Kultura polska w XIX w

•Nauka

•Sztuka

•Muzyka

•Oświata

•Prasa i książka

•Romantyzm

•Pozytywizm

•Młoda Polska

Jan Matejko

Nauka

Po utracie niepodległości Polski życie naukowe

nie ustało, wykazując w każdym zaborze pewne

odmienności. W zaborze rosyjskim ośrodkami

nauki były duże miasta: Warszawa i Wilno. W

Warszawie już 1800 powstało Towarzystwo

Przyjaciół Nauk, skupiające uczonych różnych

dziedzin;

1816–18

powołano

Uniwersytet

Warszawski;

najwyższy

poziom

osiągnęła

humanistyka (m.in. S. Staszic — mający również

wybitne osiągnięcia w naukach przyrodniczych,

zwłaszcza w geologii i mineralogii, T. Czacki, W.

Surowiecki, F. Skarbek, S.B. Linde). Na

Uniwersytecie Wileńskim wytworzył się ośrodek

nauk przyrodniczych, w którym wyróżnili się

bracia Jan i Jędrzej Śniadeccy, S.B. Jundziłł, L.H.

Bojanus, J. Wolfgang, M. Oczapowski, J. Frank.

Humanistykę reprezentowali: J. Lelewel i G.E.

Groddeck. W zaborze austriackim życie naukowe

skupiało się wokół UJ oraz Krakowskiego

Towarzystwa

Naukowego

(zał.

1816);

w humanistyce wyróżniali się J.S. Bandtkie i M.

Wiszniewski, w medycynie — L. Bierkowski,

w przyrodoznawstwie — L. Zejszner. We Lwowie

ośrodkiem nauki polskiej była założona 1817

fundacja Ossolińskich (Zakład Narodowy im.

Ossolińskich). W zaborze pruskim, pozbawionym

wyższej uczelni, życie naukowe zaczęło rozwijać

się po założeniu Biblioteki Raczyńskich (1829)

i Biblioteki

Działyńskich

(1828,

biblioteki

fundacyjne polskie), które stały się ośrodkami

badań żródłowych i prac wydawniczych z historii

i literatury polskiej; 1857 utworzono Poznańskie

Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które aż do

odzyskania niepodległości było ważną społeczną

formą organizacji i finansowania nauki. W

Poznaniu w 1 poł. XIX w. działali wybitni

pedagodzy i filozofowie: E. Estkowski, B.

Trentowski, A. Cieszkowski, K. Libelt.

Ignacy Domeyko

Powstanie listopadowe 1830–31 i wydarzenia Wiosny Ludów 1848

spowodowały duże represje w polskim życiu naukowym; zamknięto

uniwersytety w Warszawie i Wilnie, rozwiązano Towarzystwo Przyjaciół Nauk

w Warszawie, poddano kolejnej germanizacji uniwersytet w Krakowie,

ograniczono działalność Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie;

wielu uczonych emigrowało (m.in. historyk J. Lelewel, filozof i matematyk J.

Hoene-Wroński, chemik F.N. Walter oraz geolodzy: P.E. Strzelecki, który badał

bogactwa naturalne Australii i I. Domeyko — Chile, inżynier E. Malinowski

wprowadzał nowoczesną myśl technologiczną w Peru). Ważnym dla życia

naukowego w kraju 1830–60 było czasopiśmiennictwo; dużą rolę odgrywał

wychodzący od 1841 miesięcznik naukowo-literacki „Biblioteka Warszawska”.

Wzrosło zainteresowanie dziejami literatury, wychowania, prawa, rozwinęła się

etnografia (O. Kolberg). W wyniku pewnej liberalizacji stosunków w Królestwie

Polskim, 1862 otwarto w Warszawie Szkołę Główną (1869 zamienioną

w uniwersytet rosyjski), w której wykładało wielu wybitnych przyrodników

(m.in. W. Taczanowski, B. Dybowski, A. Wrześniowski, J. Natanson) i lekarzy (J.

Mianowski, W. Szokalski, T. Chałubiński).

Po upadku powstania styczniowego 1863–64 i wobec związanych z tym

represji politycznych, oparcie dla nauki stanowiły czasopisma oraz różne

społeczne formy organizacji nauki; 1875 powstało w Warszawie Muzeum

Przemysłu i Rolnictwa, mające charakter instytucji badawczej z zakresu nauk

przyrodniczych, rolniczych i technicznych; 1881 założono Kasę im. J.

Mianowskiego, instytucję społeczną o statusie zbliżonym do fundacji — ważne

ogniwo życia naukowego w zaborze rosyjskim. Wśród Polaków zesłanych po

powstaniu styczniowym na Syberię znależli się uczeni, którzy w nowych

warunkach prowadzili owocne badania naukowe (m.in. B. Dybowski — badacz

fauny okolic Bajkału, A.P. Czekanowski — badacz fizjografii i geologii Syberii

oraz J. Czerski, geolog i paleontolog, badacz łańcuchów górskich w Zabajkalu).

Niezależnie od zesłańców, z własnej woli pracowało w Rosji wielu polskich

uczonych, którzy w miejscowych uczelniach i placówkach naukowych

znajdowali dogodne warunki prowadzenia badań (m.in. w Petersburgu:

psychiatrzy J. Baliński i J. Mierzejewski oraz lekarz, chemik i fizjolog M. Nencki,

filolog klas. T. Zieliński, teoretyk prawa i socjolog L. Petrażycki, w Kazaniu:

językoznawca J.N. Baudouin de Courtenay, w Charkowie: L. Cienkowski). Po

odzyskaniu niepodległości przez Polskę, niektórzy spośród działających w Rosji

uczonych wrócili do kraju i pracowali na polskich uniwersytetach.

Po uzyskaniu autonomii (1873) Galicja zaczęła odgrywać główną rolę w życiu

umysłowym kraju; możliwość nauczania w języku polskim uzyskały uniwersyety.

w Krakowie i Lwowie oraz Politechnika Lwowska; 1873 zaczęła działalność w Krakowie

Akademia Umiejętności o ogólnokrajowym zasięgu, która umożliwiała druk prac

nauk. oraz uzyskanie stypendiów uczonym z 3 zaborów. W 2 poł. XIX w. częste stały

się studia Polaków za granicą na uniwersytetach i uczelniach technicznych, zwł.

w Austrii, Niemczech, Francji i Szwajcarii, a także wyjazdy naukowe, których celem

była specjalizacja i współpraca badawcza; Polacy w tym okresie często zajmowali

katedry w obcych uczelniach i przyczyniali się do rozwoju nauki w tych krajach, gł.

w dziedzinie medycyny, fizyki, chemii, biologii i prawa. Światowe znaczenie miał

udział Polaków w badaniach w zakresie fizyki i chemii; M. Skłodowska-Curie wraz

z mężem P. Curie stworzyli w Paryżu międzynarodowy ośrodek badań nad

promieniotwórczością, J. Wierusz-Kowalski zaś we Fryburgu w Szwajcarii — ośrodek

badań nad luminescencją. Ważne były prace M. Smoluchowskiego nad teorią

kinetyczno-molekularną i ruchami Browna; Z. Wróblewski i K. Olszewski dokonali

skroplenia powietrza (1883); znaczące wyniki w dziedzinie fizyki osiągnęli A.

Witkowski i W. Natanson; chemicy (L.P. Marchlewski, S. Kostanecki, B. Radziszewski, J.

Natanson) dokonali wielu syntez związków organicznych, m.in. barwników. Dynamikę

badań i osiągnięć w wielu dziedzinach nauki obrazują dziesiątki nazwisk uczonych

polskich, pracujących w 2 poł. XIX w. i na pocz. XX w. w kraju i za granicą.

Szczególnie intensywny był rozwój nauk historycznych; wytworzyły się — głównie

na podłożu oceny Polski przedrozbiorowej i ustalenia przyczyn rozbiorów, 3 szkoły

historyczne:

1.

1.

konserwatywna krakowska

konserwatywna krakowska (J. Szujski, W. Kalinka, M. Dobrzyński),

2.

2.

liberalna warszawska

liberalna warszawska (A. Pawiński, T. Korzon, W. Smoleński)

3.

3.

umiarkowana lwowska

umiarkowana lwowska (T. Wojciechowski, K. Liske, W. Kętrzyński, O.M. Balzer, Sz.

Askenazy);

Przedmiotem zainteresowania historyków stały się zagadnienia dziejów oświaty od

doby średniowiecza (A. Karbowiak, J. Danysz), zagadnienia kultury humanizmu

renesansowego. (W. Zakrzewski, K. Morawski, S. Windakiewicz), historii miast

i dziejów społ.-gosp. (J. Ptaśnik, F. Bujak), historii nauki (L.A. Birkenmajer, S.

