Hermeneutyka i fenomenologia w pedagogice
Dwa terminy: pedagogika hermeneutyczna i hermeneutyka pedagogiczna. Pierwszy sugeruje, pozostając w ścisłym związku sensownym z pedagogiką humanistyczną, że rozumienie jest jedynym procesem poznawczym fundującym pedagogikę, drugi zaś wskazuje na specyficzny obiekt rozumienia. Tak więc może być hermeneutyka nie tylko pedagogiki, ale np. prawnicza, teologiczna itp.
Hermeneutyka: samo słowa pochodzi z języka greckiego i związane jest z mitologicznym Hermesem-pośrednika miedzy bogami, a ludźmi. Zadanie Hermesa polegało na ukazywaniu znaczeń. Pojęcie hermeneutyka posiada w historycznym zarysie wiele znaczeń: ogłaszanie, obwieszczanie w sensie czynienia zrozumiałym. Zasadniczo dotyczy interpretacji tekstu. Nie ogranicza się jednak do zaledwie technicznych wskazówek interpretacyjnych, lecz raczej poszukuje sensu (wydobywa lub nadaje), wnikając w sam proces rozumienia rozwija prawidłowości i granice jego przebiegu. Rozumienie jest tu fundamentalnym sposobem bycia człowieka, a egzystencja ludzka wyrasta z rozumienia siebie i świata. Punktem centralnym w hermeneutyce stał się związek jaki zachodzi pomiędzy życiem, ekspresją i rozumieniem. Człowiek może rozumieć sam siebie i innych dzięki temu, że wnosił własne, wypełnione przeżyciami życie w każdą formę ekspresji własnej i kogoś obcego. Dzięki temu związkowi (przeżycia, ekspresji i rozumienia) hermeneutyczne poznanie zakorzenione jest w codziennym, praktycznym życiu. To życie samo siebie nieustannie poddaje objaśnianiu i interpretacjom. Człowiek żyjąc zbiera doświadczenia, przezywa i ten fakt czyni możliwym jego rozumienie przeżyć i doświadczeń własnych oraz interpretacje przeżyć drugiego. Znaczenie i interpretacja przeżyć następnych zależy właśnie od doświadczeń, które człowiek ma w swojej pamięci.
Znaczenie hermeneutyki w pedagogice na gruncie polskim podjął Gnitecki przypisując jej szansę odnalezienia zagubionego w stechnokratyzowanym świecie paradygmatu osobotwórczego natury ludzkiej. Teoria pedagogiki hermeneutycznej Gniteckiego oparta jest na koncepcji człowieka, który jest istota symboliczną tzn. taka która treści swojego życia wyraża poprzez symbol. Symbol jest tym co reprezentuje sens życia człowieka i zarazem rozumienie którego staje się kluczem do zrozumienia człowieka. Przed tym zadaniem staje właśnie pedagogika hermeneutyczna, która poprzez odczytanie natury człowieka jako istoty symbolicznej ma szanse lepiej niż dotychczas pokierować jego rozwojem.
Co to jest rozumienie? Jest to proces wewnętrznego wglądu, dzięki któremu ma być poety sens danej rzeczy. Jest to podstawowe doświadczenie ludzkiego poznania. U podstaw rozumienia zawsze leży pewne rozstrzygnięcie, zawarte jest stanowisko wobec danej sprawy. Próbując zrozumieć drugiego zawsze próbujemy stawiać się w jego sytuacji. Jest jednk różnica pomiędzy tym rozumieniem tzw. psychologicznym, a bardziej swoistym dla hermeneutyki rozumieniem sensowym, teoretycznym, intelektualnym przenikaniu psychicznych i umysłowych związków.
Hermeneutyka zajmuje miejsce metody za pomocą której pedagogika może badać, własny obszar przedmiotowy. Obszar którym zajmuje się hermeneutyka pedagogiczna to: proces rozumienia tekstu. Interpretacja tekstu występuje zawsze warunkach zakreślonych przez pytania, które odsłaniają przedrozumienie poszukiwanych zależności. Ważne jest by badacz upewnił się czy tekst jest tekstem źródłowym. Zasadniczy problem interpretacji to możliwa różnica pomiędzy znaczeniami słów, a dokonywana interpretacja. Trzeba więc brać pod uwagę sytuację powstawania tekstu.
Innym obszarem jest rozumienie historii w pedagogice. Historia pedagogiki pełni rolę pryzmatu, przez który oglądana jest pedagogika współczesna. Historia pomaga w rozwikłaniu współczesnych przedrozumień kształcenia i wychowania.
Rozumienie rzeczywistości wychowawczej jako procesu jest również sferą zainteresowań p.h. Dotyczy to rozumienia zarówno rzeczywistości jaki i w rzeczywistości wychowawczej. W rzeczywistości wychowawczej mamy przede wszystkim do czynienia z z rozumieniem elementarnym polegającym na rozumieniu gestów, zachowania, języka. Dopiero w refleksji nad nim owo rozumienie elementarne zostaje wydobyte ze swej przypadkowości i umieszczone w szerszym kontekście. Natomiast rozumienie rzeczywistości wychowawczej może przebiegać w trzech obszarach:
Rozumienie wychowanka przez wychowawcę czyli obszar własnego świata dziecka. Stanowi to dla pedagoga horyzont w obrębie którego możliwe i sensowne staje się rozumienie dziecka i praca z nim.
Rozumienie procesu rozumienia-uczenia się dziecka czyli to że dziecko musi samo się uczyć zarówno treści poddanych rozumieniu jak i samego rozumienia. Uczenie się polega na kompletowaniu z nabytym już horyzontem myślenia nowej wiedzy. Pedagog tak musi organizować proces nauczania, by przebiegał według spirali hermeneutycznej, tzn. aby sens nowy był poznawany na gruncie istniejącego już horyzontu sensu.
