czasowy) rozkład składników w tym układzie, wyznaczających pojemność, wielkość i kształt układu;
c) podzielność, czyli możliwość rozpadu układu;
d) zmienność;
e) ruchomość układu pod wpływem sił i oddziaływań zewnętrznych;
f) prawidłowość zmian wewnętrznych i ruchu zewnętrznego układu (według praw mechaniki Newtonowskiej).
Program badań nad strukturami układów materialnych zawierał w mechanicyzmie postulat przeprowadzenia redukcji wszelkich układów złożonych do układów prostych oraz opisu układów prostych w terminach ich elementów składowych.
Redukcjonizm - wszystkie własności (materii) sprowadzają się do własności fizycznych. Teza ontologiczna: własności, prawidłowości obiektów z wyższych poziomów organizacji przyrody sprowadzają się do ich struktury oraz własności i prawidłowości części. Teza epistemologiczna: wiedza dotycząca obiektów z wyższych poziomów organizacji przyrody jest pochodna względem wiedzy o strukturze tych układów i własnościach i prawidłowościach ich składników. Inny wariant: prawa dotyczące wyższych poziomów organizacji przyrody mogą być wyjaśnione w oparciu o prawa dotyczące składników i opis struktury.
Emergetyzm. Pewne własności materii nie są redukowalne do własności fizycznych. Własności złożonych układów materialnych stanowią nowy typ własności (np. przezroczystość wody). Emergetyzm skrajny, akcentując jakościowe novum tego, co się pojawia w układach złożonych (np. życie, psychika, intelekt, kultura), uważa je za niewyjaśnialne ani w kategoriach strukturalno-funkcjonalnych, ani historycznych. Historia ukazuje jedynie ciągi wyłaniające się w świecie stale czegoś nowego, ale to novum może być badane jedynie fenomenologicznie (badanie zmierzające do ukazania istoty jakościowej odmienności nowych procesów i zdarzeń). Procesy i zdarzenia jako emergentne uznane są za niewyjaśnialne z zasady i traktowane jako deus ex machina. Własność emergentna jakiegoś obiektu to taka, której nie można przewidzieć ani wyjaśnić, rozpatrując wewnętrzną strukturę obiektu czy badając jego zewnętrzne powiązania z innymi obiektami. Emergetyzm umiarkowany. Trzy najczęściej spotykane rozumienia emergencji:
1) Własności i zdarzenia emergentne to takie, których nie można przewidzieć na mocy wiedzy o stanie układu, lecz można je następnie wyjaśnić. Przyjmuje się tu założenie o zachodzeniu niejednoznacznych powiązań deterministycznych między dwoma stanami danego układu.
2) Emergentna własność układu to taka, której nie można wyjaśnić (ani przewidzieć) za pomocą samej wiedzy o obiektach składowych i strukturze tego układu, lecz trzeba odwołać się do wiedzy o jego otoczeniu zewnętrznym, a więc także o wiedzy o związkach między danym układem a innymi układami.
3) Najsłabsze rozumienie emergencji. Własność układu jest emergentna wtedy, gdy nie można jej wyjaśnić ani przewidzieć za pomocą wiedzy o częściach składowych układu, lecz można to uczynić odwołując się do wiedzy o wewnętrznej strukturze układu, czyli o związkach przestrzenno-czasowych i rodzajach oddziaływań między jego składnikami.
40. Problem zmiany w filozofii klasycznej
Pojęcie ruchu jest czasami odróżniane od ogólniejszego pojęcia zmiany i używane na określenie zachodzącej w czasie zmiany położenia w przestrzeni. Założeniami tego odróżnienia jest przypuszczenie, że mogą występować jakieś zmiany w czasie poza przestrzenią lub zachodzące w punkcie przestrzeni i nie mające charakteru zmiany położenia. Zmienność wiązano w filozofii od początku z doświadczaną powszechnie wielością i różnorodnością bytów: Parmenides: zróżnicowanie i zmienność nieuchronnie implikują sprzeczność. Ponieważ istnieje tylko byt, a niebytu nie ma, więc niemożliwa jest jakakolwiek zmiana, gdyż musiałaby ona polegać na przejściu bytu w niebyt. Nie jest to możliwe logicznie (to, co podlega zmianie musiałoby jednocześnie istnieć i nieistnieć), a więc nie jest to możliwe faktycznie. W rezultacie za pierwszą zasadę ontyczną musi filozof uznać Byt jeden, niezróżnicowany, niezmienny (nieruchomy), pojęty przez Parmenidesa jako abstrakcyjna cielesność wypełniająca kulistą przestrzeń. Monizm statyczny. Parmenides odrzucił kryterium doświadczenia. Można rozumować odwrotnie, jeżeli coś istnieje faktycznie, to musi być też możliwe logicznie.
Wariabilizm, monizm dynamiczny. Heraklit. Świat nie zawiera żadnych bytów niezmiennych, lecz jest systemem nieustających zmian. Nic nie jest trwałe, lecz wszystko zarazem staje się i przekształca. Wszelka zmiana jest sprzecznością, więc sprzeczność, czyli jedność przeciwieństw, stanowi samą istotę rzeczywistości. Doświadczalna trwałość rzeczy to tylko subiektywne pozory. Rozum wskazuje, że rzeczywistość zawiera wyłącznie procesy, czyli sekwencje zdarzeń.
