Metody aktywne - szansą dla edukacji

Pytanie to odnosi się również do edukacji, a w dobie przemian staje się dla niej kluczowym pytaniem o sposób pracy, o jej efektywność, o kierunek zmian. Wkraczając w zakres dydaktyki, pytanie odnosić się będzie do metod kształcenia.

Według prof. Wincentego Okonia metoda to systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, bądź układ czynności nauczyciela i uczniów wypróbowany i systematycznie stosowany w celu spowodowania określonych zmian w osobowości uczniów. W literaturze dydaktycznej spotykamy wiele typologii metod kształcenia w zależności od czynnika stanowiącego kryterium podziału. Wyodrębniamy więc metody:

• nauczania i uczenia się,

• dydaktyczne i wychowawcze,

• słowne, oglądowe i praktyczne,

• wykorzystujące aktywność myślową ucznia,

• obserwacji i naśladownictwa.

Prof. Cz. Kupisiewicz dokonuje podziału na metody: słowne, pomiaru i pokazu, ćwiczeniowo-praktyczne, problemowe, programowane i mieszane, a prof. W. Zaczyński dzieli je na: metody przekazywania wiadomości, metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy, metody kontroli i oceny oraz nauczania programowanego. Chodzi o wybór takiego modelu pracy, który zaangażuje całą osobowość ucznia, a nie tylko jedną sferę jego aktywności, bądź tylko sferę aktywności nauczyciela.

Sięgając do literatury, odnajdujemy taki podział metod, który pozwala ująć w całość wielokierunkową aktywność ucznia. Jest to znana koncepcja wielostronnego kształcenia prof. Wincentego Okonia. Koncepcja ta odnosi się do każdego etapu kształcenia, począwszy od kształcenia zintegrowanego, a skończywszy na kształceniu uniwersyteckim, również w odniesieniu do oświaty równoległej. Przyswajanie nowej wiedzy dokonuje się przez działanie, odkrywanie, przeżywanie. Dzieje się to za sprawą następujących metod: problemowej, praktycznej i eksponującej.

Metoda problemowa zakłada, że uczniowie będą odkrywać nową wiedzę, badać, poszukiwać, eksperymentować, co wpłynie na zrozumienie ukrytych w problemie treści. Przejawem metody praktycznej jest proces dydaktyczno-wychowawczy oparty na działaniu, dzięki czemu uczniowie nabywają wiele umiejętności niezbędnych w życiu codziennym. Metoda eksponująca dotyczy przeżywania różnych stanów emocjonalnych towarzyszących odkrywaniu i działaniu.

*

Wykorzystywanie teorii wielostronnego kształcenia w praktyce edukacyjnej stwarza ogromne możliwości wielokierunkowego oddziaływania na osobę ucznia przez nauczyciela, jak również wskazuje na wielostronność aktywności samego ucznia (poznawczej, intelektualnej, motorycznej, moralnej, emocjonalnej). Sprzężenie metod wielostronnego rozwoju, ich wzajemne przenikanie się, uzupełnianie i kompensowanie sprzyja lepszemu poznaniu, pełniejszemu zrozumieniu, trwalszemu oraz skuteczniejszemu zapamiętywaniu i kodowaniu wiedzy w umyśle ucznia, a te elementy stanowią fundament edukacji. Lepiej bowiem zapamiętujemy to, co pełniej, wielozmysłowo poznamy w atrakcyjnej dla uczącego się formie. Bardzo ważne są przy tym relacje pomiędzy uczestnikami procesu: nauczyciel i uczniowie stanowią zespół osób wzajemnie się wspierających, budujących zaufanie, zrozumienie i pełną akceptację swoich pomysłów.

Naturę takich zachowań można analogicznie odnieść do stylu demokratycznego w szkole, opartego na rzeczywistej współpracy i wzajemnym zaangażowaniu w zadanie, za którego powodzenie lub porażkę ponoszą odpowiedzialność obie strony. W metodach aktywnych bardzo ważne jest porozumienie między uczestnikami i chęć wejścia w zadanie, wynikające z wewnętrznego przekonania, że warto się zająć danym problemem. Aby zaistniało porozumienie i zrozumienie, musi się rozwinąć pełna i rzeczywista komunikacja w danej grupie, czyli wymiana informacji między nauczycielem i uczniami, którzy pozostają ze sobą w bezpośrednim kontakcie. To ona otwiera liczne możliwości wzajemnego oddziaływania. Nauczyciel staje się współorganizatorem życia w klasie, które skupia się wokół osoby ucznia. On sam jest źródłem pomysłów, może brać czynny udział w projektowaniu i planowaniu zadań.

