SYSTEM UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH W POLSCE.
ZAKRES UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
FINANSOWANIE UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
ŚWIADCZENIA Z TYTUŁU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
ZMIANY W SYTEMIE UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
WSTĘP
Konieczność reformy ubezpieczeń społecznych wynikała z nieefektywności systemu obowiązującego przed 1 stycznia 1999 roku. System ten polegał na tworzeniu funduszu ze składek opłacanych przez pracodawców i finansowaniu z tego funduszu świadczeń społecznych, w tym emerytur i rent. W systemie tym wpływy ze składek ubezpieczeniowych były zużywane na finansowanie bieżących potrzeb, system nazywany był systemem repartycyjnym. Dalsze funkcjonowanie ubezpieczeń na takich zasadach mogło być katastrofą dla finansów państwa. W dniu 1 stycznia 1999 roku wprowadzono zmiany w systemie ubezpieczeń społecznych( tzw ubruttowienie płacy brutto), które funkcjonują z małymi zmianami do dziś. Zmiany te dotyczą sposobu finansowania świadczeń emerytalnych. Fundusze ubezpieczeń społecznych tworzone są ze składek, które opłacają zarówno pracodawcy jak i pracownicy. Istotną zmianą było wprowadzenie trójfilarowego systemu emerytalnego.
I FILAR - państwowy, powszechny, repartycyjny, obowiązkowy, gwarantowany przez państwo - funkcjonuje jako forma zmodyfikowana starego systemu. Każdy ubezpieczony ma swoje konto, na którym są ewidencjonowane opłacane skladki. W tym filarze pozostali obowiązkowo wszyscy urodzeni do 31.12.1948 roku oraz do 01.01.69 z wyboru.
II FILAR - prywatny, powszechny, obowiązkowy, kapitałowy, jest objęty procesem reasekuracji, pośrednio także gwarancjami państwa - oparty na otwartych funduszach emerytalnych. Do drugiego filaru obowiązkowo musiały przystąpić osoby urodzone po 31 grudnia 1968 r oraz na zasadach dobrowolności osoby urodzone po 31 grudnia 1948 a przed 1 stycznia 1969 roku. W tym filarze, każdy ubezpieczony wybiera sobie swój Otwary Fundusz Emerytalny(OFE), do którego odprowadzana jest część jego składek. Pieniądze odprowadzane do OFE są inwestowane, co powinno teoretycznie powiększać stan posiadania ubezpieczonych.
III FILAR - ubezpieczenia dodatkowe, o charakterze prywatnym, dobrowlonym, kapitałowym - opiera się na oszczędnościach pracowników skierowanych do pracowniczych funduszy emerytalnych, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, firm ubezpieczeniowych.
Również z dniem 1 stycznia 1999 roku weszła w życie Ustawa z dnia 6 lutego 1997 o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Przed 1999 roku ubezpieczenia zdrowotnego nie było.
ZAKRES UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
W Polsce funkcjonowanie ubezpieczeń społecznych normuje Ustawa z dnia 13 października 1998 r o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU nr 137 poz.887 z późn zmianami). System ubezpieczeń społecznych obejmuje:
ubezpieczenie emerytalne, (19,52%)
ubezpieczenie rentowe, (6% do II/2012) (od II 2012 8%)
ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, zwane ubezpieczeniem chorobowym, (2,45%)
ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,(wypadkowe) (0,4% - 8,12%)
Do gromadzenia składek z tytułu ubezpieczenia i finansowania świadczeń dla ubezpieczonych jest powołany państwowy fundusz celowy - Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS). W ramach FUS wyodrębniane są fundusze:
emerytalny, z którego finansowane są emerytury,
rentowy, z którego są finansowane wypłaty rent przyznanych z różnych tytułów (niezdolności do pracy, rodzinne) oraz zasiłków pogrzebowych,
chorobowy, z którego finansowane są zasiłki macierzyńskie, zasiłki chorobowe, zasiłki porodowe, zasiłki wychowawcze, zasiłki opiekuńcze, zasiłki wyrównawcze, świadczenia rehabilitacyjne,
wypadkowy, z którego są finansowane świadczenia przysługujące pracownikom, którzy uznali uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej,
rezerwowe, przeznaczone na ubezpieczenia rentowe i chorobowe oraz ubezpiecznie wypadkowe.