Dickstein); bogate zbiory Biblioteki Jagiellońskiej i innych księgozbiorów polskich

stały się podstawą opracowania pierwszej w Polsce wielotomowej Bibliografii polskiej

K. Estreichera; z nauk historyczncyh wyodrębniła się historia sztuki (W.

Duszczkiewicz, M. Sokołowski), historia literatury polskiej (P. Chmielowski, S.

Tarnowski, I. Chrzanowski), historia kultury (A. Brückner). Przed wybuchem I wojny

światowej nauka polska dysponowała znacznym dorobkiem i możliwościami

organizacyjnymi oraz liczną kadrą uczonych i instytucjami naukowymi.

Sztuka

Utrata samodzielnego bytu państwowego przyniosła

głębokie przemiany w strukturze społeczno-politycznej

kraju i w narodowej mentalności, co wpływało także na

sztukę, która w różnych okresach, z różnym nasileniem

była obarczana ideowymi powinnościami, aby w 2 poł.

XIX w. przejąć od poezji romantycznej posłannictwo

podtrzymywania świadomości i jedności narodowej;
Z biegiem czasu w poszczególnych zaborach pogłębiały

się różnice w warunkach rozwoju sztuki, dla którego

wyraźnymi cezurami stały się wydarzenia polityczne

(zwł.

powstania

listopadowe

i styczniowe).

Jednocześnie, od początku stulecia, wraz ze zmianami

mecenatu kształtowały się nowe formy i instytucje

życia artystycznego (publiczne wystawy i muzea,

konkursy, handel dziełami sztuki, krytyka artystyczna),

rozwijało się szkolnictwo artystyczne, nastąpiła

polonizacja środowiska artystów, których nowa pozycja

społeczna łączyła z krystalizującą się klasą miejskiej

inteligencji.

Po 1830 dominujące dotąd formy

klasycystyczne zaczęły być wypierane

przez

neorenesans

i neogotyk,

szczególnie popularny w architekturze

siedzib wiejskich (zamek w Zagórzanach

— F.M. Lanci) i kościołów (przebudowa

katedry w Warszawie — A. Idźkowski).

Klasą architektoniczną wyróżniają się

dzieła

K.F.

Schinkla

(Krzeszowice,

Antonin)

i jego

kontynuatorów,

działających w zaborze pruskim (A.F.

Stüler). W latach 60. i 70. XIX w. pojawiły

się: neobarok (pałac w Kozłówce) i tzw.

kostium francuski (pałac w Guzowie)

oraz inne regionalne odmiany stylowe,

dobierane stosownie do przeznaczenia

budynku lub życzeń zleceniodawcy.

Najbardziej okazałe budowle w duchu

historyzmu powstały już u schyłku XIX

i na pocz. XX w. (Teatr im. Słowackiego

w Krakowie — J. Zawiejski; Politechnika

w Warszawie — S. Szyller). Historyzujące

i eklektyczne formy służyły nowym

funkcjonalnie typom budowli, takim jak:

dworce

kolejowe

(dworzec

Kolei

Warszawskop-Wiedeńskiej

—

H.

Marconi), banki (Tow. Kredytowe Miejskie

w Warszawie — J. Ankiewicz, rozbud.

przez

W.

Marconiego),

biblioteki

publiczne

(Biblioteka

Raczyńskich

w Poznaniu), teatry (teatr we Lwowie —

Z. Gorgolewski), kamienice czynszowe

o zróżnicowanym standardzie, założenia

fabryczne

łączące

zabudowania

przemysłowe

z pałacem

fabrykanta

i domami

mieszkalnymi

robotników

(zespół fabryki Scheiblera na Księżym

Młynie w Łodzi).

W architekturze okres Królestwa Polskiego

przyniósł

początek,

opartego

na

ustawodawstwie,

planowania

przestrzennego (porządkowanie starych
układów

miejskich,

regularne

plany

nowych osiedli związanych z rozwojem
przemysłu), czemu towarzyszyła tendencja
do typizacji form budynków, zwłaszcza
urzędowych,

ale

także

kościelnych.

Stołeczna Warszawa otrzymała w tym
czasie

kompleks

reprezentacyjnych

gmachów rządowych przy pl. Bankowym
(A. Corazzi) oraz monumentalne budynki
użyteczności publicznej (pałac Staszica,
Teatr Wielki — A. Corazzi).

W ostatniej tercji wieku koniunktura gospodarcza sprzyjała

gwałtownej urbanizacji (Łódź), czasem hamowanej przez

ograniczenia militarno-obronne (wznoszone przez zaborców

fortyfikacje w Warszawie, Poznaniu, Krakowie). Szybki rozwój

budownictwa miejskiego wspomagały wynalazki technologiczne:

konstrukcje żeliwne i stalowe, elementy prefabrykowane. Nasilające

się ok. 1900 tendencje do stworzenia „stylu narodowego” skłoniły

architektów do poszukiwania narodowej specyfiki, dostrzeganej

zwłaszcza. w chłopskim budownictwie Podhala (styl zakopiański) i w

architekturze dworu polskiego (styl dworkowy), oraz do

nawiązywania do rodzimych form. Tendencje te splatały się

z wpływami architektury i ornamentyki secesyjnej, co jest widoczne

zwłaszcza w Krakowie (dom Czynciela — L. Wojtyczko; Stary Teatr

— F. Mączyński i F. Stryjeński), który stał się wówczas głównym

centrum kulturowym i artystycznym ziem polskich.

Włodzimierz

Tetmajer, Zaloty

W malarstwie pierwszych dziesięcioleci XIX w. orientację klasycystyczną

o francuskiej proweniencji reprezentował A. Brodowski, romantyczno-
nazareńską

W.K.

Stattler.

Nowe,

romantyczne

zainteresowanie

przeszłością kraju, jego naturą, zabytkami i folklorem dało początek
malarstwu historycznemu (F. Smuglewicz), sprzyjało też rozwojowi
malarstwa rodzimego krajobrazu (Z. Vogel, M. Zaleski) i obserwacji
obyczajowej (A. Orłowski, później F. Kostrzewski). Indywidualnością
wyraźnie wybijającą się na tle malarstwa 1 poł. stulecia był, za życia
niemal nieznany jako malarz, ziemianin i działacz gosp., artystycznie
kształcony w Paryżu — P. Michałowski. Jego tematycznie różnorodna
twórczość (batalistyka historyczna i współczesne, sceny rodzajowe, studia
portretowe, studia koni) dzięki dynamice i dramatyzmowi (Samosierra),
niezwykłości w traktowaniu ludzkich fizjonomii ( Seńko), malarskiemu
mistrzostwu, inspirowanemu sztuką dawnych mistrzów i współczesnych
francuskich romantyków, ma ważne miejsce w historii europejskiego
malarstwa romantycznego.

P.
Michałowski,
Błękitni
huzarzy

Kostrzewski,
Odpust na
wsi

W 2 poł. XIX w. malarstwo zyskało niespotykane przedtem znaczenie

dzięki

rozkwitowi

tematyki

narodowo

–historycznej.

Początkowo

sentymentalno-anegdotyczne (J. Simmler) i ilustracyjne (W. Gerson),
osiągnęło swoje patetyczne apogeum w wielkich płótnach J. Matejki,
będących nie rekonstrukcją wydarzeń, lecz historiozoficzną wizją dziejów
Polski, ujętą w sugestywną, pełną ekspresji, widowiskową formę (Kazanie
Skargi, Rejtan, Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski, Sobieski pod
Wiedniem). W narodowej wyobraźni równie silnie utrwaliły się stworzone
przez A. Grottgera rysunkowe cykle odnoszące się do wydarzeń powstania
styczniowego (Warszawa I i  Warszawa II, Polonia, Lithuania).

Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem

J. Matejko, Stańczyk

J. Matejko, Kazanie Piotra Skargi

Gerson, Kazimierz Wielki i Żydzi

Grottger, Polonia, str. tytułowa

Malarstwo portretowe miało świetnego

przedstawiciela

w H.

Rodakowskim.

Międzynarodowym uznaniem cieszył się

H. Siemiradzki, czynny głównie w Rzymie

twórca

efektownych,

akademickich

obrazów z życia antycznej Grecji i Rzymu

(

Pochodnie

Nerona).

Osobnym

zjawiskiem była działalność malarzy

związanych

z liczną

polską

kolonią

artystyczną w Monachium, uprawiających

malarstwo realistyczno-naturalistyczne (J.

