Współczesne teorie podświadomości - A .Dryjski (1931) - referat

1.rozwój zagadnienia podświadomości :

- pierwsze zainteresowania już w starożytności

-średniowiecze i odrodzenie: zaniedbanie tej tematyki

Kartezjusz: 2 rodzaje myślenia - spontaniczne( nie pozostające wspomnień) i refleksyjne

Leibniz: bezwiedne stany duchowe różnią się od innych tylko ilościowo

Ch.Wolff - popularyzator Leibniza -różnił się jednak tym że twierdził iż istnieją także stany psychiczne pozbawione całkowicie pierwiastka świadomości. Ten punkt widzenia rozwinęli później filozofowie przyrody np. Edward Hartmann.

Nauka o podświadomości zyskała szersze uznanie dopiero w XIX wieku. Na rozkwit tych zainteresowań wpłynęły:

- obserwacje kliniczne i badania eksperymentalne nad somnambulizmem sztucznym( czyli hipnozą) i samorzutnym

- eksperymenty nad działaniem sugestii pohipnotycznych i czynnościami bezwiednymi

- poszukiwania w zakresie mediumizmu i twórczości nieświadomej

Rozwój badań nad podświadomością rozwijał się w dwóch kierunkach:

przyrodniczym( zwolennicy Leibniza) i spekulatywnym ( przyjmujący z różnymi zmianami interpretację Wolffa).

Przedstawiciele kierunku przyrodniczego - w Niemczech : Herbart, Beneke, Fechner ,w Anglii: Hamilton, we Francji :Maine de Brian

Przedstawiciele kierunku spekulatywnego : Schelling, Carus , Fortlage, Schopenhauer.

2. Ważniejsze zagadnienia i odkrycia:

Francja:

Chevreul -badania nad ruchami bezwiednymi

Moreau de Tours - badania nad dysocjacją za pomocą haszyszu i praktyki spirytystyczne

Puysegur, uczeń Mesmera - odkrycie somnambulizmu sztucznego zwanego później hipnozą

Anglia:

William James: ” Największym wydarzeniem w dziejach psychologii było odkrycie ze świadomość nie ogranicza się do `pola' z jego `środkiem' i ` obwodem' lecz obejmuje cały szereg czuć , wspomnień, i myśli, które znajdują się zupełnie poza granicami świadomości zasadniczej , a pomimo to muszą być uważane za swoiste fakty duchowe, gdyż istnienie swoje wykazują sposobem niezaprzeczonym

Niemcy:

Fechner: - „świadomość nie jest własnością wyłączną człowieka i zwierząt lecz cechą powszechną przyrody”

Herbart:” Zrozumieć życie psychiczne znaczy zrozumieć mechanikę wyobrażeń”

3.Teorie podświadomości :

- istniała wówczas wielość terminów związanych z tym co dziś nazywamy podświadomością: podprogowy, subliminalny, pozaświadomy, apsychiczny, kryptopsychiczny, przedświadomy, współświadomy, polygonalny... ( jednak słowo „ podświadomy” było już wtedy najczęściej używane)

- A. Dryjski wyróżnił 7 różnych znaczeń w jakich termin „ podświadomy” jest używany:

1-część pola znajdująca się poza ogniskiem uwagi

2-wrażenie odszczepione od świadomości osobowej

3-wynik dysocjacji

4-żródło świadomości, jako wyższej funkcji duchowej

5- rezerwuar centralny będący źródłem „strumyczka świadomości”

6-idee odszczepione lub doznania przeżyte ,których jednak nie można sobie przypomnieć

7- nie istnieje nic co mogłoby być nazwane takim określeniem; bowiem wszystkie procesy psychiczne można wyjaśnić za pomocą terminów fizjologicznych - czasem można posiłkować się zwrotami typu” podświadomy” - dla wygody, jednak należy pamiętać że jest to tylko „ etykieta” na określenie „ niezmiernie złożonych procesów nerwowych”.

Dalej Dryjski pisze: „ Jak już widać z powyższego , wszystkie interpretacje zjawisk podświadomości można sprowadzić do trzech typów zasadniczych”: Wyróżniamy więc interpretacje fizjologiczne, psychologiczne i metafizyczne...

1. Teorie fizjologiczne( główni przedstawiciele ;Ribot, Munsterberg)

przejawy zachowania które z przedmiotowego punktu widzenia wykazują cechy działania rozumnego są tu uważane za czysto fizjologiczne procesy mózgu bez odpowiedników psychicznych..

Inni zwolennicy: Laycock, Maudsley, Carpenter, Despine, Brentano

2.Teorie Psychologiczne.

1. teorie wzruszeniowe (Abramowski , Bazaillas)

Abramowski :Każdy moment świadomości zawiera jednocześnie treść doznania obecnego i całą naszą przeszłość psychiczną, gdyż wszystko co przeszło przez filtr świadomości, pozostawia w niej swój równoważnik uczuciowy, przechowując się w świadomości indywidualnie jako fakt psychiczny o postaci wzruszeniowej.