*

Druga metoda otwierania interakcji - znana z literatury jako podążanie za dzieckiem - jest preferowana w kształceniu ze względu na rozwój indywidualności i spontaniczności ucznia. Jeżeli wspólnym polem uwagi jest obiekt spontanicznego zainteresowania ucznia, temat zajęć staje się niejako jego własnością. Sposób pracy odwołuje się do jego wyobraźni, zdolności odkrywczych i umożliwia rozumowanie. W aktywnym komunikowaniu się następuje zmniejszenie dystansu społecznego między nadawcą a odbiorcą komunikatu.

Na podmiotowej interakcji społecznej opierają swe założenia metody wspierania edukacyjnego, poruszające się w obszarze działaniowym metod aktywnych, ponieważ są zorientowane głównie na ucznia, jego możliwości i potrzeby, a także oczekiwania. Nauczyciel wchodzi w rolę współpartnera uczniów w obliczu sytuacji problemowej. Czynnikiem wymiernym podmiotowej interakcji są informacje czy też określone stany emocjonalne. Dynamiczna interakcja wspierająca eksponuje osobę wspierającą i odbierającą wsparcie. Takiego typu interakcja jest oparta na poczuciu odpowiedzialności za rodzaj udzielonego wsparcia w stosunku do potrzeb danej osoby. Efektem interakcji wspierającej jest rozwiązanie problemu lub maksymalne, satysfakcjonujące obie strony zbliżenie się do niego. Problem może dotyczyć sytuacji trudnej i wówczas celem będzie odnalezienie sposobu skutecznego jej przezwyciężenia. Wyznacza to styl pracy nauczyciela ujmującego ucznia w sposób podmiotowy, z jego możliwościami, potrzebami i oczekiwaniami. Uczeń staje się więc głównym kryterium doboru celów, treści i metod kształcenia, niezależnie od programu i rozkładów nauczania.

Pojęcie metod aktywnych jest bliskie pojęciu kształcenia określanego jako dynamiczny proces formowania się człowieka, polegający na ciągłym wyborze treści oraz sposobów działania nauczyciela i ucznia tudzież na takim doborze warunków uczenia się, aby uczeń przeżywał kształcenie jako swój własny proces, sprawiający jemu samemu satysfakcję, a zarazem, aby jak najchętniej przystępował do jego realizacji i kontynuacji. Metody w decydującym stopniu wpływają na skuteczność pracy dydaktycznej i sukces edukacyjny uczniów. Metody aktywne wyzwalają aktywność ucznia, sprzyjają rozwojowi postaw twórczych, ponieważ opierają się na jego zamiłowaniach i zainteresowaniach. Ważna jest też wiara w powodzenie, pomimo iż zadanie wykracza poza dotychczasowe umiejętności ucznia. Pozwala to jednak jemu się rozwijać i sięgać po coraz trudniejsze zagadnienia.

*

Metody aktywne stają się wyzwaniem i szansą nowej edukacji, ponieważ wykorzystują potencjalne możliwości tkwiące w każdym uczniu, przygotowują go do pełnego odbioru rzeczywistości za pomocą wszystkich zmysłów, rozwijają umiejętność uczenia się, uczą prawidłowej komunikacji, dyskutowania, trudnej dziś sztuki konwersacji, zadawania twórczych pytań, umiejętności pracy w zespole, radzenia sobie w trudnych sytuacjach, sposobów przezwyciężania trudności, planowania i organizowania pracy indywidualnej i grupowej, sprzyjają lepszemu poznawaniu się, budowaniu więzi w grupie, umiejętności gromadzenia doświadczeń o sobie samym i innych, wyzwalają aktywność twórczą poprzez twórcze, absorbujące zadania, pozwalają mu ocenić swoje dotychczasowe możliwości, ośmielają ucznia, pozwalają wyzbyć się wielu zahamowań i odrzucić pewne stereotypy myślowe, uczą solidarności i współodpowiedzialności, uczą podejmowania działań na rzecz własnej klasy, szkoły, miejscowości.