Brandt, J. Chełmoński), wśród których

najwybitniejszymi byli bracia M. i A.

Gierymscy (ten ostatni przeszedł od

naturalizmu

do

indywidualnie

prowadzonych

poszukiwań

świetlno-

kolorystycznych — Altana). Pleneryzm

oraz

impresjonistyczną

technikę

i kolorystykę

przyswajali

polskiemu

malarstwu

—

W.

Podkowiński,

J.

Pankiewicz, L. Wyczółkowski. Oscylujące

między symbolizmem, ekspresjonizmem

i secesyjną dekoracyjnością malarstwo

Młodej Polski, mające wielu znakomitych

przedstawicieli

o wyrazistych

osobowościach twórczych (O. Boznańska,

K. Krzyżanowski, S. Lentz, F. Ruszczyc, J.

Stanisławski, W. Ślewiński, W. Weiss, W.

Wojtkiewicz), cechuje równowaga między

sztuką podejmującą kwestie narodowe (J.

Malczewski, S. Wyspiański), a twórczością

skupioną

na

czysto

artystycznej

problematyce epoki modernizmu.

S. Wyspiański,
Dziewczyna z
fiołkami

Malczewski, Słoneczniki

Chełmoński, Babie Lato

M. Gierymski, Krajobraz z chatą

Witkiewicz, Morskie Oko

Siemiradzki, Sielanka rzymska

W grafice XIX w. przeważał ilustracyjny drzeworyt

i litografia, która wysoką rangę zyskała dopiero

w okresie Młodej Polski, gdy uprawiało ją wielu

malarzy (L. Wyczółkowski, J. Pankiewicz), także

dla użytku typograficznego (S. Wyspiański, E.

Okuń). W wyposażeniu wnętrz mieszkalnych

1830–50 rozpowszechnił się styl zw. biedermeier;

trwałą

renomę

zyskała

warsz.

produkcja

meblarska J. Simmlera. Warszawa słynęła też

z wyrobów srebrnych i platerowych (K. Malcz, J.

Fraget, L. Norblin); w Nieborowie czynna była

wytwórnia

wysoko

cenionych

fajansów.

Poszukiwanie stylu narodowego, inspirowanego

sztuką

ludową,

dodało

znaczenia

sztuce

użytkowej w okresie Młodej Polski (Towarzystwo

Polska Sztuka Stosowana, Warsztaty Krakowskie).

Muzyka

Wykształcenie stylu narodowego w muzyce polskiej nastąpiło w pełni

w okresie romantyzmu. Kwitła twórczość skrzypcowa (K.J. Lipiński),

a zwłaszcza fortepianowa (utrzymane w stylu brillant utwory F. Lessla i M.

Szymanowskiej), której najwybitniejszym przedstawicielem był F. Chopin.

Jego muzyka miała przełomowe znaczenie dla kształtowania się

polskiego stylu narodowego i wywarła wielki wpływ na europejską

muzykę fortepianową. W poł. XIX w. na czoło wysunęła się twórczość

operowa (J. Damse, F. Mirecki, J. Nowakowski, Józef Stefani, I.F.

Dobrzyński, T. Nidecki); największe znaczenie miały dzieła S. Moniuszki,

twórcy polskiej opery narodowej (Halka, wyst. Wilno 1848, wersja 4-

aktowa — Warszawa 1858, Straszny dwór, tamże 1865) i czołowego

przedstawiciela liryki wokalnej (Śpiewniki domowe, wyd. 1844–1910).

Twórczość symfoniczną uprawiał głównie Dobrzyński. Dużą rolę odegrało

zbieranie i wydawanie polskich pieśni ludowych (O. Kolberg). W 2 poł.

XIX w. powstały liczne stowarzyszenia śpiewacze (także na Śląsku),

muzyczne towarzystwa (Lwów, Kraków, Poznań, Warszawa) i szkoły (Inst.

Muz. Warsz. 1861, Konserwatorium we Lwowie 1859, szkoła krakowska

1876); pojawili się fachowi publicyści muzyczni (J. Sikorski, M.

Karasowski, J. Kleczyński) i historycy muzyki, głównie polskiej (A. Poliński,

W. Sowiński, J. Surzyński, później H. Opieński i W. Gieburowski); polskie

wykonawstwo muzyczne zyskiwało coraz większy rozgłos w świecie.

Silne początkowo wpływy Moniuszki w twórczości operowej

przełamywali: W. Żeleński, Z. Noskowski, H. Jarecki, R. Statkowski,

Paderewski, a nieco później Opieński, T. Joteyko, F. Nowowiejski, zaś

w twórczości pieśniarskiej: A. Zarzycki, J. Gall, S. Niewiadomski, E.

Pankiewicz, także Żeleński, Noskowski i in. Najwybitniejszym twórcą

muzyki skrzypcowej był H. Wieniawski; muzykę fortepianową tworzyli: A.

Stolpe, Statkowski, A. Rutkowski, Paderewski, H. Melcer, a zwłaszcza

Zarębski; symfonikami byli Żeleński i Noskowski.

Oświata

Pod zaborami. Bezpośrednio po III rozbiorze Polski szkolnictwo na terenach zaboru

pruskiego i austriackiego zostało poddane germanizacji; do nauczania wprowadzono

język niemiecki; unifikowano system oświatowy z systemami państw zaborczych. W

innej sytuacji znalazło się szkolnictwo na terenach zachodniej guberni Rosji (zabór

ros.), gdzie od 1802 uzyskało ono znaczne swobody. Wybitną rolę jako kurator

wileńskiego okręgu szkolnego odegrał ks. A.J. Czartoryski, który z gronem

współpracowników (S. Potocki, T. Czacki, Jan i Jędrzej Śniadeccy) usiłował

wykorzystać doświadczenia KEN i kontynuować jej dorobek organizacyjny oraz

rozwijać koncepcje pedagogiczne. Aktywnym ośrodkiem studiów wyższych był w tym

czasie uniwersytet w Wilnie; stał się on również ośrodkeim ruchu patriotycznego

młodzieży (filomaci, filareci). W 1805 w Krzemieńcu zostało zorganizowane — przez

T. Czackiego, przy współudziale H. Kołłątaja — gimnazjum, od 1817 Liceum

Krzemienieckie — ważny ośrodek kulturowy na Wołyniu.

W pierwszym 30-leciu XIX w. szkolnictwo polskie rozwijało się swobodnie

w Księstwie Warszawskim, a po kongresie wiedeńskim 1815 — w Królestwie Polskim.

Utworzona na kongresie wiedeńskim Rzeczpospolita Krakowska (1815–46) zachowała

własne szkolnictwo polskie do 1850; ciągłość pracy zachował też Uniwersytet

Jagielloński.

W Księstwie Warszawskim utworzona 1807 Izba Edukacyjna (od 1812 Dyrekcja

Edukacji Narodowej, po 1815 Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia

Publicznego) objęła zwierzchnictwo nad edukacją narodową. Na rozwój oświaty tego

okresu duży wpływ wywarli S.K. Potocki i S. Staszic. Potocki kierował centralnymi

organami oświaty, wiele uwagi poświęcając zwłaszcza szkolnictwu elementarnemu,

które w tym okresie znacznie się rozwinęło; kiedy ster przejęli 1821 S. Grabowski

i J.K. Szaniawski, reprezentanci tendencji zachowawczych, kurs polityki oświatowej

uległ zmianie, a szkolnictwo elementarne zaczęło upadać. S. Staszic rozwijał program

uprzemysłowienia kraju i propagował szkolnictwo zawodowe oraz dokształcające; był

inicjatorem założenia Szkoły Akademicznej Górniczej w Kielcach (1816); przyczynił

się do powołania Uniwersytetu Warszawskiego (1816), który obejmował 5 wydziałów

(do wybuchu powstania listopadowego 1830–31 dyplomy uzyskało 1254 studentów).

W 1818 powstała Szkoła Szczególna Leśnictwa, 1819 w Marymoncie koło Warszawy

— Inststytut Agronomiczny oraz Instytut Weterynaryjny, w Warszawie — Szkoła

Architektury Cywilnej, 1826 — Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego.

Po upadku powstania listopadowego odrębność oświatowa

Królestwa Polskiego została zniesiona (1839), zamknięto

uniwersytet (1831), zmienił się program i sytuacja szkolnictwa

średniego i elementarnego, wzmógł nacisk rusyfikacyjny. Polityka

rusyfikacyjna z całą bezwzględnością była prowadzona na terenie

byłej kuratorii wileńskiej.; zamknięto uniwersytet, zamykano szkoły

średnie, językiem wykładowym stawał się rosyjski. O otwarciu

w Warszawie Szkoły Realnej (1841), Akademii Medyko-Chirurgicznej

(1857), Instytut Agronomicznego w Marymoncie zadecydowały

względy ekonomicznej i praktyczne.