Rozumienie postawy wychowawczej ze strony dziecka, wychowawcy i teoretyka. Ważne jest zbadanie jakości tej specyficznej postawy, którą jest postawa człowieka wychowującego. Istnieje więc swoista jakość związku wychowanek-wychowawca, która powinna polegać na autorytecie, odpowiedzialności i zaufaniu. I te właśnie cechy są dostępne tylko badaniu hermeneutycznemu.
Rozumienie roli instytucji, zachodzi potrzeba dokonywania rozumiejącej analizy w kontekście uwarunkowań jej rozwoju, odmiennych wyobrażeń o wychowaniu etc.
Rozumienie rzeczywistości wychowawczej w kontekście pozawychowawczych środowisk, czyli współzależności jakie zachodzą pomiędzy środowiskami na pozór obcymi pedagogice czyli środowiskami społecznymi, kulturalnymi, ekonomicznymi etc., które muszą zostać poddane interpretacji ze względu na sens ich istnienia.
Rozumienie wzajemności teorii i praktyki, oraz świadomość tego że nawet dane empiryczne mogą być poddawane interpretacji. Praktyka posiada w sobie teoretyczne przedrozumienie, zaś teoria zakłada istnienie rzeczywistości wychowawczej.
Hermeneutyka jest w pedagogice obszarem formułowania hipotez. Pierwszy etap badań empirycznych podlega procesowi hermeneutycznemu czyli dostrzeżenie problemu. Następnie należy przeprowadzić pewien rodzaj interpretacji w postaci przełożenie hipotezy sformułowanej w wymiarze jakościowym na wymiar ilościowy. I w końcu interpretacja danych ilościowych, to ostatni etap.
Fenomenologie w pedagogice wykorzystywano jako metodę poznawania istoty rzeczy. Obszar jaki może być badany rozciąga się na całe doświadczenie związane z procesem wychowania. Fenomenologia służy jako nauka odsłaniania istoty fenomenu jakim jest wychowanie w wymiarze przedteoretycznego poznania. Wychowanie musi zostać zbadane w ten sposób , by została odsłonięta jego struktura i istota. Tu fenomenologia nabiera rangi fundamentu wspierającego nauki pedagogiczne.
Proces postępowania badawczego powinien zgodnie z metodą fenomenologiczną wyłonić się samemu. Następnie w poznawaniu rzeczy musimy zawiesić całą wiedzę teoretyczna, by dało to nam tzw. czystość spojrzenia. Postawa możliwie wolna od uprzedzeń. Jest to kategoria epoche w pedagogice. Jest to tymczasowe pozbawienie znaczenia, to co jest dla samego człowieka oraz jego świata oczywiste, by mógł on według swoich możliwości cofnąć się w głąb siebie by stało się dla niego możliwym odkrycie, że to cos jest świadomym siebie JA. Ta postawa fenomenologiczna pozwala znaleźć postawę realizującą, którą jest OPIS. Jest to opis fenomenów będących przeżywanymi aktami świadomości, w pedagogice koncentrujący się na na treści przeżyć, dochodząc do ich istoty. Opis fenomenologiczny różni się od opisu hermeneutycznego. Opis fenomenologiczny nie interpretuje sensu ludzkiego działania, lecz ukazuje go. Jest kilka zasadniczych momentów opisu fenomenologicznego: przedeksperymentalne rozumienie, co czyni doświadczenie życia dostępnym świadomości, ludzkie doświadczenie nabiera przez opis postaci przez włożenie go w słowa, dalszym etapem jest różnicowanie fenomenów, porównywanie fenomenów, szukanie uwarunkowań owych fenomenów i w końcu unaocznienie przez przykład.
Sheler fenomenologię uznał nie za metodę, lecz za postawę, która jest najwyższym, najistotniejszym i najbardziej bezpośrednim obcowaniem w przeżyciu z samym światem.
W pedagogice wykorzystującej metodę opisu fenomenologicznego, dąży się do przedstawienia tego, co najistotniejsze w relacjach matka-dziecko, dziecko-rodzice-szkoła. Chodzi o niezbywalną istotę,
Kolejnym zagadnieniem i źródłem wszelkich badań fenomenologicznych jest kategoria doświadczenia.
Na zakończenie chciałabym wskazać na swoistość postawy wychowawcy w kontekście pojęć doświadczenia, rozumienia, odpowiedzialności. W takim kontekście trzeba by wychowawca był zdolny do uczestniczenia w coraz to nowych doświadczeniach wzbogacających horyzont jego pedagogicznej wiedzy. Wiąże się to z odwagą wystawiania siebie jako wychowawcy na trudne do przewidzenia zdarzenia. Wiąże się to z nieustanną rewizja własnych oglądów, nawyków, nastawień. Rozjaśniając poprzez to sensy poszczególnych sytuacji, wychowawca rozbudowuje coraz to wyższe stopnie rozumienia. Rozumienie, któro stanowi rdzeń pracy wychowawcy, to rozumienie krytyczne, nie jest dane, lecz wypracowane. Wymaga wypracowania pewnego dystansu opierającego się na nastawieniu „do”, lecz bez przerysowań. Uczestniczenie przez wychowawcę w danej sytuacji wychowawczej tworzy więzy pomiędzy nim, a wychowankiem. Są to więzy odpowiedzialności i zaufania. Danner: zawsze jest wychowanie jednego człowieka, wobec którego ponosimy odpowiedzialność. I w zasadzie odciążyć wychowawcę z tej odpowiedzialności ma prawo jedynie wychowanek, bo w całym przedsięwzięciu wychowania, celem jest właśnie kształt jego życia.