Możliwości i sposobów wykorzystywania metod aktywnych na zajęciach z uczniami dostarcza nauczycielowi bieżąca sytuacja szkolna. Każdą lekcję, każdy temat można zaprezentować w atrakcyjnej formie, angażując uczniów, dając im do rozwiązania ważny społecznie lub naukowo problem. Metody aktywizujące mogą przybierać postać gier, zabaw, zagadek, eksperymentów, metody sytuacyjnej i inscenizacyjnej, dyskusji, potyczek słownych, ćwiczeń dramowych, wykładu, debat, burzy mózgów, pantomimy, szybkiego czytania, wywiadów, śledztwa, budowania projektów.

Praktycznych porad dotyczących włączania metod aktywizujących w proces kształcenia udziela Przewodnik po metodach aktywizujących. Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, którego autorkami są nauczycielki E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska wdrażające w swej pracy pedagogicznej aktywny model kształcenia. Znajdziemy tam cały wachlarz metod aktywizujących możliwych do zastosowania na różnych etapach kształcenia. Metody dotyczą podejmowania różnych działań i różnych sposobów aktywizowania uczniów.

Zakres prezentowanych metod jest bardzo szeroki i możliwy do zastosowania w różnych sytuacjach dydaktycznych, w zależności od natury problemu, możliwości i potrzeb danej grupy, od sprawności, jaką nauczyciel chce wykształcić. Stosowanie metod aktywnych absorbuje czasowo i czynnościowo nauczyciela, który musi się do takich zajęć rzetelnie przygotować, określić kompetencje uczniów przed zadaniem i po nim, przygotować odpowiednie materiały, zorganizować miejsce do pracy, poznać dokładnie metodę, by móc wypełnić jej założenia.

Wobec tak wielu zalet przypisywanych metodom aktywnym, które stanowią ogromne wyzwanie dla współczesnej dydaktyki, pozostaje zachęcenie do ich systematycznego wykorzystywania w praktyce szkolnej, tak by stały się nieodzownym elementem planowania pracy pedagogicznej na dziś i na jutro.

Metody pracy

Realizując program wychowania przedszkolnego wykorzystujemy elementy wielu atrakcyjnych metod wspierających aktywność, samodzielność, zachęcających do twórczych poszukiwań, pozwalających na ukazaniu zalet i walorów każdego dziecka.

Metoda aktywnego słuchania muzyki Bati Strauss

Istotą tej metody jest chęć przybliżenia dzieciom muzyki klasycznej poprzez tzw. "aktywne słuchanie". Polega ono na wykonywaniu prostych układów rytmiczno - tanecznych proponowanych przez nauczyciela. W przypadku dzieci młodszych są to ruchy ilustrujące krótkie opowiadanie związane z każdym utworem muzycznym. Zabawy rytmiczne są pierwszym etapem przygotowującym do wprowadzenia instrumentów perkusyjnych, z którymi dziecko ma możliwość aktywnego uczestniczenia w utworze muzycznym jako współwykonawca lub dyrygent.

Metoda Integracji Sensorycznej (SI)

Jest metodą terapii dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Została opracowana przez psycholog Jean Ayres i zaadoptowana jako technika wspomagająca w rewalidacji dzieci z uszkodzeniami centralnego układu nerwowego. SI jest metodą opartą na wszechstronnej aktywności ruchowej dziecka w aranżowanych przez terapeutę sytuacjach. W procesie tym, mózg otrzymane ze wszystkich zmysłów informacje segreguje, rozpoznaje, interpretuje, łączy ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami, odpowiadając na wymagania płynące ze środowiska.
Badania wykazały, iż dzieci, które podlegały terapii integracji sensorycznej w okresie przedszkolnym nie miały specjalnych problemów w szkole.

