Wstęp
Zespoły geriatryczne, do których, zgodnie z literaturą, zalicza się zaburzenia równowagi, upośledzenie lokomocji, upadki, zespoły otępienne, depresję, osłabienie pamięci, bezsenność, nietrzymanie moczu i stolca, zaparcia, upośledzenie wzroku i słuchu, kurcze nocne mięśni kończyn dolnych, odleżyny, osteoporozę (1-4), to stany powodujące upośledzenie funkcjonowania człowieka. Osoba starsza staje się zależna od osób drugich, gdyż schorzenia te zazwyczaj nie występują pojedynczo i są one chorobami przewlekłymi i często trudnymi do leczenia. Nakładanie się na siebie poszczególnych schorzeń może prowadzić w późniejszym czasie do inwalidztwa lub niepełnosprawności.
Celem pracy jest ukazanie najczęściej występujących problemów osób w wieku podeszłym oraz zagrożeń mogących wynikać z zespołów geriatrycznych wpływających na funkcjonowanie, samodzielność i samopielęgnację seniorów.
Zmiany narządowe i układowe
Starość nie jest już kojarzona z chorobą czy niedołęstwem, ponieważ coraz większa grupa osób starszych, mimo ograniczeń wynikających z fizjologicznego procesu starzenia, cieszy się dobrym zdrowiem i sprawnością. Zaburzenia wywołane starzeniem nie są bezpośrednim zagrożeniem życia, natomiast śmierć człowieka starego jest wynikiem chorób wywołanych głównie wpływem niekorzystnych czynników środowiskowych (3).
Sprawność seniorów jest ograniczona przez procesy inwolucyjne. Sądzono, że osoby stare do końca życia zachowują sprawność, jednakże śmierć ze starości, wolna od cierpień i w naturalny sposób zdarza się coraz rzadziej. Schyłek życia bywa obarczony utratą wzroku, otępieniem typu alzheimerowskiego, złośliwym procesem nowotworowym lub poprzedzony jest złamaniem szyjki kości udowej. Wtedy nieuniknione jest cierpienie i niedołęstwo (5). Zmiany inwolucyjne dotyczą każdego narządu i układu w organizmie człowieka. W podeszłym wieku wiele komórek organizmu jest zastępowanych przez nowe na skutek ciągłych podziałów. Są to komórki krwi, skóry, śluzówki jelit. Natomiast komórki w nerkach, mózgu, mięśniu sercowym, soczewce oka starzeją się wraz z nami, gdyż nie przechodzą dalszych podziałów (6).
Poniżej, po przeanalizowaniu piśmiennictwa (3-14), ukazano rodzaj i charakter zmian narządowych i układowych, jakie mają miejsce podczas procesu inwolucyjnego organizmu.
Zmiany ogólnoustrojowe (3, 6, 7)
- redukcja liczby chromosomów i ich fragmentacja;
- zmniejszenie ilości potasu, DNA, wody wewnątrzkomórkowej i azotu;
- w komórkach stwierdza się zmiany starcze, np. gromadzenie się brunatnego barwnika - lipofuscyny w mózgu, mięśniach, nerkach;
- ubywa komórek mięśniowych i nerwowych - niezdolnych do reprodukcji;
- zmniejszenie ilości komórek w narządach;
- włókna elastyczne ulegają fragmentacji i uwapnieniu, co przyczynia się do mniejszej elastyczności tkanek;
- tkanka łączna staje się gruba i traci elastyczność;
- zagęszczenie struktury tkanki łącznej wpływa niekorzystnie na dyfuzję płynów, produktów odżywczych i odpadowych, co upośledza odżywianie tkanek oraz zmniejsza elastyczność struktur narządowych, np. zdolność rozszerzania się naczyń i płuc;
- zrąb chrząstki staje się kruchy i podatny na uszkodzenia;
- zmniejsza się beztłuszczowa masa ciała;
- przybywa masy tłuszczowej; u kobiet z 15% w okresie młodości do 36% w 75 roku życia, u mężczyzn z 33% do 45%;
- zmniejszenie się ilości albumin a zwiększenie ilości globulin we krwi;
- nieco zwiększa się stężenie mocznika i kreatyniny we krwi;
- stężenie cholesterolu do 65-tego roku życia zwiększa się, a następnie spada;
- OB może ulec przyspieszeniu;
- obniżenie wzrostu.