Ubezpieczeniom społecznym podlegają obowiązkowo osoby fizyczne, które są pracownikami, wykonują pracę nakładczą, wykonują pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia, osoby prowadzące działalność gospodarczą.
Ubezpieczenia społeczne realizuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS).
FINANSOWANIE UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
Głównym źródłem finansowania ubezpieczeń społecznych są składki ubezpieczeniowe opłacane przez ubezpieczającego (pracodawcę) i ubezpieczonego.
Składki na poszczególne ubezpieczenia wynoszą:
na ubezpieczenie emerytalne - 19,52% podstawy wymiaru,
na ubezpieczenie rentowe - 8% podstawy wymiaru,
na ubezpieczenie chorobowe - 2,45% podstawy wymiaru,
na ubezpieczenie wypadkowe - od 0,4% do 8,12% podstawy wymiaru.
Podstawą wymiaru na ubezpiecznie emerytalne i rentowe jest przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, z wyłączeniem wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy z powodu choroby oraz zasiłków chorobowych. Roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe nie może być wyższa od kwoty trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej, określonego w ustawie budżetowej. Taka sama podstawa dotyczy naliczeń na ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe, ale bez ograniczenia jej wysokości. Składki na ubezpieczenia emerytalne są finansowane w 50% przez pracodawcę i w 50% przez ubezpieczonego. Składki na ubezpieczenia rentowe są finansowane w 81,25% przez pracodawcę w 18,75% przez pracownika. Składki na ubezpieczenie chorobowe w 100% finansuje pracownik, a na ubezpieczenie wypadkowe pracodawca.
Pracodawca |
Rodzaj i wysokość składki |
Pracownik |
9,76% |
emerytalne 19,52% |
9,76% |
6,50% |
rentowe 8% |
1,50% |
- |
chorobowe 2,45% |
2,45% |
0,4% - 8,12% |
wypadkowe |
- |
Część składki na ubezpieczenie emerytalne pochodząca ze składki ubezpieczonego, która wynosi 2,3% podstawy wymiaru składki, jest odprowadzana przez ZUS do wybranego funduszu emerytalnego.
Podstawą wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe osób prowadzących działalność gospodarczą jest kwota zadeklarowana, z tym, że nie może być ona niższa niż 75% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale. Od tej podstawy ubezpieczający nalicza i finansuje pełną wysokość składek na poszczególne rodzaje ubezpieczeń.
4. ŚWIADCZENIA Z TYTUŁU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
W ramach ubezpieczenia społecznego można wyodrębnić świadczenia w formie:
zasiłków,
świadczeń emerytalnych i rentowych, odszkodowań oraz rent inwalidzkich z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci, których przyczyną był wypadek przy pracy lub choroba zawodowa,
odszkodowań oraz rent inwalidzkich z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci,których przyczyną był wypadek przy pracy lub choroba zawodowa.
Zasiłki to świadczenia pieniężne, zapewniające ubezpieczonym środki utrzymania w okresie niemożności wykonywania pracy zawodowej z powodu zdarzeń, które są objęte ubezpieczeniem (choroby, porodu i macierzyństwa). Do tej grupy należą:
zasiłek chorobowy - przysługuje pracownikowi w okresie choroby, odosobnienia w związku z chorobą zakaźną, gruźlicą, przebywaniem w zakładzie lecznictwa uzależnienia alkoholowego, uzależnienia od środków odurzających lub substancji psychotropowych. Prawo do zasiłku przysługuje osobom, które podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu chorobowemu, po upływie 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia( pracownicy) lub po upływie 180 dni (osoby prowadzące działalność gospodarczą). Miesięczny zasiłek chorobowy wynosi 80% podstawy zasiłku, a jeśli niezdolność do pracy przypada w okresie ciąży lub powstała z powodu wypadku w drodze do pracy lub z pracy 100 % podstawy wymiaru. Zasiłek chorobowy przysługuje nie dłużej niż 6 miesięcy, a w przypadku gruźlicy nie dłużej niz 9 miesięcy. Podstawą wymiaru zasiłku chorobowego jest przeciętne miesięczne wynagrodzenie z 12 ostatnich miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc w którym powstała niezdolność do pracy.