W zaborze pruskim w okresie Wiosny Ludów nastąpiło złagodzenie

polityki antypolskiej; zezwolono na wprowadzenie języka polskiego do

szkół elementarnych i niższych klas niektórych gimnazjów; język polski

został dopuszczony do niektórych szkół na Śląsku i gimnazjów

protestanckich; dzięki działalności E. Estkowskiego nastąpił rozwój

szkół ludowych, tj. szkół elementarnych, przeznaczonych dla dzieci

wiejskich i z małych miasteczek; w Poznaniu powstało pierwsze

polskie czasopismo pedagogiczne „Szkoła Polska” (1849–53). Kolejną

falę germanizacji przyniosła 2 poł. XIX w. Język polski był rugowany ze

szkół średnich, następnie ze szkół ludowych, a młodzież poddawano

policyjnej inwigilacji. Kiedy 1901 zaczęto wprowadzać nauczanie religii

w języku niemieckim, we Wrześni wybuchł strajk dzieci, który

z czasem rozszerzył się na inne miasteczka Wielkopolski oraz Pomorza

i z przerwami trwał do 1907. Do podtrzymania świadomości narodowej

przyczyniały się w zaborze pruskim towarzystwa oświatowe

i społeczne, jak Towarzystwo Naukowej Pomocy im. Karola

Marcinkowskiego (zał. 1841), które udzielało pomocy w kształceniu

młodzieży rzemieślniczej i robotniczej, Towarzystwo Czytelni Ludowych

(TCL), które zakładało czytelnie we wsiach i w małych miasteczkach,

organizowało odczyty, teatry amatorskie itp.

W Królestwie Polskim 1861 powołano Komisję Rządową Wyznań Religijnych

i Oświecenia Publicznego, której dyrektorem został A. Wielopolski. W 1862 car

zatwierdził ustawę o wychowaniu publicznym w Królestwie Polskim, przywracającą

nauczanie w języku polskim oraz częściową autonomię szkolną; ustalono

organizację szkół średnich (4-klasowe gimnazjum niższe i 7-klasowe gimnazjum

wyższe); zostały powołane 2 wyższe szkoły: w Warszawie Szkoła Główna

Warszawska, w Puławach — Instytut Rolniczo-Leśny; zajęto się problemami

szkolnictwa elementarnego. Wybuch i upadek powstania styczniowego 1863–64

położyły kres autonomii szkolnictwa; nastąpiła gwałtowna rusyfikacja wszystkich

szczebli kształcenia: Szkołę Główną przekształcono w uniwersytet rosyjski (1869),

ograniczono szkolnictwo elementarne, szkolnictwo średnie poddano ścisłej kontroli.

W 1897 analfabeci stanowili w Królestwie 69,5% ludności. Ratunek przed

całkowitym upadkiem kultury polskiej społeczeństwo widziało w tajnej oświacie,

która była rozwijana na wszystkich szczeblach nauczania; organizowano komplety

dla dzieci, przez samokształcenie dokształcała się młodzież ze szkół średnich, na

poziomie wyższym były prowadzone odczyty Uniwersytetu Latającego (1887–

1905); tajny Uniwersytet Ludowy obejmował swoją działalnością młodzież

rzemieślniczą i robotniczą; akcję czytelniczą prowadziło Warszawskie Towarzystwo

Dobroczynności (zał. 1821), pod którego szyldem działały szkółki dla dzieci oraz

wygłaszano prelekcje; mimo ścisłego nadzoru policji powstawały liczne kółka

samokształceniowe młodzieży. Oryginalnym wydawnictwem był ukazujący się od

1897 «Poradnik dla Samouków», redagowany przez S. Michalskiego. W pobudzaniu

zainteresowania problemami oświaty i wychowania ogromną rolę odegrało

czasopiśmiennictwo. Podczas rewolucji 1905–07 na ziemiach polskich doszło do

strajku i bojkotu rządowych szkół rosyjskich; bojkot, z różnym nasileniem, trwał do

1914. Zwiększyła się w tym czasie liczba szkół prywatnych, szczególnie żeńskich.

Wyszły z podziemia instytucje oświatowe: Uniwersytet Ludowy przekształcił się

w Uniwersytet dla Wszystkich, Uniwersytet Latający — w Wyższe Kursy Naukowe;

powstała prywatna wyższa Szkoła Handlowa im. L. Kronenberga (1906). Polska

Macierz Szkolna zajmowała się rozwijaniem szkolnictwa elementarnego, powstało

Stowarzyszenie Kursów dla Analfabetów Dorosłych. Liczne stowarzyszenia

oświatowe, działały w Lublinie, Łodzi, Kaliszu, Radomiu. Po 1907 wiele towarzystw

zostało rozwiązanych, działalność innych ograniczona, jednak inicjatywy oświatowe

nie zamarły; nasiliły się dyskusje na tematy pedagogiczne, zacieśniły kontakty

z Galicją; w ostatnich latach przed I wojną światową w środowiskach

nauczycielskich rodziły się nowe koncepcje pedagogiczne i projekty nowej

organizacji szkolnictwa.

W Galicji po uzyskaniu autonomii (1866) powołano Radę Szkolną

Krajową jako władzę zwierzchnią nad szkołami średnimi i ludowymi.

Z braku funduszów szkoły średnie rozwijały się powoli; zbyt mało

było też w stosunku do potrzeb szkół zawodowych; konserwatyzm

reprezentacji ziemiańskiej w Radzie i zacofanie ekonomiczne

sprawiły, że szkolnictwo ludowe, mimo początkowego rozwoju, nie

zaspokajało potrzeb, a różnice programowe między szkołami

wiejskimi i miejskimi sprzyjały utrzymywaniu się wysokiego

poziomu analfabetyzmu. Szkoła galicyjska była z języka polska,

z ducha — austriacka; przeciwstawiała się temu młodzież

gimnazjalna i uniwersytecka skupiona w tajnych organizacjach

samokształceniowych (ruch ten ożywił się zwłaszcza po 1905).

Uniwersytety — Jagiellonski i Lwowski, repolonizowane 1870–74,

osiągnęły wysoki poziom naukowy; od 1896 dostęp do studiów

wyższych uzyskały kobiety (z wyjątkiem wydziału prawa). Od 1878

działała w Dublanach k. Lwowa Wyższa Szkoła (Akad.) Rolnicza,

1894 zatwierdzono statut politechniki we Lwowie. Od końca XIX w.

rozwijał się ruch nauczycielski (Krajowy Związek Nauczycielstwa

Ludowego, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych — tj.

ponadludowych); powstawały czasopisma pedagogiczne (m.in.

„Szkoła”, „Muzeum”, „Ruch Pedagogiczny”), na łamach których

toczono dyskusje dotyczące metod i programów nauczania.

Rozwinęła się społeczna działalność oświatowa: Towarzystwo Szkoły

Ludowej (TSL, zał. 1891) organizowało szkoły, domy ludowe,

świetlice; Uniwersytet Ludowy im. A. Mickiewicza działał od 1897

w środowiskach rzemieślniczych i robotnicznych Krakowa i Lwowa,

docierał z odczytami do miast prowincjonalnych, prowadził także

działalność wydawniczą; od 1899 uniwersytety we Lwowie, a od

1901 UJ organizowały wykłady powszechne, popularyzujące naukę,

obejmując swą działalnością także zabór pruski i rosyjski.

Prasa i książka

W 1795–1831 prasa odgrywała ważną rolę, jako jedna z nielicznych instytucji polskiego życia

narodowego; rozwijała się w ramach 3 odrębnych systemów polityki prasowej zaborców. Ruch

wydawniczy był niewielki, nie ożywiło go także powstanie Księstwa Warszawskiego. Z ukazujących

się w tym okresie pism wyróżniały się: „Dziennik Patriotycznych Polityków”, „Gazeta Krakowska”,

„Gazeta Lwowska”, „Gazeta Poznańska”, „Korespondent Warszawski i Zagraniczny”, „Pamiętnik

Warszawski” i „Kurier Litewski”. W 1812 w 9 miastach wychodziło ogółem 20 gazet i czasopism.
W Królestwie Polskim wydawano czasopisma fachowe, literaturę i naukową oraz gazety

informacyjno-polityczne. Konstytucyjną gwarancję swobody słowa drukowanego przekreśliło

wprowadzenie cenzury (1819) oraz pozbawienie możliwości ukazywania się prasie obcej.