„ Abramowski twierdzi że poglądy swe na istotę podświadomości wyprowadził z badań eksperymentalnych nad pamięcią. Wszystkie doświadczenia przekonały go o tem że zapomniane żyje psychicznie jako stan wzruszeniowy i że nie można wskazać w jakich granicach czasu zamyka się to życie. Ten fakt, - psychicznego przeżywania zapomnianego - jest , jak powiada, faktem nowym w psychologii doświadczalnej i teoretycznej .”

2. teorie patologiczne ( Janet, Gasset, Sidis, Prince):

Janet: „świadomość nie informuje nas o wszystkich wydarzeniach jakie zachodzą w psychice”

Janet: „wrażenia elementarne( podświadome) syntetyzują się, asymilują z osobowością i dopiero wtedy powstaje percepcja osobowa, a zdolność do takiej syntezy( asymilacji) może się zmieniać - zmniejszać lub zwiększać - pod wpływem rozmaitych okoliczności życiowych. Dysocjacja jest słabością funkcji syntezy.”

Podświadomość jest dla Janeta „nową formą choroby osobowości”...

Grasset: dzieli psychizm na wyższy( osobowość normalna - centrum) i niższy (podświadomość , automatyzm - tzw.polygon)

W warunkach normalnych oba te psychizmy dopełniają się wzajemnie, lecz pod wpływem dysocjacji polygon zaczyna działać bez wiedzy i woli centrum

3. dynamiczne teorie osobowości( Flournoy , Freud, Jung)

Flournoy: podświadomość odznacza się charakterem aktywnym, twórczym i teleologicznym.. Elementy podświadomości nie pozostają w stanie spoczynku lecz ulegają ciągłym przeobrażeniom, sfery świadoma i nieświadoma nie są od siebie oddzielone, lecz” istnieją między niemi wymiary osmotyczne”.

3.Teorie Metafizyczne ( Hartmann, Myers)

Hartmann:” Nieświadome jest podstawą życia duchowego, świadomość - jego powierzchnią, do której dochodzi tylko znikoma ilość bezwiednych procesów psychicznych(...)

Prawdziwa działalność psychiczna odbywa się zawsze poza sferą świadomości, świadomość osobowa nie jest ani wyższą formą, ani celem, ku któremu dąży w swym rozwoju każdy przebieg duchowy(...) jest biernym produktem czynnościowania które zachodzi w nieświadomym”.

Myers - twierdzi że świadomość powstała w ciągu ewolucji życia na naszej planecie pod wpływem doboru i walki o byt. Jest ona właściwie tylko małym wycinkiem” spektru psychicznego który, podobnie jak widzialna część widma słonecznego przechodzi z jednej i drugiej strony w niedostrzegalne dla introspekcji postacie przeżyć duchowych(...)

Subliminalne części spektru psychicznego obejmują(...)dwa rodzaje uzdolnień(...) pierwsze posiadali nasi przodkowie zwierzęcy. Żyją one w głębokich warstwach psychiki i w odpowiednich okolicznościach mogą ujawnić się(...)”

Drugie są spuścizną naszej egzystencji pozaziemskiej. Dusza bowiem wg. Myersa pochodzi ze środowiska metaeterycznego, jest częścią Ducha Uniwersalnego, z niego czerpie siły i doń powróci po śmierci swego ciała. Wcielając się w to ostatnie, pozostaje ona w ścisłej łączności ze światem metaeterycznym, lecz powłoka cielesna pozbawia jej możności swobodnego używania władz wyższych: ujawniają się one tylko od czasu do czasu pod postacią różnych przeczuć, telepatii, jasnowidzenia.Dwie strony jażni oddzielo9ne są od siebie swego rodzaju diafragmą(...)wiele zaburzeń duchowych powstaje dlatego , że diafragma psychiczna jest zbyt przepuszczalna.

4. Po przedstawieniu przeglądu teorii A.Dryjski zajmuje się analizą i krytyką podejścia niedopuszczającego istnienia podświadomości:

Wysuwa następujące argumenty:

-Argumentem na rzecz istnienia procesów podświadomych jest występowanie reakcji bezwiednych posiadających „ cechy działania o początkowaniu psychicznem” ( hipnoza, somnambulizm samorzutny).

„Osobnika takiego nie możemy uważać za automat bezduszny, jak tego chcą niektórzy, gdyż w postępowaniu swem nie różni się od innych ludzi. O motywach psychicznych zachowania tych ostatnich wnioskujemy tylko z pewnych towarzyszących mu wyznaczników fizycznych. Jest rzeczą zrozumiałą, że analogiczny sposób wnioskowania powinniśmy zastosować względem pierwszych.”