Serce i układ krążenia (3-6)
- zmniejszenie komórek bodźcotwórczych w węzłach, szczególnie zatokowym;
- zmniejszenie ilości włókien przewodzących;
- zmiany w zastawkach serca polegają na ich zwłóknieniu, nacieczeniu tłuszczowym i zwapnieniu, co upośledza ruchliwość;
- usztywnienie struktury zrębu łącznotkankowego zmienia pracę serca jako pompy;
- wydłużenie okresu skurczu i skrócenie czasu rozkurczu serca;
- stwardnienie ścian serca;
- zmniejsza się kurczliwość mięśnia sercowego;
- zwiększenie obciążenia mięśnia sercowego pracą, co powodować może przerost lewej komory serca;
- zmienność odpowiedzi serca na obciążenie wysiłkiem;
- zmiana wzajemnego oddziaływania układu serce - naczynia obwodowe, co przejawia się wzrostem ciśnienia tętniczego krwi i tętna;
- znaczne zmiany w naczyniach krwionośnych;
- zmniejszenie elastyczności tętnic;
- zwiększenie oporu naczyniowego;
- zwiększenie pojemności aorty;
- zmniejszenie przepływu narządowego;
- stopniowe ograniczenie wielkości rezerwy czynnościowej serca i naczyń;
- ograniczenie sprawności układu krążenia na skutek zmniejszonej wydolności nerek lub układu oddechowego.
System immunologiczny (5-9)
- wczesny zanik grasicy, ok. 15 roku życia;
- zmniejszenie się objętości czynnego szpiku kostnego; w 60-tym roku życia do 1/2 w porównaniu do 20-tego roku życia, a w 80-tym do 1/3;
- osłabienie aktywności proliferacyjnej szpiku kostnego;
- włóknienie węzłów chłonnych i grudek limfatycznych;
- zmniejszenie się czynnej masy śledziony;
- przewaga czynników hamujących dojrzewanie limfocytów nad pobudzającymi;
- osłabienie odpowiedzi komórkowej oraz T-zależnej produkcji przeciwciał;
- obniżenie poziomu naturalnych izoprzeciwciał;
- skłonność do autoimmunizacji.
Nerki (3, 10)
- zmniejszenie wymiarów i masy;
- zmniejszenie liczby czynnych nefronów;
- postępujące szkliwienie kłębuszków nerkowych;
- zmniejszone wydzielanie ADH (upośledzenie zagęszczania moczu);
- zmniejszenie przesączania kłębuszkowego;
- zmniejszenie wydalania i reasorbcji substancji w kanalikach nerkowych;
- spadek zdolności zakwaszania i zagęszczania moczu;
- zaburzenia gospodarki potasowej;
- zmniejszenie rezerwy czynnościowej nerek;
- ograniczenie wydolności nerek;
- podwyższenie progu pragnienia.
Układ oddechowy (3, 11, 12)
- pogłębienie kifozy piersiowej nasilone przez współistniejącą osteoporozę;
- zapadnięcie żeber;
- ograniczona ruchomość stawów;
- częściowy przykurcz mięśni międzyżebrowych;
Zmiany te wpływają na kształt i ruchomość klatki piersiowej, a także ograniczają jej ruchomość i wentylację.
- rozszerzenie oskrzelików;
- zwiększenie sztywności włókien kolagenowych i zmiany we włóknach elastycznych;
- upośledzenie procesu dyfuzji gazów;
- pogorszenie funkcji komórek rzęskowych;
- pogorszenie wentylacji płuc podczas szybkiej pracy;
- zmniejszenie pobieranego tlenu w czasie pracy;
- degeneracja i zanik włókien węchowych;
- osłabienie odruchu kaszlowego;
- ograniczenie drożności oskrzeli;
- oddech przyspieszony, częsty i płytki;
- zmniejszenie pojemności życiowej płuc oraz wentylacji minutowej.
Przewód pokarmowy (3, 5, 7, 11, 12)
- utrata uzębienia;
- osłabienie mięśni żwaczy;
- zmiany zanikowe śluzówki jamy ustnej, co skutkuje jej wysychaniem;
- zmniejszenie sekrecji śliny, soku żołądkowego;
- zwiotczenie i poszerzenie przełyku;
- cieńczenie śluzówki żołądka i osłabienie napięcia jego ścian;
- zmniejszenie objętości i kwaśności soku żołądkowego;
- zmniejszenie się masy wątroby;
- upośledzenie ukrwienia wątroby;
- zwolnienie wytwarzania albumin;
- wzrost wskaźnika fitogeniczności żółci;
- ograniczenie perystaltyki jelit;
- zwiotczenie przewodu pokarmowego i upośledzenie jego kinetyki;
- zmniejszenie wchłaniania z przewodu pokarmowego.
Układ hormonalny (3, 11)
- zmniejszenie wydzielania wielu hormonów;
- zmiana wrażliwości receptorów tkanek docelowych;
- ograniczenie metabolizmu i transportu hormonów;
- zmiany czynności hormonalnej.