Najważniejsze znaczenie w życiu umysłowym Królestwa miały m.in.: związany z klasycyzmem

„Pamiętnik Warszawski” i bliski romantykom „Dziennik Warszawski” — obydwa o charakterze hist.-

lit. i społ., oraz czasopismo naukowe „Sylwan”; w Galicji ważną rolę odgrywał społ.-polit. i literacki

„Pamiętnik Lwowski”, na Litwie „Dziennik Wileński” i „Wiadomości Brukowe”. Prasa informacyjna

w Warszawie wzbogaciła się m.in. o „Gazetę; Codzienną Narodową i Obcą”, „Kurier Warszawski”,

„Gazetę Polską”, „Powszechny Dziennik Krajowy” oraz „Kurier Polski”. Do rozwoju prasy przyczynili

się zwł. B. Kiciński, A.T. Chłędowski i K. Majeranowski; najwybitniejsi publicyści: J.N. Janowski, M.

Mochnacki, B. Niemojewski.
Podczas powstania listopadowego 1830–31 wychodziło ponad 40 tytułów. Nowym zjawiskiem tej

doby były pisma „dla ludu”, np. „Wielkopolanin”. Przejawem odrodzenia nar. na Śląsku, Mazurach

i Pomorzu było powstanie m.in. „Dziennika Górnośląskiego” (redagowanego przez J. Lompę),

„Tygodnika Cieszyńskiego” (przekształconego 1851 w „Gwiazdkę Cieszyńską”) i „Przyjaciela Ludu

Łeckiego” (współzałożyciel i red. H.M. Gizewiusz).
W okresie między powstaniami (1831–62) na emigracji pojawiła się prasa polityczna, nielegalnie

przywożona do kraju. Patriotyczna publicystyka polityczna rozwinęła się najpełniej w paryskiej

prasie emigracyjnej.
Na polityczne ożywienie prasy w zaborze austriackim i pruskim wpłynęło zniesienie cenzury

prewencyjnej (1842) oraz powrót z emigracji wielu publicystów, zwłaszcza z obozu

demokratycznego. W zaborze rosyjskim liberalizacja polityki prasowej rozpoczęła się dopiero pod

koniec lat 50. XIX w. Pomyślniejsze warunki polityczne, a także rozwój techniki (modernizacja

drukarń, wprowadzenie nowych technik druku i ilustracji, rozwój środków łączności oraz

komunikacji) sprzyjały unowocześnieniu prasy i zwiększeniu nakładów. Wyrazem żydowskich dążeń

asymilacyjnych w okresie przedpowstaniowym było wydawanie w języku polskim „Jutrzenki.

Tygodnika dla Izraelitów Polskich” (1861–63). Znaczną rolę w rozwoju prasy w języku hebrajskim

w Polsce odegrał tygodnik, następnie dziennik „Ha Cefira” (1862–1931, z przerwami). W 1861–64 po

raz pierwszy na szerszą skalę pojawiła się w kraju konspiracyjna prasa niepodległościowa

(„Ruch”, „Strażnica”, „Niepodległość”), łącznie ok. 60 nielegalnych tytułów prasowych.

W 1864–1918 prasa polska stała się czynnikiem integrującym społeczeństwo, wywierając istotny

wpływ na życie narodowe. Udoskonaliła się organizacja pracy redakcyjnej i metod kolportażu;

zwiększyła się liczba tytułów, pojawiły się pisma ilustrowane, tzw. rodzinne, kobiece, dziecięce,

tygodniki społ. oraz pisma specjalistyczne.
Większość gazet informacyjno-politycznych stała się dziennikami, niektóre z nich zaczęły ukazywać

się 2 razy dziennie (1883 jako pierwszy „Kurier Warszawski”). Dziennikarstwo wyodrębniło się jako

samodzielny zawód. W latach 90. XIX w. powstały pierwsze polskie organizacje dziennikarskie.
W miarę formowania się partii politycznych powstawały ich organy prasowe. Rozwijała się także

nastawiona na zysk prasa komercyjna. Próby założenia w tym okresie rodzimych agencji prasowych

nie powiodły się i redakcje dzienników były uzależnione od serwisów agencji obcych.
Głównym instrumentem walki z prasą polską — ograniczania rozwoju i polityczno-społecznego

oddziaływania — pozostawała w zaborze rosyjskim cenzura prewencyjna, ujednolicona 1869

z systemem cenzury w cesarstwie. W zaborze pruskim, po ustawie prasowej z 1874, zaś

austriackim — z 1862 — celowi temu służyły głównie procesy sądowe i konfiskaty, w mniejszym

stopniu restrykcje administracyjne.
W zaborze rosyjskim na czoło prasy społeczno-kulturalnej wysunęły się: „Przegląd Tygodniowy”,

„Niwa”, „Nowiny”; oraz „Prawda”, reprezentujące tzw. młodą prasę, propagującą program

pozytywizmu (czołowy publicysta A. Świętochowski); zwalczała ona tzw. starą prasę, tradycyjną

w swych tendencjach („Gazeta Warszawska”, „Kurier Warszawski” i in.). Z nowych pism

politycznych poczytność zyskały m.in. dziennik „Słowo”; (organ młodych konserwatystów,

redagowany początkowo przez H. Sienkiewicza), tygodnik „Głos”; (J.K. Potocki i J.L. Popławski) oraz

„Tygodnik Powszechny”. Duży zasięg uzyskały tygodniki dla wsi „Gazeta Świąteczna” K.

Prószyńskiego (Promyka), wyd. przez zgromadzenia zakonne magazyny katolickie, m.in.

„Powściągliwość i Praca” (zał. 1989) oraz „Królowa Apostołów” (zał. 1907).
W Galicji, której autonomia od 1867 stworzyła korzystne warunki do rozwoju prasy polskiej, do

najważniejszych pism politycznych należały: w Krakowie, obok „Czasu”, konserwatywny i związany

ze stańczykami „Przegląd Polski”, demokratyczna „Reforma” oraz pozytywistyczny „Kraj”; we

Lwowie „Gazeta Narodowa Lwowska” i liberalny „Dziennik Polski” oraz związane z ruchem ludowym

pisma „Kurier Lwowski”, „Przegląd Społeczny” i „Przyjaciel Ludu” (organ Stronnictwa Ludowego).
W zaborze pruskim oprócz „Dziennika Poznańskiego” duże wpływy miały: „Tygodnik Katolicki”,

ludowy „Orędownik”; i konserwatywny „Kurier Poznański”, zaś tendencje pozytywistyczne

reprezentował „Tygodnik Wielkopolski”; na Śląsku wychodziły nadal liczne pisma lokalne,

przeciwstawiające się germanizacji:
W 2 poł. XIX w. pojawiły się w Warszawie pierwsze gazety. Istotnym zjawiskiem w prasie emigracji

politycznej końca XIX w. było powstanie pism socjalistycznych.
W 1900–14 pogłębiało się zróżnicowanie polityczne prasy. Po 1905 w zaborze rosyjskim zniesiono

cenzurę prewencyjną. Szybki rozwój przeżywała w tym okresie prasa lokalna. Według niepełnych

danych 1905 wychodziło na ziemiach polskich ponad 500 tytułów, zaś 1914 — około 1100. I wojna

światowa spowodowała gwałtowny spadek liczby ukazujących się tytułów (ponad 200).
Począwszy od 2 poł. XIX w. wzrastała liczba pism polskich wydawnictw na obczyźnie, w większych

skupiskach emigracji (polonijna prasa).

W okresie zaborów produkcja książek rosła i różnicowała się; pojawiły

się nowe formy wydawnicze: wydawnictwa subskrypcyjne, serie (zw.

często bibliotekami), powieści zeszytowe, jarmarczne, produkowane

głównie w małych ośrodkach. Rękodzielnicze warsztaty przekształcały

się w zmechanizowane, przemysłowe przedsiębiorstwa (wprowadzenie

szybkobieżnych maszyn drukarskich, zecerskich, stereotypii i innych

wynalazków), nierzadko skupiające wszystkie procesy związane

z produkcją

książek

(wydawnictwa,

drukarnie,

introligatornie,

księgarnie i in.; niektóre z nich przetrwały do dziś); głównymi

ośrodkami stały się: Warszawa, Poznań (J.K., Kraków, Lwów, Wilno.

Rozwój produkcji i rozpowszechniania książek był jednakże hamowany

przez zacofanie przemysłowe na ziemiach polskich oraz przez

prewencyjną i represyjną cenzurę państw zaborczych. Wobec

niedostatku rodzimych instytucji kulturalnych dużą rolę w szerzeniu

czytelnictwa odgrywały biblioteki parafialne i klasztorne, a od poł.

