ZASADY STOSOWANIA INTERPUNKCJI
Stawianie przecinka w zdaniach współrzędnych
Zdania współrzędne bezspójnikowe zawsze oddzielamy przecinkami:
„Szybowiec ruszył, nabrał pędu, gładko oddzielił się od ziemi, stromo wspiął się wzwyż.”
„Obstąpili go, patrzą w osłupiałym milczeniu. A on grabi pazurami, stęka, szeleści wśród poszycia. Wreszcie podnosi się z naręczem zwiędłych liści i drobnego chrustu, wraca na dół, sypie ten ładunek do środka. Nie przeszkadzają mu, obraca jeszcze ze dwa, trzy razy, potem włazi do jamy, znika w niej.”
Przecinek między częściami zdania pojedynczego.
Poszczególne człony zdania pojedynczego, podobnie jak poszczególne składniki zdania złożonego, mogą być połączone spójnikowo lub bezspójnikowo, np.
Wrócił do pracy zdrowy i wypoczęty.
Wrócił do pracy zdrowy, wypoczęty.
Nie stawiamy przecinka przed spójnikami: i, a (= i), oraz, tudzież, lub, albo, bądź, czy, ani, ni, np.Mógłbym studiować polonistykę bądź slawistykę. Nie widziałem Paryża ani Marsylii.
a) Przed spójnikiem a nie stawiamy przecinka, jeśli:
- pełni funkcję łączną (można go wymienić na i), np. Wykład był krótki a przystępny. Słowik śpiewał cicho a łagodnie.
- występuje między wyrazami lub wyrażeniami porównywanymi, np. Polacy a Rosjanie podczas drugiej wojny światowej. Alkoholizm rodziców a niepowodzenia szkolne dzieci.
- w połączeniu z wyrazem między lub pomiędzy określa położenie lub wspólną cechę dwóch rzeczy, np. Szpara pomiędzy oknem a parapetem. Kolor między żółtym a brązowym.
- łączy dwie identyczne formy dla podkreślenia tego, o czym się mówi, np. Takie przykłady można mnożyć a mnożyć. Wcale a wcale nie masz racji.
b) Jeśli człon wprowadzany przez jeden z wymienionych spójników ma charakter dopowiedzenia, przed nim stawiamy przecinek: Uważam go za szaleńca, i to od dawna. Jest człowiekiem rozmownym, albo raczej gadułą.
Przed spójnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz, tylko oraz synonimicznymi (czyli, to znaczy, to jest, innymi słowy) stawiamy przecinek, np. Mogłem tam pójść, ale po co? Prawda zwyciężyła, a nie fałsz. Jestem zamiłowanym podróżnikiem, czyli globtroterem.
Przecinek stawiamy przed spójnikami powtórzonymi, które pełnią identyczną funkcję: Zwiedzili i zamek, i muzeum. Zawsze ktoś bądź to pomagał jej, bądź jej siostrze. Nerwowo poprawiała to obrus, to sztućce, to serwetki.
a) W związku z tą zasadą również oddzielamy przecinkami powtarzające się człony utartych wyrażeń, np. ani be, ani me; ani widu, ani słychu; ni pies, ni wydra; ni stąd, ni zowąd; ni z tego, ni z owego.
b) W innych frazeologizmach o podobnej konstrukcji (tzn. składających się z dwu członów równorzędnych) nie stawiamy przecinka, np. bądź co bądź; bij zabij; chcąc nie chcąc; na chybił trafił; rad nierad, wypisz wymaluj.
UWAGA: Powtórzony spójnik poprzedzamy przecinkiem tylko wtedy, gdy pełni on funkcję analogiczną do pierwszego, np. Siedzą i piją i kawę, i herbatę. Kup chleb i bułki, i jabłka, i gruszki.
Natomiast nie postawimy przecinka w zdaniach: Siedzą i piją kawę i herbatę. Kup chleb i bułki albo jabłka i gruszki.
Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi.
Nie rozdziela się przecinkiem połączeń partykuł, spójników i przysłówków ze spójnikami, np. chyba że, chyba żeby, ile że, jak gdyby, jako że, mimo że, pomimo to, pomimo że, tylko że, tym bardziej że, właśnie gdy, właśnie jak, właśnie kiedy, podczas gdy, zwłaszcza gdy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza że. Przecinek należy postawić przed całym wyrażeniem (jest to tzw. cofanie przecinka). Przykłady: Nie chciał się położyć, pomimo że był śpiący. Napiszę na pewno, chyba żebym zapomniał.
