Polacy wobec działalności rządów pruskiego i rosyjskiego nie pozostawali bierni. Podstawowymi formami obrony interesów polskiego narodu stały się pozytywistyczne prace: „organiczna: i „u podstaw”.
Pozytywizm był dla Polaków nie tylko nowym prądem w literaturze. Był też ( a może: przede wszystkim) ruchem społeczno - politycznym. Pozytywiści byli pokoleniem, które nie wierzyło już w możliwości odzyskania przez Polskę niepodległości na drodze akcji zbrojnej, więc krytykowali powstania, które ich zdaniem tylko wykrwawiały naród. Głosili kult oświaty i pracy społecznej. Ich najważniejszym ośrodkiem działalności była Warszawa, a wybitnymi przedstawicielami: A. Świętochowski, M. Konopnicka, B. Prus, E. Orzeszkowa, i H. Sienkiewicz.
Wszyscy ci pisarze i publicyści głosili konieczność podnoszenia poziomu oświaty, zmianę modelu życia na wsi (na bardziej cywilizowane) i wzywali miejską inteligencję do krzewienia higieny i oświaty na prowincji. Wierzyli, że tego rodzaju zmiany wpłyną na rozwój świadomości narodowej wśród chłopów.
Tworzoną przez siebie literaturę (pomimo ograniczeń cenzury) próbowali nasycić treścią patriotyczną, tak by stanowiła pokrzepienie dla „serc rodaków”. Podobnie oddziaływał teatr, próbujący do polskich widzów przemawiać pięknym polskim słowem. Nie bez znaczenia w popularyzowania polskości była również działalność słynnych polskich malarzy (Wojciech Gerson, Aleksander Gierymski, Maksymilian Gierymski, Henryk Siemiradzki, Józef Chełmoński, czy Leon Wyczółkowski), którzy w swoich obrazach ukazywali typowy dla polski krajobraz lub ważne epizody jej historii.
Galicja.
Uzyskała autonomię i samorząd lokalny w postaci Sejmu Krajowego w Lwowie - 1861:
a) spolszczenie galicyjskiej administracji i szkolnictwa,
b) mianowanie namiestnikiem Polaka - Agenor Gołuchowski,
c) polonizacja uniwersytetu i politechniki we Lwowie,
d) utworzono Akademię Umiejętności w Krakowie,
e) partie polityczne mogły uczestniczyć w życiu politycznym i parlamentarnym,
Autonomia ta była namiastką niepodległości, jednak dzięki niej zaczęło się rozwijać narodowe życie kulturalne, szkolnictwo i życie polityczne. W Galicji znajdowali schronienie działacze niepodległościowi z zaboru rosyjskiego i niemieckiego. Tutaj ukazywały się prace zakazane przez cenzurę rosyjską i niemiecką
Autonomia galicyjska: Ograniczony samorząd krajowy, będący rezultatem zmian zachodzących w monarchii Habsburgów między 1861 a 1873r.; w utworzonej w 1867 monarchii austro-węgierskiej Galicja otrzymała status autonomiczny: Sejm Krajowy (samorząd lokalny ziem zaboru austriackiego z siedzibą we Lwowie działał już od 1861), Koło Polskie w wiedeńskiej Radzie Państwa (system wyborczy, oparty na tzw. Kuriach, faworyzował ziemiaństwo i bogatych mieszczan), język urzędowy i szkolnictwo polskie. Reprezentantem władzy cesarskiej w Galicji był namiestnik, rezydujący we Lwowie (osoba namiestnika była uzgadniana z Kołem Polskim). Autonomia, chociaż dawała tylko namiastkę niepodległości, umożliwiała nieskrępowany rozwój polskiego szkolnictwa (Kraków i Lwów). Znaczące ośrodki