świadczenie rehabilitacyjne - przysługuje ubezpiczonemu, który po wyczerpaniu możliwości otrzymania zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja rokują odzyskanie zdolności do pracy. Przysługuje ono nie dłużej niż 12 miesięcy.
Świadczenie rehabilitacyjne wynosi 75% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego,
zasiłek wyrównawczy - przysługuje ubezpieczonemu pracownikowi, który ma zmniejszoną zdolność do pracy, jeżeli jego wynagrodzenie miesięcznejest niższe od przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru zasiłku chorobowego,
zasiłek porodowy - jest jednorazowym świadczeniem przysługującym ubezpieczonej z tytułu urodzenia dziecka, przyjęcia dziecka na wychowanie. Wysokość zasiłku porodowego wynosi 20% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ogłaszanego dla celó emerytalnych. Kwotę zasiłku ogłasza prezes ZUS,
zasiłek macierzyński - przysługuje ubezpieczonej, która urodziła dziecko lub przyjęła dziecko w wieku do 1 roku na wychowanie i wystapiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia, lub przyjęła je na wychowanie w ramach rodziny zastępczej. Zasiłek macierzyński wynosi 100% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego,
zasiłek opiekuńczy - przysługuje ubezpieczonemu pracownikowi, zwolnionemu z obowiązku wykonywania pracy z powodu konieczności sprawowania opieki nad dzieckiem w wieku do ukończenia 8 lat, nad chorym dzieckiem w wieku do 14 lat lub nad chorym innym członkiem rodziny. Zasiłek opiekuńczy przysługuje w wysokości 80 % podstawy wymiaru zasiłku chorobowego. Na dzieci przysługuje 66 dni w roku, na innego członka rodziny pozostającego na naszym utrzymaniu 14 dni.
System ubezpieczenia emerytalno - rentowego obejmuje następujące świadczenia:
emeryturę - mogą otrzymać osoby, które osiągnęły wiek emerytalny (67 lat). Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r muszą dodatkowo posiadać wymagany okres składkowy inieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn;
renta z tytułu niezdolności do pracy - przysługuje ubezpieczonemu, który jest niezdolny do pracy i posiada wymagany okres składkowy i nieskładkowy. Okres ten jest zróżnicowany w zależności od wieku ubezpieczonego, u którego powstała niezdolność do pracy;
renta rodzinna - przysługuje członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń;
dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej,
dodatek pielęgnacyjny - przysługuje osobie uprawnionej do emerytury i renty, jeśli ta osoba została uznana za całkowicie niezdolną do pracy oraz samodzielnej egzystencji lub ukończyła 75 lat;
zasiłek pogrzebowy - przysługuje osobie, która pokryła koszty pogrzebu ubezpieczonego, osoby pobierającej emeryturę lub rentę.
Trzecią grupą świadczeń z tytułu ubezpieczeń społecznych są odszkodowania oraz renty inwalidzkie z tytułu uszczerbku na zdrowiu, których przyczyną był wypadek przy pracy lub choroba zawodowa (odszkodowania i renty inwalidzkie). Są to:
jednorazowe odszkodowanie - przysługuje pracownikowi, który doznał stałego lub długotrwałego uszcerbku na zdrowiu. Jednorazowe odszkodowanie przysługuje również członkom rodziny pracownika, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej,
świadczenie wyrównawcze - przysługuje pracownikowi, który wskutek wypadku przy pracy zawodowej doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu co najmiej w 20% i osiąga wynagrodzenie zmniejszone o co najmniej 10%. Świadczenie to stanowi różnicę między wynagrodzeniem z okresu przed powstaniem uszczerbku a wynagrodzeniem po jego powstaniu, ale nie może przekraczać 30% wynagrzodzenia z okresu przed powstaniem uszczerbku,
renta inwalidzka - przysługuje pracownikowi, który wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej stał się trwale lub okresowo niezdolny do pracy,
renta rodzinna - przysługuje członkom rodziny pracownika, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE ROLNIKÓW
Zasady ubezpieczenia społecznego rolników są uregulowane Ustawą z dnia 20 grudnia 1990 r o ubezpieczeniu społecznym rolników. Ubezpieczenie to obejmuje:
ubezpiecznie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie,
ubezpieczenie emerytalno-rentowe.