XIX w. płatne i społecznikowskie wypożyczalnie publiczne, służące

wówczas grupie odbiorców — inteligencji miejskiej i szlachcie; pracy

naukowej i oświatowej służyły biblioteki fundacyjne, mające często na

celu także ochronę dóbr kultury polskiej przed zniszczeniem (biblioteki

fundacyjne polskie), pełniące funkcje narodowe — Biblioteka

Jagiellońska

i biblioteka

Ossolineum;

rozwijały

się

biblioteki

powszechne (biblioteki publiczne w Polsce), czytelnie zakładane przez

organizacje społeczno-oświatowe, biblioteki specjalne; ważną rolę

odegrały polskie biblioteki za granicą.
Ilustracyjną technikę miedziorytową od lat 20. XIX w. zastępowała

litografia, a od przeł. XIX i XX w. — metody techniki fotochemicznej;

najwybitniejszymi ilustratorami byli: W. Smokowski, M. Stachowicz,

M.E. Andriolli, F. Kostrzewski, A. Grottger, W. Gerson, J. Kossak, A. i M.

Gierymscy, P. Stachiewicz, S. Witkiewicz.
Zmechanizowanie produkcji książki w XIX w. odbiło się niekorzystnie

na jej wartościach estetyczncyh, obniżyło jej walory artystyczne.

Romantyzm

W literaturze i kulturze pol. w dobie porozbiorowej romantyzm stał się gł. czynnikiem

utrzymania i rozwoju świadomości narodowej. U źródeł przełomu romant. (najwcześniej

pojawiającego się w twórczości A. Mickiewicza — 1822 t. 1 Poezyj) znalazł się kryzys oświec.

wizji świata (zaostrzony w latach 20. przez bankructwo liberalnego reformizmu i legalizmu) oraz

wzoru kultury zdominowanego przez klasycyzm; po raz pierwszy w Polsce zmiana epoki lit.

dokonała się w formie ostrego starcia „młodych” ze „starymi”. Ugodowości i konformizmowi

epigonów oświecenia przeciwstawili romantycy kult egzaltacji i bezkompromisowego

patriotyzmu, racjonalizmowi i zaufaniu do empiryki — przekonanie o duchowej istocie świata,

wierze w uniwersalny „porządek natury” — poczucie historyczności i tragiczną wizję losów

ludzkich, ładowi estet. klasyków — kult nieskrępowanej wyobraźni twórczej i zwrot do tradycji

dotychczas odrzucanych (średniowiecze, twórczość W. Szekspira, autentyczna ludowość).

Inspiracją dla młodych twórców była zwł. literatura niem. i ang.; przekładano utwory F. Schillera,

J.W. Goethego (Cierpienia młodego Wertera — tłum. K. Brodzińskiego 1822), z języka ang.

oprócz dzieł Szekspira tłumaczono utwory J. Macphersona, G. Byrona ( Giaura tłum. Mickiewicz

1835), W. Scotta. Na atmosferę epoki wpłynęły także przekłady dzieł współtwórców

romantyzmu we Francji: F.R. de Chateaubrianda, A. de Lamartine'a, V. Hugo. Z literatury ros.

zainteresowanie budziły gł. utwory: A.S. Puszkina, M.J. Lermontowa, A.I. Hercena. Liryka

romantyczna, oddając indywidualność przeżyć, wprowadziła niespotykaną dotąd ekspresję,

ukazywała skomplikowaną, pełną sprzeczności psychikę ludzką. Miłość, uznana za

najpełniejsze, najwyższe doświadczenie, skonfrontowana z niszczącym działaniem czasu,

w przypadku niespełnienia skazywała podmiot liryczny „na życie na niby” (Mickiewicza Żeglarz,

Do***, Na Alpach w Splügen, J. Słowackiego W sztambuchu Marii Wodzińskiej, Przekleństwo,

Sumienie, erotyki Z. Krasińskiego, R. Berwińskiego i in.). Liryka współkształtowała w tym czasie

niemal wszystkie utwory (m.in. Mickiewicza Dziadów cz. III 1832, Słowackiego W Szwajcarii

1838, Krasińskiego Agaj-Han 1833, Berwińskiego Bogunka na Gople 1840, N. Żmichowskiej

Poganka 1861). Dominujące we wczesnym okresie motywy buntu wobec świata (Mickiewicza

Dziadów cz. IV 1823), niemożność pogodzenia szczęścia jednostki z okrucieństwem przesądów

stanowych (A. Malczewskiego Maria 1825), czy z koniecznością łamania zasad moralnych

w obronie wolności narodu (Mickiewicza Konrad Wallenrod 1828,) łączyły się z ideą

„cudowności” natury, dostępnej tylko dla ludzi „czujących”, oraz odkryciem źródła prawdziwej

poezji i ludzkich „prawd żywych” w ludowości (Mickiewicza Romantyczność 1822, Dziadów cz. II

1823), także grozy i moralnych racji lud. buntu (S. Goszczyńskiego Zamek kaniowski 1828). W

towarzyszących ówczesnej literaturze sporach kryt. najpełniej romant. program lit. sformułował

M. Mochnacki ( O duchu i źródłach poezji w Polsce 1825), a wyraził poetycko Mickiewicz,

wykreowany na wieszcza i przywódcę narodu.

Klęska powstania listopadowego 1830–31

zmieniła warunki rozwoju i w dużej mierze

problematykę literatury. Znamienne dla

okresu 1832–48 było rozdzielenie nurtu

rozwojowego

literatury

pol.

na

tzw.

romantyzm krajowy oraz na nurt twórczości,

jak również bujnego życia kult. i lit. Wielkiej

Emigracji, którego reprezentantami stali się

najwięksi pol. poeci epoki: Mickiewicz,

Słowacki, Krasiński. Stworzyli oni oryginalny

i do dziś nie prześcigniony, kanon literatury

patriotycznej.

Motywy

jednostkowego

tragizmu

zostały

w ich

twórczości

podporządkowane

problemom

nar.

historiozofii — próbie zgłębienia sensu

cierpień narodu i nakreślenia wizji przyszłego

zmartwychwstania (Mickiewicza Dziadów cz.

III), analizie niezdolności do czynu romant.

spiskowców, obezwładnionych „imaginacją”

i „strachem” legalizmu (Słowackiego Kordian

1834), a także krytyce czynu powstańczego

jako

ożywionego

„ideą

zemsty”,

z przeciwstawieniem

mu

programu

„zmartwychwstania

z pracy

wieków”

(Krasińskiego Irydion 1836). Z refleksji nad

udziałem ludu w powstaniu i nad ówczesnymi

ruchami rewol. w Europie zrodziła się

apokaliptyczna wizja świat. rewolucji społ.

w Krasińskiego Nie-Boskiej komedii (1835),

należącej do największych osiągnięć eur.

dramatu. Idee mesjanizmu splatały się

z ideami

republ.

i rewol.

(Mickiewicz,

Słowacki) lub konserwatywnymi (Krasiński);

podsycała

je

walka

stronnictw emigr.

i dyskusje (Mochnacki, J. Lelewel, J. Czyński,

S. Goszczyński) nad rolą szlachty w dziejach

Polski i w przyszłym powstaniu, mającym być

częścią ogólnoeur. walki ludów ze „związkiem

despotów”

(Mickiewicza

Księgi

narodu

polskiego i pielgrzymstwa polskiego 1832).

Adam Mickiewicz

Rozwijały się także inne nurty i gatunki twórczości: liryki

patriotyczno-żołnierskiej (W. Pola Pieśni Janusza 1835), lud.

(T. Lenartowicza Polska ziemia (w obrazkach) 1848, Lirenka

1855), dramatu hist. i ironiczno-baśniowego (Słowackiego

Balladyna 1839), prozy egzotycznej (Krasiński, M.