uniwersyteckie, m.in. krakowska Akademia Umiejętności i lwowska politechnika, manifestacje patriotyczne (np. powtórny pogrzeb Kazimierza Wielkiego) Wielkiego legalne funkcjonowanie polskich partii politycznych Zabór rosyjski: represje po upadku powstania styczniowego: Nastąpiła ostateczna likwidacja autonomii Królestwa Polskiego: zniesiono instytucje polskie (Radę Stanu, Radę Administracyjną i komisje rządowe) zastępując je instytucjami z rosyjską kadrą urzędniczą, wprowadzono język urzędowy rosyjski, utrzymywano aż do 1914 stan wojenny (naczelna władza w Królestwie należała do warszawskiego generał-gubernatora), budżet Królestwa włączono do budżetu ogólnorosyjskiego, narzucono Królestwu nową oficjalną nazwę „Przywiślański kraj”. Silna rusyfikacja ziem polskich przejawiała się likwidacją szkolnictwa polskiego (od 1885 w języku rosyjskim nauczano wszystkich przedmiotów), uzupełnianą specjalnym systemem wychowawczym hańbiącym historię i kulturę polską, Szkołę Główną warszawską przekształcono w rosyjski Uniwersytet Cesarski. Objęto szykanami Kościół katolicki (m.in. poddając go tzw. Kolegium Rzymskokatolickiemu powołanemu przez cara). Zlikwidowano Kościół unicki na Chełmszczyźnie, urzędowo uznając tamtejszą ludność za prawosławną 1875 (Kościół greckokatolicki na ziemiach zabranych, czyli poza granicami Królestwa skasowano już w 1839
Zabór pruski: nasilenie walki z polskością po zjednoczeniu Niemiec: kulturkampf (dosłownie walka o kulturę) - polityka kanclerza Rzeszy Niemieckiej zmierzająca do ograniczenia wpływów Kościoła katolickiego w Niemczech (przejęcie przez państwo dotychczasowych uprawnień Kościoła: odebrano administracji kościelnej prawo do prowadzenia akt stanu cywilnego cywilnego nadzoru szkolnictwa, władze ingerowały w obsadę stanowisk kościelnych) - lata 1872-1878. Na ziemiach polskich kulturkampf pokrywał się z ogólną polityką germanizacji (uwięziono arcybiskupa Mieczysława Ledóchowskiego). Stopniowo ograniczano język polski w szkołach (w 1887 zlikwidowano go jako odrębny przedmiot nauczania), wobec nauczania religii tylko w języku niemieckim wybuchały protesty rodziców i uczniów narodowości polskiej - straj dzieci we Wrześni, pobitych przez nauczycieli i policję za odmowę używania języka niemieckiego na lekcji religii 1901-1902. „Ustawa kagańcowa” - zakaz używania języka polskiego na zebraniach skupiających mniej niż 60% Polaków 1908. Rugi pruskie - przymusowe wysiedlenie z Prus 25 tys. Polaków niemających obywatelstwa pruskiego (1885). Działalność Komisji Kolonizacyjnej - niemieckiej instytucji powołanej w celu wykupu ziemi z rąk polskich na terenie Wielkopolski (mimo ogromnych dotacji państwowych nie osiągnęła celu) 1886-1918. Władze niemieckie wprowadziły, widząc małą skuteczność Komisji Kolonizacyjnej, ustawę o przymusowym wykupie ziemi od Polaków - 1908 (protesty niemieckiej opinii publicznej ograniczyły jej egzekwowanie). Działalność Niemieckiego Towarzystwa Monarchii Wschodniej (HAKATA) - prowadzącego ostrą walkę z polskością zaboru pruskiego (propaganda, inspirowanie antypolskich decyzji władz).