W filozofii przeważył pogląd, że byt musi być opisany zarówno w kategoriach tego, co niezmienne, jak i tego, co zmienne. Jedni próbowali dzielić świat na dwie odrębne dziedziny ontyczne (Platon), inni natomiast rozpatrywali go jako jedną całość, w której różnicowaniu się i zmianom podlega to, co w swej substancjalnej naturze pozostaje niezmienne. Odróżnienie tego, co niezmienne, od tego, co zmienne, znajdujemy u Arystotelesa (nieruchomy poruszyciel i zmienne substancje jednostkowe) oraz w filozofii chrześcijańskiej. W filozofii starożytnej i nowożytnej dominował pogląd, że istnieje jeden świat podlegający zmianom. Filozofowie jońscy - teza monizmu o jednej wiecznej zasadzie bytu podlegającej zmianom i przyjmującej różne postacie. Empedokles i Anaksagoras rozważali zmienność rzeczy w kategoriach przemieszania ostatecznych trwałych składników bytu. Koncepcję tę rozwinęli atomiści - świat jest jednością tego, co niezmienne (atomy i próżnia), i tego, co zmienne (układy atomów). Wszelka zmiana sprowadzona została do zmiany mechanicznej. Trzy główne koncepcje natury ruchu i wszelkiej zmiany:
41. Dialektyczna koncepcja zmiany
Ruch ma w sobie sprzeczność, twierdził za Heraklitem Hegel. Problem: czy można pogodzić sprzeczności dialektyczne z logiczną zasadą niesprzeczności. Hegel odrzucał logikę, bo uczyła ona o obiektach statycznych. Marksiści albo odzrzucali, albo włączali logikę do dialektyki.
Źródłem wszelkiego rozwoju są sprzeczności dialektyczne. Sprzeczności rodzą nową sytuację, która znowu rodzi sprzeczność itd.
42. Determinizm i indeterminizm
Zdeterminowany = uwarunkowany, określony, ograniczony, zależny, dający się przewidzieć. Układ jest zdeterminowany, wtedy gdy:
1) stan układu jest w danej chwili jednoznacznie i całkowicie określony przez cechy wewnętrzne i zewnętrzne (brzegowe) układu.
2) zmiana układu w czasie podlega prawidłowym uwarunkowaniom.
Determinizm = twierdzenie, że wszystkie zdarzenia w świecie są zdeterminowane w sensie 2. Teza negatywna: nie ma w świecie zdarzeń niczym nie uwarunkowanych. Determinizm mocny: stan danego układu w dowolnej chwili wyznacza całkowicie stany z dowolnej chwili wcześniejszej lub późniejszej. Laplace, determinizm metafizyczny absolutny, wiązany zazwyczaj z mechanizmem. Problemy: „strzałka czasu”, procesy biologiczne i społeczno-kulturowe.
Determinizm umiarkowany: każde zdarzenie podlega jakiemuś rodzajowi uwarunkowań - pluralizm prawidłowości obiektywnych.
Zaprzeczenie zasady kauzalizmu (przyczynowości) jest akauzalizm, który jest związany z indeterminizmem. Indeterminizm skrajny - przyjmuje postać akcydentalizmu, jeśli uznaje wszystkie zdarzenia za przypadkowe, ew. teleologii jeśli widzi jakiś cel zdarzeń. Indeterminizm umiarkowany zastępuje wyjaśnienia kauzalne funkcjonalnymi bądź statystycznymi.
43. Klasyczna problematyka determinizmu kauzalnego.
Determinizm kauzalny głosi, że stan świata w chwili t jest w sposób jednoznaczny wyznaczony przyczynowo przez stan świata w dowolnej chwili wcześniejszej od t.
44. Współczesne interpretacje determinizmu.
W teorii względności rozważa się diagramy czasoprzestrzenne zdarzeń - ale nie ma takiego układu, z którego widać całą historię. Laplace pod wpływem sukcesów modelu Układu Słonecznego sądził, że wszystko da się przewidzieć. Teraz wiemy, że nawet w prostych układach fizycznych czai się chaos. "Efekt motyla" Lorentza powoduje, że najdrobniejsze zaburzenia atmosfery mają po dłuższym czasie nieprzewidywalne skutki. Na poziomie kwantowym nie ma determinizmu, można opisać układ tylko statystycznie, a nie przewidzieć indywidualne zdarzenia. Nie istnieją "ukryte parametry" pozwalające na takie przewidywania; wynikło to z prac D. Bohma. Wniosek: determinizm nie jest możliwy nawet dla stosunkowo prostych układów fizycznych, na pewno nie jest możliwy dla mózgów.
Arystoteles wyróżnił kategorię rzeczy (substancji konkretnej) oraz 9 sposobów jej bytowania (lub orzekania o niej) - ilość, wielość, wielkość, jakość (właściwość formy rzeczy), relacja, czas, przestrzeń, położenie, posiadanie, czynność, doznawanie.
1