Metoda twórczego ruchu Carla Orffa

Polega na twórczym obcowaniu z muzyką realizującym się w różnych formach ruchu: tańcu, śpiewie, mowie, grze na instrumentach, pantomimie. Twórca tej metody wyszedł z założenia, iż ćwiczenie gimnastyczne należy rozwijać w ścisłej korelacji z kulturą rytmiczno - muzyczną oraz kulturą słowa. Głównym celem i zadaniem metody jest wyzwolenie u dzieci tendencji do samoekspresji i rozwijania inwencji twórczej (zwłaszcza w powiązaniu muzyki z ruchem). Zarówno muzyka jak i ruch oraz żywe słowo przenikają się wzajemnie, przy czym w konkretnych ćwiczeniach dominuje zwykle jeden z wymienionych elementów. Tworzenie, odtwarzanie i słuchanie stanowią integralną całość, a rozumiana w ten sposób aktywność muzyczna jest instrumentem twórczego rozwoju. Nie ma w metodzie Orffa miejsca dla bierności, gdyż by naprawdę zrozumieć i odczuć sens jego idei, należy samemu aktywnie uczestniczy we wspólnym działaniu.

Metoda gimnastyki twórczej (ekspresyjnej) Rudolfa Labana

To improwizacja ruchowa bez pokazania wzorca ruchu przez nauczyciela. Ważną rolę odgrywa tu inwencja twórcza ćwiczących, ich pomysłowość, fantazja doświadczenie ruchowe. W metodzie tej posługuje się różnymi formami ruchu, takimi jak: odkrywanie, naśladowanie, inscenizacja, gimnastyka wykorzystująca ruch naturalny, pantomima, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, taniec, opowieść ruchowa, itp. Nauczyciel staje się współuczestnikiem i współpartnerem zabaw. Metoda ruchowa ekspresji twórczej daje możliwość rozwijania się w zakresie między innymi: wyczucia własnego ciała, wyczucia przestrzeni, wyczucia ciężaru ciała (siły), doskonaleniu płynności ruchu, w zakresie kształtowania umiejętności współdziałania z partnerem lub grupą.

Wspomaganie rozwoju umysłowego dzieci wg Edyty Gruszczyk - Kolczyńskiej i Ewy Zielińskiej

Jest niezmiernie ważne u wszystkich dzieci, nawet u tych, u których rozwój mieści się w normie. W szczególności jednak powinniśmy poświęcić uwagę dziecku, gdy pojawiają się trudności rozwojowe. Pani Edyta Gruszczyk Kolczyńska i Ewa Zielińska na podstawie długich obserwacji stworzyły program wspomagania rozwoju umysłowego łącząc go w jeden proces:

• intensywne wspomaganie rozwoju inteligencji operacyjnej dzieci,

• kształtowanie odporności emocjonalnej potrzebnej dzieciom do pokonywania trudności,

• rozwijanie umiejętności matematycznych dokonywanych w naturalnych sytuacjach życia codziennego, podczas nadarzających się okazji i wymaganych potem na lekcjach matematyki.

Co wyróżnia ten program spośród innych form? Przedstawiany program, nawet gdy przeprowadza się go z dzieckiem bardzo intensywnie, nie jest dla dziecka przykry. Nie wiąże się z długotrwałym wysiłkiem. Jest to forma zabawy, radosnego działania dziecka.

Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne

Ma na celu stworzyć dziecku okazję do poznania własnego ciała, usprawnienia motoryki, poczucia swojej siły, sprawności i w związku z tym możliwości ruchowych. Dziecko zaczyna mieć zaufanie do siebie, zyskuje też poczucie bezpieczeństwa. Podczas ćwiczeń ruchowych dziecko może poznać przestrzeń, w której się znajduje, przestaje ona być dla niego groźna. Czuje się ono w niej bezpiecznie, staje się aktywne, przejawia większą inicjatywę, może być twórcze. Dzielenie przestrzeni z drugą osobą nie musi być zagrażające, może stać się źródłem nawiązania bliskiego kontaktu, opartego na zaufaniu i współpracy, daje możliwość poczucia wspólnoty i przeżycia szczęścia.
Warunkiem prowadzenia zajęć jest zabawowa, radosna atmosfera, możliwość osiągania sukcesu w każdym ćwiczeniu i wspólna satysfakcja z pokonywania trudności.