Narząd ruchu (3, 5)
- zmniejszenie się masy kostnej, czemu towarzyszy często proces zrzeszotnienia (osteoporozy) polegający na ubytku substancji mineralnych i zrębu łącznotkankowego;
- nierówności powierzchni chrząstki stawowej, zmniejszenie się jej sprężystości, co sprawia, że nie zawsze pokrywa całą powierzchnię stawową;
- zanik mięśni i zmiany w aparacie ścięgnisto-więzadłowym;
- stopniowe zmniejszanie się siły mięśniowej;
- upośledzenie kontroli ruchu na poziomie odruchu rdzeniowego;
- obniżenie się funkcji motorycznej.
Układ nerwowy (3, 13)
- zmniejszenie masy mózgu na skutek utraty części komórek nerwowych;
- zmniejszenie liczby neuronów istoty szarej;
- zmniejszenie się liczby połączeń międzykomórkowych;
- zwolnienie przewodnictwa nerwowego;
- zwolnienie aktywności psychomotorycznej;
- ograniczenie czasu snu;
- ograniczenie snu fazy REM.
Nietrzymanie moczu i stolca (4, 5)
- osłabienie neurotransmisji i neuroregulacji;
- nadpobudliwość mięśnia wypierającego mocz;
- zwiększenie albo osłabienie napięcia mięśnia wypieracza;
- zmniejszenie pojemności pęcherza moczowego;
- mechaniczne przeszkody opróżniania pęcherza moczowego;
- brak neurologicznej kontroli defekacji.
Narząd wzroku (5)
- zmniejszenie elastyczności soczewki;
- zmniejszenie wielkości źrenicy;
- zmniejszenie wrażliwości na barwy;
- pogorszenie zdolności przystosowania do ciemności;
- pogorszenie widzenia na odległość.
Słuch (6, 13)
- zmiany zwyrodnieniowe kosteczek słuchowych;
- upośledzenie czynności nerwu słuchowego;
- zanik komórek ślimaka;
- zmniejszenie zdolności słyszenia dźwięków wysokich;
- zaburzenie odróżniania dźwięków;
- zmniejszenie sprawności utrzymywania równowagi;
- woszczyna w uchu zewnętrznym staje się twarda.
Skóra (7)
- zanik naskórka;
- zmniejszenie ilości naczyń włosowatych;
- zmniejszenie ilości gruczołów potowych i łojowych;
- nieregularne rozmieszczenie barwnika;
- skóra staje się sucha, mniej elastyczna, cienka.
Nowotwory (6, 14)
- nadmierne namnażanie się komórek patologicznych;
- zmniejszona reakcja immunologiczna wobec nieprawidłowych komórek;
- zmiany hormonalne;
- dłuższe narażenie na zewnętrzne czynniki środowiskowe.
Problemy seniorów wynikające z procesów inwolucyjnych zachodzących w ustroju
Analiza piśmiennictwa dotycząca badanego aspektu (1-15), pozwala na wyłonienie problemów osób starszych, które w znaczny sposób utrudniają im samodzielne i samowystarczalne funkcjonowanie w życiu codziennym.
1. Upośledzenie mobilności osób starszych.
2. Obniżenie zdolności do przystosowania się do obciążeń fizycznych.
3. Powstawanie zmian zwyrodnieniowych stawów, co upośledza samodzielne funkcjonowanie.
4. Bolesność ruchowa i zniekształcenia stawów.
5. Ograniczanie wysiłku fizycznego.
6. Upadki.
7. Zaburzenia równowagi i orientacji.
8. Zaburzenia pamięci, występowanie otępienia i depresji.
9. Rozwój chorób wielonarządowych.
10. Zwiększona podatność na działanie czynników patogennych.
11. Zwiększona zapadalność ludzi starszych na choroby nie tylko infekcyjne, ale także nowotworowe.
12. Upośledzenie hemodynamiki serca.
13. Skłonność do odwodnienia organizmu.
14. Dolegliwości ze strony układu pokarmowego w postaci między innymi pieczenia języka, utraty łaknienia, dysfagii, zaparć, wzdęć, biegunek.
15. Utrudnienia w spożywaniu pokarmów na skutek braku w uzębieniu, niedopasowaniu protez zębowych.
16. Z powodu unieruchomienia, trudności w poruszaniu się i samodzielnej zmianie pozycji powstawać mogą odleżyny.
17. Zwiększenie prawdopodobieństwa złamań kości ze względu na ich odwapnienie i kruchość oraz występowanie osteoporozy.
18. Upośledzenie funkcji zmysłów, w szczególności słuchu i wzroku.
Świadczenie opieki nad osobami starszymi nie powinno być zorientowane tylko na jednostkę chorobową, ale na podmiot opieki, czyli pacjenta. Schorzenia występujące u seniorów mają charakter przewlekły i postępujący, a ponadto trudny do wyleczenia, co powinno wiązać się z umiejętnością rozpoznania, w jakim stopniu schorzenia te ograniczają codzienne funkcje życiowe osób starszych oraz oceną własnego stanu zdrowia (15).