Czajkowski). Szczytowymi osiągnięciami epiki romant. stały

się: Mickiewicza Pan Tadeusz 1834, łączący w epickiej

syntezie

obraz

szlacheckiej

przeszłości

z wizją

kształtowania się nowocz. narodu oraz Słowackiego

Beniowski (1841), arcydzieło romant. ironii, subiektywizmu

i polemiki. Mesjanistyczna idea męki i ofiary znalazła

oryginalny kształt w tzw. twórczości mistycznej Słowackiego

(Genezis z Ducha powstały 1844, wyd. 1866, Samuel

Zborowski powstały 1845, wyd. 1903, Król-Duch pisany od

1845, rapsod I 1847), stając się w niej uzasadnieniem

konieczności społ. rewolucji (m.in. w Odpowiedzi... 1848 na

antyrewol. Psalmy przyszłości Krasińskiego 1845). W

okresie Wiosny Ludów gł. rolę w publicystyce emigr.

odegrała mickiewiczowska „La Tribune des Peuples”.
W literaturze tzw. romantyzmu krajowego po 1831

dominowały

tendencje

folklorystyczne

i aktualno-

patriotyczne, także satyr.-obyczajowe; literatura rozwijała

się w różnych ośr., początkowo gł. w Galicji („Ziewonia”),

następnie w Warszawie (Cyganeria Warszawska, środowiska

„Biblioteki

Warszawskiej”

i „Przeglądu

Naukowego”),

Poznaniu („Tygodnik Literacki”), na ziemiach litew.-rus. i w

głębi Rosji (koteria petersburska i zwalczająca ją grupa

kijowskiej „Gwiazdy”), także na zesłaniu (kaukaska grupa

poetów). Źródłem wielu rozbieżnych tendencji był problem

„narodowości” literatury (zwł. w słowianofilskim programie

„Ziewonii”). Tradycjonalistyczne koncepcje „rodzimości”

uosabiała przede wszystkim gawęda szlachecka (H.

Rzewuskiego Pamiątki J. Pana Seweryna Soplicy 1839–41).

Nowatorskie tendencje realist. reprezentowała gł. tzw.

powieść socjalna J. Dzierzkowskiego, tzw. powieści lud. J.I.

Kraszewskiego ( Ulana 1843), społ.-obyczajowa twórczość J.

Korzeniowskiego (Spekulant 1846, Kollokacja 1847), W.

Łozińskiego

(

Zaklęty

dwór

1864),

powieści

N.

Żmichowskiej.

Juliusz Słowacki

Odrębne miejsce zajmowała twórczość największego komediopisarza pol. A.

Fredry; programowo obcy metafizycznej i historiozoficznej problematyce

romantyzmu — konserwatysta czerpiący z tradycji oświecenia (Pan Geldhab,

wyst. 1821, Mąż i żona, wyst. 1822), bliski niekiedy L. Sterne'owi w poet. ironii

i humorystycznym dystansie wobec świata (Pan Jowialski wyst. 1832, pamiętnik

Trzy po trzy powstały 1844–46, wyd. 1917), ze szczególną przenikliwością ukazał

w barwnym i otoczonym sentymentem obrazie życia i obyczaju szlacheckiego

(Śluby panieńskie wyst. 1833, Zemsta wyst. 1834) perspektywę nieuchronnego

jego rozkładu i upadku pod wpływem pieniądza (Dożywocie wyst. 1835).

Rozwijający się w przededniu Wiosny Ludów nurt rewol.-demokr. reprezentowali:

G. Ehrenberg (Szlachta w roku 1831 1848) i R. Berwiński (Księga życia i śmierci

1844, z Marszem w przyszłość); ich poezja utrzymana w kanonie tyrtejskim

odrzucała bezpłodne marzenia dla walki i zwycięstwa; w krytyce, twórcą

programu rewol. romantyzmu był E. Dembowski. „Ostatnim wajdelotą” wielkiej

poezji patriotycznej stał się K. Ujejski ( Skargi Jeremiego 1847, Melodie biblijne

1852).
W 1 poł. XIX w. zaczęło się rozwijać oprócz rel. świeckie piśmiennictwo hebr. oraz

w jidysz (związane zwł. z Haskalą; oraz z chasydyzmem). W środowisku

romantyków wil., zafascynowanych kulturą lud., powstały poezje białorus. (J.

Czeczot, W. Dunin-Marcinkiewicz, a takze W. Syrokomla). Początki ukr. ruchu lit.

były związane ze Lwowem.
Po klęsce Wiosny Ludów objawom kryzysu ideologii romant. i narastającym

tendencjom organicznikowskim i lojalistycznym towarzyszył nurt sarmackiej

apologii przeszłości (W. Pol) i szlachecko-demokr. tzw. gawędy lud. (W.

Syrokomla). W prozie i w życiu lit. dominowała wielostronna twórczość J.I.

Kraszewskiego, bogata zwł. w dziedzinie powieści hist. (własna wizja dziejów

narodu od czasów bajecznych — Stara baśń 1875, po XVIII w. — Saskie ostatki

1889). Oryginalnym zjawiskiem były utwory dram. A. Nałęcza Korzeniowskiego

(ojca J. Conrada). Kryzys ideologii romant. w literaturze Wielkiej Emigracji —

wraz ze wzrostem tendencji realist. w prozie (T.T. Jeż) — wyraził się najpełniej

w prekursorskiej wobec modernizmu i poezji XX w. twórczości C. Norwida (cykl

liryków Vade-mecum powstałych 1858–66, wyd. 1947, dramaty, traktaty filoz.-

estet., eseje wspomnieniowe, nowele). Ostatnią fazę romantyzmu stanowiła

twórczość trzeciego pokolenia młodych poetów i konspiratorów (m.in. M.

Romanowskiego), debiutujących w kraju w przededniu 1863.

Pozytywizm warszawski

Literatura tego okresu rozwijała się gł. w Warszawie (związana z liberalnym i demokr.

programem tzw. młodej prasy) oraz w Krakowie. Pozytywiści, zwł. warsz. tzw. młodzi (A.

Świętochowski, P. Chmielowski, także E. Orzeszkowa), przeciwstawiali romantyzmowi program

literatury realist., a zarazem tendencyjnej (m.in. przez kreację nowego wzoru bohatera —

„cywilizatora” i społecznika); wprawdzie z bezpośredniej realizacji tych założeń trwałą wartość

zachowały tylko utwory przezwyciężające ograniczenia pozytywist. tendencyjności (np. E.

Orzeszkowej Marta 1873), jednak program pozytywistów dokonał istotnego przeobrażenia

klimatu i tematyki ówczesnej twórczości lit., a także uformował (nawiązując do epoki

oświecenia) jedną z podstawowych, do dziś żywotnych koncepcji pojmowania zadań i funkcji

literatury. Kryzys pozytywist. utopii społ.-moralnej znalazł wyraz w ukształtowaniu się nurtu

realizmu; jego reprezentanci — B. Prus, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz (we wczesnym okresie

twórczości), także M. Konopnicka — zawarli w swych utworach krytyczny obraz ówczesnych

stosunków społ. i obyczajowych; przedstawiając nędzę i ciemnotę na wsi, zwracali

jednocześnie uwagę na siłę moralną ludu, jego umiłowanie ziemi i nie wyzyskane talenty

(Orzeszkowej Niziny 1885 i Dziurdziowie 1885, Sienkiewicza Szkice węglem 1880 i  Janko

Muzykant 1880, Prusa Placówka 1885, Konopnickiej nowele); oprócz dramatu wyobcowania

i bankructwa życiowego wybitnych jednostek powstaniowego pokolenia ukazali bezsilność

programu organicznikowskiego wobec schorzeń społeczeństwa (Prusa Lalka 1890), epicko

ujmowali życie szlachecko-ziemiańskie, z podkreśleniem idei wierności tradycjom powstania

styczniowego (Orzeszkowej Nad Niemnem 1888), a także przedstawiali obrazy nieuchronnej

klęski nie liczących się z rzeczywistością buntowników i reformatorów (Prusa Faraon 1897).

Odrębne miejsce w twórczości lit. tego okresu zajmowały powieści hist. Sienkiewicza,

zawierające niezwykle plast., choć wyidealizowane, obrazy przeszłości Polski i jej rycerskich

tradycji, przywoływanych „ku pokrzepieniu serc” (Trylogia 1884–88, Krzyżacy 1900), oraz

duchowego triumfu chrześcijaństwa nad przemocą imperium rzym. (Quo vadis 1896, Nagroda

Nobla 1905). Inną wersją reakcji na kryzys utopii pozytywist. był nurt naturalizmu

(„Wędrowiec”, A. Sygietyńskiego cykl Z literatury i sztuki 1884), dokonujący bezlitosnej analizy

wynaturzeń ówczesnego życia (A. Dygasiński), zwł. kryzysu moralności mieszczańskiej (G.

Zapolska). Nie spotykanemu dotąd rozkwitowi prozy (m.in. także powieści satyr. — J. Lam)

i publicystyki (Prusa Kroniki, powstawały 1874–1911; twórczość A. Świętochowskiego)

towarzyszył rozwój krytyki lit. i związanej z nią ściśle refleksji historycznolit. (P. Chmielowski, S.

Tarnowski). W dramaturgii trwalszą wartość zachowała związana z tradycją fredrowską

twórczość komediowa J. Blizińskiego, sympatyka świata ziemiańskiego, i M. Bałuckiego

utrwalającego obyczaje mieszczańskie (twórczość G. Zapolskiej rozwinęła się dopiero po 1890).