Ruch ludowy na ziemiach polskich: Galicyjski ruch ludowy: Ksiądz ST. Stojałowski rozpoczął wydawanie pism o tematyce rolniczej - „Wieniec” i „Pszczółka” (inf. o nowych metodach upraw, walka z alkoholizmem, pielgrzymki chłopskie do Rzymu, czytelnictwo). Bolesław i Maria Wysłouchowie wydali pierwsze polskie polityczne pismo ludowe - „Przyjaciel Ludu” (świadomość narodowa chłopów polskich, walka o prawa polityczne w Galicji, oświata, także porady gospodarskie). Utworzenie Stronnictwa Ludowego (1895), przekształconego w Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) 1903, w programie postulaty reformy prawa wyborczego (likwidacja systemu kurialnego), regulacji problemu serwitutów i szerszy dostęp do oświaty na wsi. Rozłam w PSL na PSL-„Piast” (od tytułu organu prasowego partii) z Piotrem Bojko i Wincentym Witosem oraz PSL-„Lewica” z Janem Stapińskim-1913 Ruch narodowy: Zygmunt Miłkowski publikuje „Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym”-1886. Emisariusz Miłkowskiego Zygmunt Balicki zakłada w Królestwie Związek Młodzieży Polskiej-„Zet”-1886. Utworzenie w Szwajcarii tajnej organizacji narodowej Liga Polska, program zakładał skupienie się sił narodowych w celu odzyskania niepodległości i granic z 1772, nawiązanie do tradycji powstańczych Królestwa. Rozwiązanie Ligi Polskiej i założenie w Wa-wie Ligi Narodowej (Balicki, Dmowski)-tajnej organizacji politycznej polskich narodowców. We Lwowie wychodzi „Przegląd Wszechpolski” główny organ prasowy Ligi Narodowej. Liga Narodowa przekształca się w ośrodek dyspozycyjny ruchu, tworząc Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne-endecja.
Ruch robotniczy i socjalistyczny na ziemiach polskich: ruch socjalistyczny - polityczny ruch inteligencki o ograniczonym zakresie. Ruch robotniczy - ruch opierający się na działalności związków zawodowych (charakter masowy). I Proletariat: 1882, Ludwik Waryński, Likwidacja prywatnej własności ziemi i środków produkcji, bezpłatna oświata, równość społeczna, metody walki: terror polityczny (strajki, zamachy). II Proletariat: 1888, Marcin Kasprzak, Główny nacisk na walkę rewolucyjną (terror), nie podkreślali spraw socjalnych (stąd brak poparcia w środowisku robotniczym). Związek Robotników Polskich: 1889, Julian Marchlewski, Organizacja masowego ruchu robotniczego (wzorzec niemiecki), walka o prawa socjalne, walka legalna (propaganda i oświata) i odrzucenie terroru. Polska Partia Socjalistyczna: 1892, Bolesław Limanowski, ST. Wojciechowski, Feliks Perl, Józef Piłsudski, Szkic programowy PPS powstał na zjeździe socjalistów w Paryżu 1892. Niepodległość Polski warunkiem budowy demokratycznego ustroju i stopniowych (ewolucyjnych) przemian społecznych w duchu socjalistycznym. Uspołecznienie ziemi i środków produkcji. Ewentualna federacja Polski z Litwą, Białorusią i Ukrainą. Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego i Litwy: 1900, J. Marchlewski, Feliks Dzierżyński, Adolf Warski, Róża Luksemburg, Uznanie „programu paryskiego” PPS za odstępstwo od idei socjalistycznej. Najważniejszym celem pozostaje internacjonalistyczna walka z kapitalizmem i osiągnięcie dyktatury proletariatu (sprawa niepodległości Polski niepotrzebnie odciąga robotników od najważniejszych celów ruchu). Polska Partia Socjalno-Demokratyczna (PPS-D) Galicji i Śląska Cieszyńskiego: 1897, Ignacy Daszyński, Herman Lieberman, Socjalizm w ramach prawa, reforma wyborczego systemu kurialnego, ustawodawstwo socjalne (np. 8-godzinny dzień pracy), rozszerzenie praw obywatelskich