Zdanie podrzędne (określające) zawsze oddzielamy przecinkiem od zdania nadrzędnego bez względu na kolejność tych zdań, np. Słowacki w okresie mistycznym wyznawał, że pisze tylko to, co mu aniołowie dyktują.
a) Zdanie podrzędne wplecione w zdanie nadrzędne musi być wydzielone przecinkami z obu stron — bez względu na typ spójnika następującego po owym zdaniu podrzędnym:
Po wschodzie słońca, gdy niebo trochę się wypogodziło, wypłynęli na jezioro.
Pójdę na pocztę, która jest za rogiem, i wyślę list.
Zabierzemy ze sobą Anię, która tu jest, albo poczekamy na Jolę.
b) Zasada ta dotyczy również równoważników zdań:
Mnie już nic nie ulży, a wino najmniej.
Późno, bo dopiero po trzech miesiącach, przyszedł pierwszy list.
Gertruda, zakasawszy rękawy, wlewała do wody wywar zielony z igieł świerkowych i rumianku.
Zdanie podrzędne jest zwykle wprowadzane przez jeden z następujących wyrazów (spójników, zaimków lub partykuł): aby, acz, aczkolwiek, albowiem, azali, aż, ażeby; bo, boć, bowiem, by, byle, byleby; chociaż, chociażby, choć, choćby, chybaby, chyba że, chyba żeby, co, cokolwiek, czy, czyj; dlaczego, dlatego, dlatego że, dokąd, dokądkolwiek, dopiero, dopiero gdy, dopóki; gdy, gdyby, gdyż, gdzie, gdziekolwiek; ile, ilekolwiek, ilekroć, ile razy, ile że, im, iż, iżby; jak, jakby, jak gdyby, jaki, jakikolwiek, jakkolwiek, jako, jakoby, jako że, jakżeby, jeśli, jeśliby, jeżeli, jeżeliby; kędy, kiedy, kiedykolwiek, kiedyż, kim, kogo, komu, kto, ktokolwiek, którędy, który; ledwie, ledwo; mimo iż, mimo że; na co, niech, nim; odkąd, o ile; po co, po czym, podczas gdy, pomimo iż, pomimo że, ponieważ, póki, przy czym; skąd, skądkolwiek, skoro; tak jak, tylko że, tym bardziej że; w miarę jak, wprzód nim, w razie gdyby; za co, zaledwie, zanim, zwłaszcza gdy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza że; że, że aż, żeby.
UWAGA 1: Należy jednak pamiętać o niestawianiu przecinka w utartych zwrotach i frazeologizmach, które często są wprowadzane przez jeden z wymienionych powyżej spójników. Do najczęściej spotykanych tego typu konstrukcji należą następujące połączenia — traktowane nie jako zdania podrzędne, lecz jako pojedyncze okoliczniki: jak z bicza trzasł, kto wie co, leżeć jak ulał, nie wiadomo kiedy, nie wiedzieć po co, po raz nie wiem który, uciec gdzie pieprz rośnie, wiedzieć co w trawie piszczy.
Należałoby tym samym odróżniać wypowiedzenia strukturalnie identyczne, które nabierają zróżnicowanego znaczenia jedynie przez zastosowanie lub pominięcie przecinka, np.
Kto wie co by się wtedy z nim stało. (= Nikt nie wie, co by się wtedy z nim stało), ale: Kto wie, co by się wtedy z nim stało? (= Który z was wie, co by się wtedy z nim stało?), Nie wiadomo kiedy zrobiła się z niej kolubryna. (= Niepostrzeżenie zrobiła się z niej kolubryna), ale: Nie wiadomo, kiedy zrobiła się z niej kolubryna. (= Nie jest jasne, kiedy zrobiła się z niej kolubryna).
UWAGA 2: Przecinek należy również pominąć przed zaimkami względnymi wprowadzającymi takie pozorne zdania podrzędne, które nie są rozwijane, np. Nie dostał kolacji i nie miał pojęcia dlaczego. Postanowił kupić mieszkanie, lecz nie wiedział kiedy. Wiadomo co. - ale: Wiadomo, co wolno. Wiemy kto. - ale: Wiemy, kto to. Nie wiem jak. - ale: Nie wiem, jak dalej.
Połączenia przysłówków, zaimków lub wyrażeń przyimkowych ze spójnikami oddzielamy przecinkiem wówczas, gdy na przysłówek, zaimek lub wyrażenie przyimkowe pada akcent zdaniowy; mówiąc, wyróżnimy te wyrazy za pomocą akcentu, a w miejscu przecinka zrobimy pauzę oddechową, np. Powinieneś postępować tak, aby nikogo nie skrzywdzić. Wzbogacił się wówczas, gdy odziedziczył duży spadek. Cenię go tym bardziej, że jest człowiekiem wspaniałomyślnym. Zanieś tę książkę tam, skąd ją przyniosłeś.