Z mocy ustawy ubezpieczeniu społecznemu podlegają rolnik i domownicy rolnika, którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny i jeżeli rolnik lub domownik nie podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu i nie ma ustalonego prawa do emerytury i renty.
W ramach ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego realizowane są świadczenia:
jednorazowe odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo śmierci wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej,
zasiłki chorobowe,
zasiłki z tytułu urodzenia dziecka lub przyjęcia na wychowanie dziecka,
zasiłki macierzyńskie.
Z ubezpieczenia emerytalno - rentowego są realizowane swiadczenia:
emerytury rolnicze,
renty inwalidzkie rolnicze,
renty rodzinne,
emerytury i renty z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin,
dodatki do emerytur i rent (dodatek rolniczy, pielęgnacyjny, kombatancki).
Ubezpieczenia społeczne rolników realizuje Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Świadczenia z ubezpieczenia rolniczego są finansowane z funduszu emerytalno-rentowego, który tworzą:
składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe,
refundacje ze środków FUS na pokrycie wydatków KRUS dotyczących świadczeń dla rolników z innego ubezpieczenia wypłacanego łącznie ze świdczeniami z KRUS,
dotacje budżetu państwa.
Fundusz ten jest przeznaczony na finansowanie świadczeń z ubezpieczenia emerytalno-rentowego, emerytur i rent z innego ubezpieczenia społecznego wypłacanych łącznie ze świadczeniami KRUS, swiadzceń rodzinnych, refundację kosztów FUS, jesli stanowią o tym przepisy emerytalne. Składki ubezpieczenia emerytalno-rentowego, wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego opłaca się co kwartał .
Poza funduszami emerytalno-rentowym i funduszem składkowym tworzy się w KRUS :
fundusz administracyjny - na finansowanie kosztów obsługi ubezpieczenia, tworzy się go z odpisów od funduszu składkowego w wysokości do 4,5% i od funduszu emerytalno-rentowego w wysokośći do 3,5% planowanych wydatków tych funduszy;
funusz prewencji i rehabilitacji - na finasowanie działalności KRUS na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej i rolniczym chorobom zawodowym, tworzy się go z odpisów w wysokości 1% planowanych wydatków funduszu składkowego;
fundusz rezerowy - z nadwyżek funduszu administracyjnego oraz funduszu prewencji i rehabilitacji przeznaczony na pokrycie ewentualnych niedoborów tych funduszy.
ZMIANY W SYSTEMIE UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
Pierwsze zmiany nastapiły na koniec 2007 roku, kiedy to składki na ubezpieczenie rentowe, które były płacone w wysokości 13% po połowie przez pracodawcę i pracownika (po 6,5%). Od 2008 roku składki na ubezpieczenie rentowe wynosiły 6% i były płacone przez pracodawcę w wysokości 4,5% i pracownika 1,5%.
Reformowanie systemu emerytalnego rząd rozpoczął od wprowadzenia emerytur pomostowych. Pierwsze świadczenia w tym systemie zostały zaczęto wypłacać w 2009 roku.
1 maja 2011 r przeprowadono korektę systemu emerytalnego, która jest bezpieczna dla interesów obecnych i przyszłych emerytów. Zmiana ta jest związana z koniecznością zmniejszenia długu publicznego- do OFE trafia tylko 2,3% składki emerytalnej ubezpieczonego, a nie jak dotychczas 7,3%. Pozostałe 5% zostało umieszczone w ZUS-ie na specjalnym subkoncie i będą rewaloryzowane rocznie lub kwartalnie o wskaźnik wzrostu gospodarczego z ostatnich 5 lat i inflacji. W kolejnych latach wpłata na indywidualne konto w ZUS zmniejszałaby się do 3,8% w 2017 roku, a wpłata do OFE wzrosłaby do 3,5%.
W nowych regulacjach przewidziano również, że pieniądze odłożone na subkoncie w ZUS-ie będzie można dziedziczyć, na podobnych zasadach, jakie obowiązują w OFE. Spadkobierca otrzyma 50% pieniędzy w gotówce po śmierci spadkodawcy, pozostałe 50% zostanie włączone do konta spadkobiercy.