Nad poezją ciążyła tradycja romant. (L. Sowiński, F. Faleński);

współistniały z nią tradycje realist.-rodzajowe (”poeta Warszawy”

W. Gomulicki, humanitarno-społ. liryka Konopnickiej), satyr. (M.

Biernacki-Rodoć), pozytywist. refleksja filoz. (A. Asnyka Nad

głębiami 1883–94). Rodzący się ruch robotn. ukształtował odrębny

— choć również wywodzący się z tradycji romant. — nurt poezji

rewol. (B. Czerwieńskiego Czerwony sztandar 1881, W.

Święcickiego Warszawianka 1883). Zainteresowanie krytyków

i tłumaczy tego okresu budziły zwł. utwory społ.-obyczajowe

utrzymane w duchu realizmu, m.in.: Ch. Dickensa, H. Balzaka,

Stendhala ( Wybór powieści 1889–90, tłum. J. Sawicka), I.S.

Turgieniewa, M.J. Sałtykowa-Szczedrina, L.N. Tołstoja, a także

naturalist. twórczość É. Zoli.
Po powstaniu styczniowym rozwinęła się także literatura

mniejszości narodowych. W jidysz tworzyli m.in. Sz.J. Abramowicz,

Sz. Rabinowicz (Szolem Alejchem) oraz I.L. Perec. Literaturę ukr.

w Galicji wsch. reprezentowali I. Franko, M. Pawłyk, M. Kociubynski,

Łesia Ukrainka. Do twórców nowocz. literatury białorus. należeli: F.

Bahuszewicz (były powstaniec), J. Kupała, J. Kołas. Powstająca

w zaborze prus. literatura w języku niem. nie wyróżniała się

wybitniejszymi walorami artystycznymi.

Młoda Polska

W epoce Młodej Polski odczucie kryzysu pozytywist. utopii społ.-moralnej wyraziło się

w twórczości młodego pokolenia lit. w różnych formach tzw. buntu modernist. (modernizm);

wraz z tym zjawiskiem rozwijały się nadal tendencje realist., do pełnego rozkwitu doszedł

naturalizm (liczne utwory G. Zapolskiej, m.in. powieść Kaśka Kariatyda 1888, komedie

Moralność pani Dulskiej, wyst. 1906, Ich czworo, wyst. 1907). Cechą wyróżniającą epoki była

symbioza i wzajemne przenikanie się wszystkich rodzajów sztuk. Główne centra życia lit.

i rozwoju literatury znajdowały się w Krakowie („Życie”, „Krytyka”, „Museion”, Zielony

Balonik), Warszawie („Chimera”), a także we Lwowie. We wczesnym okresie Młodej Polski (do

ok. 1900) tworzeniu się różnych odmian poezji modernist. (symbolizm, impresjonizm;

twórczość W. Rolicz-Liedera, K. Przerwy Tetmajera, J. Kasprowicza, A. Langego) towarzyszyła

krystalizacja programu estet. (Confiteor S. Przybyszewskiego, „Życie” 1899; krytyczno-

przekładowa działalność Z. Przesmyckiego — Miriama) i samoświadomości artyst. pokolenia

( Młoda Polska A. Górskiego, „Życie” 1898); gł. zasadą tego programu (nawiązującego do eur.

modernizmu) była — różnie interpretowana — idea wyzwolenia literatury spod presji służby

społ. czy nar. (sztuka dla sztuki); również artysta bronił swej niezależności, stawiając się ponad

społeczeństwem, a zwł. ponad filisterską przeciętnością. Okres ten był ważny dla recepcji

kultury niem. w Polsce. U podstaw programu artyst. legła filozofia A. Schopenhauera i F.

Nietzschego, z żywym oddźwiękiem spotykały się ich dzieła; tłumaczono utwory G.

Hauptmanna (Dzwon zatopiony, tłum. Kasprowicza 1897), F. Hebbla (Judyta, tłum. K.

Irzykowskiego 1908), ponadto R. Dehmela, S. Georgego i innych. Silne związki łączyły także

poezję i dramat modernist. z twórcami franc., takimi jak: Ch. Baudelaire, P. Verlaine, S.

Mallarmé, A. Rimbaud, szeroki krąg odbiorców zyskali m.in. A. France, A. Gide, A. Malraux; ich

utwory tłumaczyli m.in. A. Lange, E. Porębowicz (także autor całkowitego przekładu Boskiej

Komedii Dantego, cz. 1–3 1899–1906), K. Zawistowska; ze Skandynawów szczególnie

fascynował H. Ibsen (Wybór dramatów, tłum. W. Marrene 1898) i A. Strindberg (Ojciec, tłum.

1890, Panna Julia, tłum. 1891); z pisarzy ros. popularność zdobywali F.M. Dostojewski, M.

Gorki, A.P. Czechow (1906 wystawiono Wiśniowy sad i  Wujaszka Wanię); pełny przekład

Puszkinowskiego Eugeniusza Oniegina opublikował 1902 L. Belmont; poezję ros. tłumaczyli M.

Zaruski, Przesmycki, W. Rolicz-Lieder. Charakterystyczne dla życia lit. było wytworzenie się

grup cyganerii lit. (krąg Przybyszewskiego w Krakowie). Na pocz. XX w. rozpoczął się odpływ

tendencji modernist.; program wyzwolenia literatury (prekursorski — zwł. w postulatach

bezwzględnej szczerości twórcy i eksploracji podświadomości — wobec wielu nurtów literatury

XX w.) ustąpił tendencjom realist. i nawiązującym do tradycji romantyzmu, związanym ściśle

z ówczesną sytuacją społ. i polityczną. W poezji wraz z pierwszymi objawami ekspresjonizmu

(Kasprowicza Hymny 1901–02) pojawiły się tendencje klasycyzujące (L. Staff).

W rozwoju dramatu ewoluującego od problematyki modernist. (J.A.

Kisielewskiego Karykatury i  W sieci, oba 1899, Przybyszewskiego Śnieg, wyst.

1903) ku ujęciom ekspresjonist. (T. Micińskiego W mrokach złotego pałacu

1909; K.H. Rostworowski), realist. (T. Rittner) i realist.-satyr. (A. Nowaczyński,

W. Perzyński) najważniejsze miejsce zajmuje wielostronna twórczość S.

Wyspiańskiego. Za arcydzieła uznano jego Wesele wyst. 1901 i Wyzwolenie

wyst. 1903, w których zawarł przenikliwą analizę pol. złudzeń i mitów

narodowych.
Tendencję

realist.

w prozie

reprezentowała

najpełniej

twórczość

S.

Żeromskiego, W.S. Reymonta, W. Orkana, W. Berenta. Żeromski stworzył wzór

bohatera odznaczającego się poczuciem odpowiedzialności społ. i wrażliwością

moralną (doktor Judym w Ludziach bezdomnych 1900). Prozatorski dorobek

Żeromskiego — poświęcony przede wszystkim problematyce społ. i niepodl.

(Popioły 1904) — dopełniają Dzienniki powst. 1882–91, będące wyjątkowym

w piśmiennictwie pol. dokumentem szczerości zapisu i wyznania. Reymont,

autor wielu powieści społ. (Ziemia obiecana 1899) i hist., uzyskał rozgłos jako

twórca Chłopów (1904–09; Nagroda Nobla 1924). Orkan utrwalił w swych

utworach życie wsi podkarpackiej ( W roztokach 1903). Utwory Berenta

przyniosły kryt. analizę stylu życia eur. i pol. bohemy (Próchno 1903), a także

obraz stosunków społ. i nar. ( Ozimina 1911). W dziełach A. Struga, W.

Sieroszewskiego, G. Daniłowskiego odbijały się wydarzenia hist., rewolucja,

konspiracja, dzieje zesłańców syberyjskich. Prekursorskie w stosunku do

groteski XX w. były opowiadania R. Jaworskiego ( Historie maniaków 1909).

Duże znaczenie w rozwoju literatury miała krytyka lit. i ściśle z nią związana

refleksja historycznolit. (I. Matuszewskiego Słowacki i nowa sztuka 1902; W.

Feldman, C. Jellenta); szczególną rolę w kształtowaniu się wizji epoki odegrali K.

Irzykowski (Czyn i słowo 1912) i S. Brzozowski ( Legenda Młodej Polski 1910),

a także T. Boy-Żeleński. Na życie lit. oddziaływali również działacze polit.

i uczeni, należący do lewicy społ. (L. Krzywicki, W. Nałkowski).