-Często w przepływie wyobrażeń , uczuć nie możemy odnaleźć drogą introspekcji żadnej łączności, bezpośredniego wynikania jednej formy przeżyć z drugiej. Chcąc wyjaśnić związek tych doznań z osobowością, musimy założyć współdziałanie pewnych czynników, które występują w charakterze ogniw pośrednich, łączących poszczególne stany świadomości”.

- Na istnienie „psychizmu nieświadomego” naprowadza nas także ścisła analiza każdego konkretnego stanu świadomosci. Wiadomo bowiem, że treści świadomości określonego momentu nie da się określić tylko danymi bezpośrednimi; składają się na nią elementy przeżyć poprzednich - przywołanie ich jest możliwe tylko dlatego że zachowały się - w bliżej nieznany sposób.

Następnie Dryjski szerzej rozważa( pod kątem teorii nieświadomości) problematykę PAMIĘCI - którą uważa za „podstawowe zagadnienie duszy”:

Istnieją 3 zasadnicze teorie dotyczące ” przyrody ( natury) zachowania materiału postrzeżonego”:

-teoria śladów

-teoria dyspozycyj

-teoria „ nieprzerwanego życia elementów postrzeżenia”

Jeśli chodzi o dwie pierwsze teorie, Dryjski opisuje główną trudność w ich interpretacji: nie istnieje konkretna, nawet przybliżona fizjologiczna interpretacja „śladu” ani „dyspozycji”, a wszelkie możliwe modele zapisu śladu pamięciowego są tylko „ grubą analogią”
( pamiętajmy że był początek 20 wieku...)

Dalej opisane jest jak wobec trudności z brakiem konsekwencji widocznym w „ teorii dyspozycyj” jej zwolennicy ( Moede, Wirth ) zmienili nieco swoje podejście - w związku z czym teoria owa stała się właściwie tożsama z „teorią życia nieprzerwanego elementów percepcji”, ponieważ przyjęto ze „dyspozycje „ mają charakter „procesów”...

A skoro dyspozycje są procesami - nie odgrodzonymi od świadomych procesów psychicznych - rola ich w życiu duchowym nie różni się od funkcji procesów świadomości

Tak więc jednorodność procesów zachodzących poniżej i powyżej progu świadomości staje się oczywiste - a więc „ przebiegi nieświadome” muszą posiadać naturę psychiczną.

Dryjski okazuje się więc entuzjastą teorii mówiących że życie psychiczne jest czymś więcej niż tylko pochodną stanów fizjologicznych.

Kolejna część pracy poświęcona jest dysocjacji świadomości:

1. dwie formy świadomości -intelektualna i uczuciowa - współistnieją w każdym momencie jawy człowieka normalnego - jednak związek ten może ulegać dysocjacji

2. Z genetycznego punktu widzenia najprostszy stan syntezy osobowej składa się - wg. autora - z trzech elementów:1.pewnego doznania, 2.systemu „ja”, 3.procesu asymilacji.

3. Wszystkie trzy składniki mogą ulegać różnym perturbacjom, wskutek czego synteza postrzeżeniowa w zależności od rodzaju i stopnia dysocjacji otrzymuje różny charakter

4. Obserwacja A.Herzena: opis stanu występującego zaraz po omdleniu ( absolutna nicość psychiczna, zupełny brak świadomości, (..) później poczucie istnienia bez określenia własnej indywidualności - świadomość nieosobowa, póżniej z n iej stopniowo zaczyna wylaniac się świadomość osobowa)

5. pole świadomości może w pewnych momentach momentach życia rozszerzać się a w innych zwężać

6. cechą pierwotną rozszczepienia psychicznego jest autonomiczność, niezależność poszczególnych „zespołów duchowych od „ja” - mogą one „uświadamiać się” - lecz osoba „ nie uważa ich za swoje”

7. Sny to jeden z najpoważniejszych argumentów przeciwko interpretacji fizjologicznej życia psychicznego - wiele przykładów dowodzi że we snie ma miejsce praca naukowa i artystyczna - wiele odkryć zainspirowanych było marzeniami sennymi.

8. „ w somnambulizmie samorzutnym , transie medjów i hipnozie stwierdzamy u niektórych osób wyższe formy inwencyjności niż na jawie”

Na koncu artykułu Dryjski przeprowadza klasyfikację struktury i funkcji podświadomosci wg. różnych autorów.

Interesujące są niektóre podsumowujące spostrzeżenia: „W Dotychczasowej psychologii i psychopatologii zakorzeniło się błędne przekonanie, że jeżeli w analizie jakiegoś procesu psychicznego przeniesiemy punkt ciężkości na teren fizjologiczny, to sprawa ipso facto otrzyma bardziej naukowy charakter, a nawet zostanie wyjaśniona” - błąd ten polega na „przeskakiwaniu” z jednej metody objaśnienia do drugiej.

---