Ustawa z dnia 21 grudnia 2011 o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadziła zmianę składki rentowej z 6% do 8% od 1 lutego 2012 roku.
Założono, że przegląd funkcjonowania systemu emerytalnego będzie dokonywany co trzy lata. Po każdorazowym przeglądzie rząd będzie przedstawiał Sejmowi informację wraz z ewentualnymi propozycjami zmian. W nowelizowanych przepisach przewidziano także stopniowe zwiększanie limitu lokat aktywów OFE w akcje - do 2020 r limit ten ma osiągnąć 62%. W kolejnych latach nawet do 90%. W 2011 r limit ten ustalono na poziomie 42,5%.
PODSUMOWANIE
Ubezpieczenia społeczne są formą zabezpieczenia społecznego ludności przy pomocy państwa. Zorganizowane są one dla konkretnych ryzyk życiowych i konkretnych grup ludności pracowniczej. Wyodrębnia się zazwyczaj poszczególne ryzyka : chorobę, macierzyństwo, inwalidztwo, wypadek przy pracy, starość, śmierć żywiciela rodziny czy bezrobocie. Z każdym ryzykiem związane są inne potrzeby, jednak ich odrębności nie zawsze były dostrzegane. Najbardziej rozpowszechniona została klasyfikacja potrzeb z punktu widzenia ich trwałości. Odpowiadał temu podział ubezpieczeń i związanych z nimi świadczeń na krótko- i długoterminowe. Pierwsze obejmują zazwyczaj ryzyko choroby, macierzyństwa i bezrobocia, drugie chronią przed skutkami starości, inwalidztwa i śmierci. Te ostatnie noszą również nazwę świadczeń rentowych, przy czym renty w odróżnieniu od zasiłków, uważane są za stałą formę pomocy.
W 1999 roku dziesięć milionów Polaków przystąpiło do drugiego filaru systemu emerytalnego. Mogli wybierać spośród 21 otwartych funduszy emerytalnych(obecnie liczących się na rynku jest 14)
Liczba klientów oraz zebrane aktywa OFE w mln zł stan na 2011-08-01
Fundusz Emerytalny |
Aktywa (mln zł) |
Udział w rynku (%) |
Liczba klientów |
Udział w rynku (%) |
ING |
56 588,9 |
24,1% |
2 938 016 |
19,3% |
Aviva Commercial Union |
55 021,6 |
23,5% |
2 727 077 |
18,1% |
PZU "Złota Jesień" |
32 272,6 |
13,8% |
2 199 860 |
14,4% |
Amplico |
17 861,5 |
7,6% |
1 176 791 |
7,7% |
Axa |
14 019,8 |
6,0% |
1 083 341 |
6,9% |
Generali |
11 331,6 |
4,8% |
859 527 |
5,6% |
Nordea |
10 063,9 |
4,3% |
884 377 |
5,7% |
Aegon |
9 587,1 |
4,1% |
888 194 |
5,7% |
Allianz Polska |
7 031,7 |
3,0% |
488 270 |
3,2% |
PKO BP Bankowy |
7 217,8 |
3,1% |
501 938 |
3,2% |
Pocztylion |
4 572,5 |
1,9% |
563 262 |
3,7% |
Pekao |
3 610,9 |
1,5% |
345 127 |
2,3% |
Warta |
3 259,1 |
1,4% |
311 178 |
2,1% |
Polsat |
2 185,1 |
0,9% |
305 738 |
2,0% |
razem |
234 575,1 |
100,00% |
15 272 696 |
100,00% |
Źródła:
Finanse - Zofia Mielczarczyk, WSiP, 2001
Przedsiebiorstwo w gospodarce rynkowej pod red. B. Klepackiego Warszawa 2005
S. Golinowska -Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej - PWN, Warszawa, 1994.
Pod redakcją A. Kurzynowskiego -Polityka społeczna globalna i lokalna - SGH, Warszawa, 1999.
A. Kalinowska, E. Sejdel, P. -Werner Emerytury i renty po reformie - Ośrodek Doradztwa i Szkolenia, Jaktorów, 1999.
http://www.abc-ekonomii.net.pl/reforma_systemu_ubezpieczen_spolecznych.htm