W powyższych przykładach przysłówki, zaimki lub wyrażenia przyimkowe pełnią funkcję okoliczników w zdaniach głównych. Używając odpowiednich okoliczników, podkreślamy czas (wówczas), sposób (tak), stopień (tym bardziej) oraz miejsce (tam). Wyrażenia o identycznej lub podobnej budowie występują również w funkcji spójników zestawionych; w takich wypadkach należą one do zdania podrzędnego, a przecinek stawiamy przed nimi: Powinieneś postępować szlachetnie, tak aby nikogo nie skrzywdzić. Wzbogacił się, wówczas gdy odziedziczył duży spadek. Zanieś tę książkę, tam skąd ją przyniosłeś.
Jeśli jednak pierwszy człon takiego połączenia poprzedzony jest dodatkowym określeniem typu: dopiero, właśnie, przecinek stawiamy między jego składnikami: Zadzwonię do ciebie dopiero wtedy, gdy skończę rozmowę z interesantem. Zanieś tę książkę właśnie tam, skąd ją przyniosłeś.
Najczęściej spotykanymi połączeniami tego typu są: dlatego iż, dlatego że, dopiero gdy, podobnie jak, potem gdy, tak aby, tak by, tak iż, tak jak, tak jakby, tak że, tak żeby, taki jak, taki sam jak, tam gdzie, tam skąd, ten sam co, teraz gdy, to co, tym bardziej iż, tym bardziej że, w miarę jak, wprzód nim, wtedy gdy, z chwilą gdy.
Nie rozdziela się dwóch sąsiadujących spójników, spójnika i zaimka względnego, zaimka względnego i spójnika, typu a choć, a gdy, a jeśli, a kiedy, a mianowicie, a ponieważ, a więc, a że, i choć, który jeśli, że aby, że gdy, że jeśli, np. Często chadzał na spacery, a gdy się zmęczył, siadał zawsze na tej samej ławce. Opowiadał wszystkim, że gdy wygra dużo pieniędzy, rozda je ubogim. Przyrzekł mi, że jeśli będzie trzeba, zawsze mi pomoże.
Zdania tego typu możemy jednak wydzielić dwoma przecinkami lub dwoma myślnikami, gdy chcemy podkreślić, że są zdaniami wtrąconymi: Wrócił z zagranicy i, choć potrzebował odpoczynku, rzucił się w wir codziennych zajęć. Opowiadał wszystkim, że — gdy wygra dużo pieniędzy — rozda je ubogim.
Imiesłów zakończony na -ąc, -łszy, -wszy — bez względu na to, jak interpretujemy jego funkcję w zdaniu — w zasadzie oddziela się przecinkiem wraz z ewentualnymi jego określeniami od poprzedzającej go lub następującej po nim reszty zdania lub wydziela się go przecinkami, jeśli jest wtrącony w zdanie: Patrząc z bliska na telewizor, męczysz wzrok. Wlókł się, kulejąc, brzegiem lasu. Obudziwszy się, o niczym już nie pamiętał. Przeskoczywszy rów, znalazł się już na swoim polu. Uczniowie, słuchając napomnień, spoglądali na siebie z zakłopotaniem. Dzięki temu, robiąc nadal swoje, nikomu się nie narażali.
UWAGA: W odniesieniu do imiesłowu wyjąwszy (= oprócz) jednak przecinek się pomija: Wyjąwszy słodycze nie miał żadnych słabości.
a) Przecinka nie stawia się pomiędzy zwrotem imiesłowowym a bezpośrednio poprzedzającym go spójnikiem (np. i, a, iż, że) lub zaimkiem względnym (np. jaki, który, co): Nie spodziewał się, że napisawszy bardzo dobry artykuł, będzie go musiał jeszcze poprawiać. Gonzalo pędem biegł z obawy, żeby tamci jemu w tłumie nie zginęli, i odnalazłszy ich, mnie znaki dawał, bym pośpieszał.
b) Wyjątek możemy uczynić tylko w wypadkach, gdy chcemy podkreślić, że po spójniku nastąpiło zawieszenie głosu, tzn. że zdanie ma charakter wtrącony, np. Powiedziała, że ma nas dość i obróciwszy się na pięcie, wyszła. Powiedziała, że ma nas dość i, obróciwszy się na pięcie, wyszła.
W pierwszym przykładzie informujemy jedynie o dodatkowych okolicznościach towarzyszących wydarzeniu. W drugim dorzucamy poboczną informację, a zawieszając głos, zapowiadamy, że zaskoczy ona słuchacza.