Metoda Pedagogiki Zabawy

W pedagogice zabawy bardzo istotne jest to, iż z repertuaru tradycyjnych zabaw wybiera się tylko te, które nie stwarzają napięcia powodowanego nadmierną rywalizacją i nie ośmieszają jej uczestników. Proponowane zabawy sprzyjają aktywności wszystkich członków grupy. Metoda ta posługuje się różnymi środkami, takimi jak: słowo pisane i mówione, gest, ruch, taniec, malowanie, dotyk, dźwięk, odgrywanie ról, pantomima. Sytuacje stwarzane w trakcie zabawy uczą dzieci wypowiadania swoich uczuć na forum publicznym i poszanowania uczuć innych. Pomagają także dostrzec wartość i różnorodność członków grupy wynikającą z ich dotychczasowych doświadczeń, zdolności, umiejętności, wrażliwości, wyobraźni czy wiedzy. Pedagogika zabawy pozwala na zmniejszanie lęku, obaw, dystansu między wszystkimi członkami grupy, w tym także między prowadzącym, np. wychowawcą a grupą. Spośród wielu znanych z różnych źródeł zabaw wybiera się i modyfikuje tylko te, które są przyjazne dla dziecka.

Metoda Dobrego Startu Marty Bogdanowicz

Jej założeniem jest jednoczesne rozwijanie funkcji językowych i funkcji spostrzeżeniowych: wzrokowych, słuchowych, dotykowych, kinestetycznych i motorycznych oraz współdziałania między tymi funkcjami, czyli integracji percepcyjno-motorycznej. Metoda dobrego startu wszechstronnie oddziaływuje na rozwój psychomotoryczny dziecka i ułatwia naukę czytania i pisania. Może być wykorzystywana w pracy z dziećmi prawidłowo rozwijającymi się w celu stymulowania rozwoju, jak i z dziećmi o zaburzonym rozwoju w celu rehabilitacji zaburzeń. Metoda spełnia również rolę profilaktyczną. Zapobiega występowaniu dysleksji rozwojowych, czyli specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, a tym samym niepowodzeniom szkolnym. Elementem uatrakcyjniającym zajęcia są odpowiednio dobrane do ćwiczeń piosenki o tematyce dziecięcej.

Kinezjologia Edukacyjna Paula Dennisona

Polega na wykonywaniu zestawów ćwiczeń pomagających między innymi dzieciom mającym trudności z czytaniem, pisaniem, z zapamiętywaniem, a także z nawiązywaniem kontaktów z otoczeniem, wspiera układ odpornościowy.
Ważnym elementem ćwiczeń jest picie wody (nasz organizm w większości składa się z wody, picie wody pobudza energię). Woda jako najlepszy elektrolit zapewnia efektywne przyswajanie, przetwarzanie i przechowywanie informacji, a także sprawny przebieg elektrycznych i chemicznych procesów w mózgu i całym ciele. Metoda ta pobudza do rozwoju zablokowane wcześniej wskutek stresu, chorób lub błędów wychowawczych możliwości fizyczne intelektualne i psychiczne.

Metoda Knillów

To programy aktywności opracowane przez Mariannę Knill i Christophera Knilla. Stanowią ramy, dzięki którym rozwija się kontakt społeczny, ruch i zabawa. Programy mogą być stosowane przez każdą osobę, która ma regularny kontakt z dzieckiem. Można je wykonywać codziennie i jeśli to możliwe o tej samej porze dnia. Podstawą jest to, że dziecku jest dane inne niż do tej pory zaplanowane i systematyczne, doświadczenie ruchów takich jak: naciskanie i kulanie przedmiotów, obracanie ich, pocieranie ich, przekładanie różnych rzeczy z ręki do ręki itp. Dziecko musi być świadome wykorzystywania swoich rąk, nóg, ust, ramion, stóp i całego swojego ciała podczas używania ich w tak prostych czynnościach jak jedzenie i ubieranie oraz podczas zabawy i w komunikacji z innymi.
Do programów dołączone są kasety ze specjalnie skomponowaną muzyką, która powinna towarzyszyć wszystkim aktywnościom.

7

---