Humanizacja stosunków nauczyciel - uczeń.
Definicja humanizmu.
Rys historyczny nauczania.
Nauczanie w XX wieku.
Nowoczesne koncepcje pedagogiczne na przykładzie pedagogiki Gestalt.
1.
Słowo humanizm pochodzi od łacińskiego słowa „humanus” - ludzki.
W węższym znaczeniu termin humanizm określa prąd umysłowy i kulturalny epoki odrodzenia (XIV-XVI w.), wysuwający na pierwszy plan wolność, swobodę i pełnię życia jednostki. Nurt ten przeciwstawiał się filozofii średniowiecza i nawiązywał do tradycji antycznych. Jego hasłem był aforyzm: Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce (Terencjusz).Humanistami nazywano myślicieli, którzy w badaniach języków starożytnych, greki i łaciny, w powrocie do antyku szukali idei pozwalających na przezwyciężenie scholastyki (główny nurt filozofii średniowiecza, podejmował głównie zagadnienia teologii chrześcijańskiej, XI-XV w.).
Współcześnie termin humanizm określa koncepcje i doktryny filozoficzne upatrujące w człowieku główny przedmiot zainteresowań i przypisujący mu największą wartość w świecie.
Jest to kierunek myśli filozoficznej, koncentrujący się wokół problemów człowieka, postawa intelektualna i moralna wyrażająca się zainteresowaniem sprawami człowieka, poszanowania jego godności i wolności.
2.
Nauczanie jest procesem towarzyszącym człowiekowi od początków jego istnienia i zawsze odgrywało bardzo ważną rolę. Odpowiednie przygotowanie członków danej grupy do samodzielnego lub grupowego życia zwiększało prawdopodobieństwo przetrwania. Pierwsze formy nauczania oparte były na naśladownictwie. Dziecko-uczeń naśladowało zachowania rodziców-nauczycieli lub innych członków grupy.
Nauczanie było zawsze nierozerwalnie związane z formami porozumiewania się. Wraz z rozwojem form komunikacji ewoluowało nauczanie. Wiedza z pokolenia na pokolenie była przekazywana tradycyjnie. Dzieci dorastając przy rodzicach na podstawie obserwacji i naśladownictwa przejmowały ich wiedzę i doświadczenia.
W coraz bardziej rozwijających się społecznościach zwiększał się zakres zainteresowań i działalności człowieka. Rosła ilość niezbędnych do życia informacji, które trzeba było przekazać następnemu pokoleniu.
Nauczanie przestało być procesem intuicyjnym i okolicznościowym. Edukacją zaczęli zajmować się nauczyciele nie będący rodzicami czy opiekunami.
Pierwsi nauczyciele byli wszechstronni i uczyli na ogół wszystkiego. Taki model edukacji był efektywny do momentu, gdy ilość wiadomości była możliwa do opanowania przez jednego nauczyciela.
Pojawiła się potrzeba organizacji i planowania tego procesu. Tak powstały pierwsze szkoły, gdzie proces nauczania przybierał mniej lub bardziej planowy charakter. Nauczanie oparte było najczęściej na przekazie słownym wiedzy, którą posiadał nauczyciel i na zajęciach praktycznych, które podobne były do wspomnianego wcześniej naśladownictwa.
W czasach starożytnych szkoły były głównie instytucjami prywatnymi, nauczyciele nie cieszyli się wielkim szacunkiem, zajmowali niską pozycję społeczną, byli traktowani na równo z rzemieślnikami. Często funkcję nauczyciela pełnili niewolnicy.
Największą wagę przywiązywano do wychowania fizycznego dzieci. Wychowanie umysłowe odbywało się na zasadzie pamięciowego opanowywania materiału, a kary cielesne były na porządku dziennym.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego na kształcenie młodzieży stopniowo zaczął zwracać uwagę kościół. Pracą tą zajęły się klasztory, a nauczaniem - klerycy. W VII wieku rozpoczęto kształcenie kleru, szkołą kierowali biskupi.
W wieku XII powstają pierwsze uniwersytety, najwcześniej w Bolonii, Paryżu i Oxfordzie. Rozwija się kształcenie nauczycieli do nauczania średniego i elementarnego, ale nauczyciele nadal są niedoceniani, często wyśmiewani w satyrach.
Znacznie później, w XVII i XVIII wieku powstają założone przez jezuitów pierwsze seminaria nauczycielskie, dopuszczające również osoby świeckie.
Wiek XVII to okres działalności wybitnego pedagoga Jana Amosa Komeńskiego. Domagał się on powszechnego nauczania i wychowania . Opracował system jednolitego szkolnictwa dla całej ludności, a dydaktyka zaczęła rozwijać się na podstawach naukowych. Dokonał analizy procesu nauczania i określił nowe podstawowe zasady nauczania. Twierdził, że skuteczny proces kształcenia musi opierać się na znajomości procesu poznania ludzkiego i kształtowania rzeczywistości. Te założenia pedagogiczne wymagały odpowiednio przygotowanych nauczycieli, co wiązało się z powstaniem ośrodków ich kształcenia.
Jednym z efektów działalności pedagogów XVII, jako odpowiedź na zapotrzebowania burżuazji, było wprowadzenie systemu klasowo- lekcyjnego. Pierwowzorem dla tego systemu stały się manufaktury, gdzie grupa ludzi pracuje wspólnie nad jednym zadaniem.
W 1773 roku powstaje w Polsce Komisja Edukacji Narodowej jako państwowa naczelna władza szkolna.
Oświecenie wnosi zrozumienie kwestii specjalnego przygotowania nauczycieli do każdego szczebla nauczania. Zawód nauczycielski powstaje jako zawód świecki.
W wieku XIX powstają seminaria nauczycielskie typu średniego. Były to średnie szkoły zawodowe pedagogiczne. Przyszli nauczyciele poznawali dydaktykę, psychologię oraz przedmioty szkoły elementarnej. W odróżnieniu od absolwentów uniwersytetów, którzy mogli nauczać w gimnazjach, absolwenci seminariów mogli zostać tylko nauczycielami ludowymi.
Twórcą pedagogiki „naukowej” w XIX wieku był Johan Friedrich Herbart, profesor uniwersytetu w Królewcu, gdzie utworzył uniwersyteckie seminarium pedagogiczne dla kształcenia nauczycieli szkół średnich i wyższych. Pedagogikę swoją oparł na etyce i psychologii. Jednak uczniowie Herbarta ograniczyli przedmiot pedagogiki tylko do praktycznych spraw szkolnego nauczania. Pedagogika stała się technologią szkolnego uczenia.
Szkoła XIX wieku stała się szkołą książkową, podstawą nauczania było uczenie na pamięć.
W klasie wszystko było urządzone do słuchania. Uczniowie siedzieli w ciasnych ławkach , bez ruchu, ich jedynym zadaniem było słuchać nauczyciela i zapamiętywać co mówi.
Nauka trwała przed i po południu, uczono się na pamięć niezrozumiałych tekstów, nauczyciele nie liczyli się z zainteresowaniami uczniów, stosowano kary fizyczne ( bicie, zamykanie w karcerze ), wymyślano specjalne kary szkolne (przepisywanie zdań po 100 razy, klęczenie na grochu), uczniowie byli wyzywani i upokarzani. Często doprowadzało to do szkolnych samobójstw.
Pod koniec XIX wieku zaczął się rodzić liberalny system wychowania.
W 1895 roku amerykański psycholog John Dewey wykazał, że ani rygor w szkole ani zachęcanie do nauki przez rodziców przyjemnościami nie są dobrymi motywacjami do uczenia się . Wysunął pogląd zwany instrumentalizmem, twierdzący, że człowiek rozwija się przez działanie, działając rozwiązuje problemy pojawiające się w umyśle.
Szkoła ma być dalszym ciągiem nabywania doświadczenia z własnego zainteresowania dziecka przez działanie. Rolą nauczyciela jest pomóc dziecku w samodzielnym poszukiwaniu wiadomości i dochodzeniu do rozwiązań.
Zamiast szkoły biernej i pamięciowej powstała nowa szkoła oparta na aktywności i samodzielności dziecka.
Podobne tendencje reformatorskie pojawiły się pod koniec XIX wieku również w Europie. Wprowadzono do szkół „wychowanie przez sztukę” oraz prace ręczne w warsztatach szkolnych.
Najwięcej reform wprowadzono w dziedzinie wychowania przedszkolnego, m.in. gry wychowawcze, które bawiąc rozwijały spostrzegawczość i inteligencję.
W XIX wieku rośnie ranga i status społeczny nauczycieli. Nauczyciele stają się urzędnikami państwowymi, powoływanymi przez organa państwa, otrzymują emeryturę. Rośnie prestiż zawodowy tej profesji.
3.
Wiek XX wnosi rozwój nauk pedagogicznych i psychologicznych, zostaje ”odkryte dziecko”, a jednocześnie również „odkryto nauczyciela”. W sposób rewolucyjny określono prawa dziecka, zapewniono mu pełny rozwój indywidualny, uznano jego prawa, jak również sprecyzowano rolę i zadania nauczyciela. Rozwijają się badania nad osobowością nauczyciela, jego talentem i zdolnościami wychowawczymi.
Termin nauczyciel - to odpowiednio przygotowany specjalista do prowadzenia pracy dydaktyczno-wychowawczej (nauczającej) w instytucjach oświatowo-wychowawczych, szkołach, przedszkolach, na kursach oraz w innych placówkach pozaszkolnych.
Nauczyciel to także wychowawca i pracownik pedagogiczny związany ze szkolą lub placówką oświatowa, a także w placówkach wychowawczych, opiekuńczo-wychowawczych, leczniczych, leczniczo-wychowawczych i leczniczo-opiekuńczych, w zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich, w ośrodkach metodycznych.
Współcześnie od nauczyciela wymaga się, aby był dobrym specjalistą, budził w młodzieży zainteresowania, umiał korzystać w pracy z ułatwień, jakie daje postęp naukowo-techniczny, chciał być i był animatorem różnych poczynań edukacyjno-kulturalnych, miał wyrobioną otwartą postawę, sam prezentował wartościową osobowość, był życzliwym doradcą zarówno uczniów jak i rodziców.
Nauczyciel jest członkiem społeczeństwa, w którym żyją uczniowie. Między nim a uczniami powinny ustalić się zwykłe stosunki jakie wiążą normalnie dziecko lub młodzież z dorosłymi. Nauczyciel spełnia rolę łącznika pomiędzy uczniem a światem dorosłych.
Sami nauczyciele nie chcą być „tylko nauczycielami”, chcą być „nauczycielami wychowawcami”, chcą edukować, a nie tylko przekazywać wiedzę. Chcą poznawać uczniów i nawiązywać z nimi dialog, chcą uczniów lubić i być przez nich lubianymi.
Dzisiejszy nauczyciel poza wiedzą przedmiotową powinien posiadać również wiedzę z zakresu pedagogiki, psychologii, dydaktyki oraz innych dziedzin pokrewnych, by mógł, poza przekazywaniem wiedzy przedmiotowej, wpływać pozytywnie na cały rozwój intelektualny ucznia, na jego rozwój emocjonalny i duchowy. Dotyczy to zarówno szkół elementarnych i ponadpodstawowych, jak i wychowywania dzieci w przedszkolu.
Posiadanie wykształcenia pedagogicznego ma pomóc nauczycielom w postrzeganiu klasy nie jako grupy, ale jako zbioru jednostek i osobowości o zróżnicowanych zdolnościach, możliwościach intelektualnych oraz zainteresowaniach.
Dzisiejsza pedagogika coraz większą wagę przywiązuje do indywidualnego podejścia do ucznia . Szkoły starają się tworzyć klasy z mniejszą ilością uczniów, co ma ułatwić nauczycielowi nawiązywanie bliższego kontaktu ze wszystkimi uczniami, nie tylko na poziomie „czysto szkolnym”, ale także pozaszkolnym. Nauczyciele powinni interesować się również po trosze sytuacją domową uczniów, ich zdrowiem i rozwojem psychofizycznym, wychwytywać wszelkie ewentualne nieprawidłowości i zaburzenia.
Szkoła powinna stwarzać warunki sprzyjające rozwojowi indywidualnych zdolności i zainteresowań uczniów. Służyć temu mają pozaszkolne kółka zainteresowań prowadzone przez szkołę, ale i przez pedagogów w różnych ośrodkach kultury.
Jedną ze swoistych form organizacyjnych zajęć dydaktycznych jest wycieczka szkolna. Umożliwia się uczniom bezpośrednią obserwację procesów i zjawisk dotyczących codziennego życia oraz przedmiotów nauki szkolnej.
4.
Współcześnie rozwija się wiele koncepcji pedagogicznych mających na celu wypracowanie optymalnej metody wychowywania i kształcenia.
Jednym z rodzajów pedagogiki alternatywnej jest tzw. pedagogika GESTALT-jeden, która integruje wiedzę i doświadczania z kilku nurtów w naukach humanistycznych, opiera się głównie na psychologii humanistycznej, psycho- i socjoterapii. Jedną z głównych zasad tego kierunku pedagogiki jest koncentracja na emocjonalnej i poznawczej sferze uczenia się. Polega ona na docieraniu do wychowanka poprzez włączanie do procesu wychowania i kształcenia, jego wartości, postaw i emocji. Należy pomagać w rozwijaniu zainteresowań, nie krytykować wartości ucznia, pozwolić mu do pewnego stopnia uczyć się na własnych błędach. Drugą zasadę stanowią zajęcia interakcyjne dążące do osiągnięcia równowagi pomiędzy treściami i tematem zajęć, między: dawaniem - braniem, słuchaniem - mówieniem, aktywnością - biernością. Celem zajęć jest wzmocnienie samodzielności i autoodpowiedzialności w kontaktach z innymi. Trzecią zasadą jest agogika integracyjna - postrzeganie człowieka jako nierozerwalnej całości składającej się z ciała, psychiki i duszy żyjącej w nierozerwalnym związku ze środowiskiem społecznym i ekologicznym. Współdziałając z tymi środowiskami człowiek zdobywa swoją tożsamość.
Dla pedagogiki Gestalt bardzo istotne są cele osobistego życia i system wartości samych pedagogów, przeciwstawienie się przez nich uprzedmiotowieniu jednostki bez względu na jej wiek i rolę społeczną.
Cele wychowania w pedagogice Gestalt to: odnalezienie siebie, samorealizacja, osobisty rozwój jednostki, odpowiedzialność, rozpoznawanie własnych potrzeb, rozwijanie ich, koncentracja na „TU I TERAZ”.
Koncepcja ta charakteryzuje się traktowaniem wychowanka jako pełnoprawną osobę, akceptowaniem jego zachowań, „naturalnym podejściem” do sytuacji konfliktowych, eliminowaniu sytuacji stresujących. Postępowanie wychowawcze ma doprowadzić do wyzwolenia samodzielności wychowanka, nie ma mowy o jakiejkolwiek manipulacji czy dominacji. Rezygnuje się stopniowo z kontroli zewnętrznej czy karania. Wychowanie jest współpracą stron, które wzajemnie czegoś uczą się od siebie, umieją dojść do kompromisu.
W trudnej sytuacji nie należy narzucać swojego zdania, trzeba pozwolić wychowankowi dotrzeć samemu do właściwego rozwiązania, można go tylko delikatnie naprowadzać, ukierunkować - pozostawiając przy tym tzw. „wolną rękę”. Należy otwarcie rozmawiać, przedstawiać swoje uczucia w danej sytuacji. Najważniejsza jest szczerość. Nauczyciel niejako „zaprasza” do uczenia się, pomaga w rozwoju, zachowuje się jak partner.
Wg pedagogiki Gestalt występuje 6 głównych zasad, którymi powinien kierować się pedagog
1. Zasada pierwszeństwa relacji uczeń - nauczyciel. Polega na stawianiu relacji między wychowawcą a wychowankiem na pierwszym miejscu. Nawet ponad tematem lekcyjnym.
2. Zasada tworzenia horyzontalnych sytuacji nauczania i uczenia się. Uczenie/ nauczanie odbywa się na dwóch poziomach: społeczno-emocjonalnym oraz merytorycznym. Najpierw należy zająć się pierwszym, aby stworzyć fundamenty dla prawidłowego procesu nauczania i właściwego jego przebiegu. Zasadnicze znaczenie ma w tym przypadku z a u f a n i e pomiędzy uczestnikami tego procesu.
3. Zasada zajmowania się jednością ciała, psychiki i duszy. Należy pozostawić uczniom swobodę, aby mogli samodzielnie działać, wykorzystywać swoje zdolności do rozwiązywania danych problemów. Powinno się jednoczyć w sobie umysł, intelekt, emocje - duchowy i społeczny wymiar, co umożliwi całościowe doświadczenie.
4. Zasada uczynienia punktem wyjścia do zajęć tego, co w danym momencie angażuje uczniów, co „staje się”. Pedagog powinien brać pod uwagę aktualne i przyszłościowe znaczenie dla uczniów dobranej przez niego treści zajęć. Powinien uwzględniać także wiek uczniów, ich zainteresowania, poziom i wartości dla nich istotne.
5. Zasada zajmowania się jednością indywiduum - środowisko. Pokazuje jak uczniowie mogą zrozumieć na czym polega ich odpowiedzialność w działaniach wobec lubianego bądź nie lubianego środowiska.
6. Zasada uczenia się przez przeżywanie i działanie. Uczniowie sami doświadczają ważnych dla nich spraw i treści, samodzielnie je rozumieją w aktywnym działaniu. Zajęcia muszą wzbudzać ciekawość, nauczyciel powinien wspierać aktywność uczniów.
Pedagogika Gestalt jest jednym z przykładów nowoczesnej pedagogiki stawiającej na pierwszym miejscu dobro i potrzeby ucznia.
Należy mieć nadzieję, że zasady tej koncepcji kształcenia i wychowania zostaną na stałe wprowadzone do szkolnictwa wszystkich szczebli.
Bibliografia
M. GODLEWSKI, S. KRAWCEWICH, J. WOLCZYK,
T. WUJEK „Pedagogika”- podręcznik akademicki
S. KUNOWSKI „Podstawy współczesnej pedagogiki”
J. KOSTKIEWICZ „Wprowadzenie do pedagogiki ogólnej”
Ł. KURDYBACHA „Historia wychowania”
Encyklopedia PWN
10