Projektowanie planów pracy wychowawczo-dydaktycznej w przedszkolu.
Plan nauczania
Plan - ( w ujęciu Słownika języka polskiego) to „zamiar, zamysł, pomysł, projekt”.
Plan (wg T. Kotarbińskiego) to „opis możliwego w przyszłoci doboru i układu czynności zjednoczonych wspólnym celem lub możliwego w przyszłoci doboru i układu części składowych wytworu czynności tak zjednoczonych”.
Planować - ( w ujęciu Słownika języka polskiego) to „układać, snuć plany, projekty; zamierzać coś opracować, przygotować plany”.
Planowanie - ( w ujęciu Małej encyklopedii prakseologii i teorii organizacji) to „sporządzanie planów jako etap przygotowania czynu złożonego”.
Planowanie (wg Kotarbińskiego) to czyn zbiorowy, którego czynnikiem składowym jest cel. Samo planowanie jest czynnością przygotowawczą, zawierającą w przeważnej mierze opisy czynności przygotowawczych. Jest ono opisem zamierzonych działań nauczyciela.
Planowanie (wg Brzezińskiej) polega na przemyślanym przewidywaniu przebiegu i rezultatów określonych procesów zgodnie z przygotowanym zarysem czynności, które obejmuje wyszczególnienie zadań, jakie mogą być wykonane w ustalonych terminach, osób odpowiedzialnych za ich wykonanie, metod i środków koniecznych do ich realizacji oraz sposobów kontroli i oceny rezultatów działania.
Plan nauczania (wg Wincentego Okonia) „to wykaz przedmiotów nauczania z wyszczególnieniem rodzajów zajęć i liczby godzin przeznaczonych na nie w poszczególnych latach nauki. Niekiedy plan nauczania wyszczególnia również formy kontroli osiągnięć uczniów. W krajach zachodnich na miejsce pojęcia plan nauczania wprowadzono pojęcie - curriculum”.
Planowanie pracy dydaktycznej
Jednym z głównych warunków skuteczności wszelkiego świadomego i celowego działania, zwłaszcza długotrwałego złożonego jest planowanie. Polega ono na gruntownie przemyślanym przewidywaniu czynności, który obejmuje z jednej strony listę zadań, jakie mają być wykonane w ustalonym terminie, z drugiej zaś wskazuje realizatorów, metody oraz środki urzeczywistnienia tych zadań, a ponadto sposoby kontroli i oceny uzyskanych wyników. Tak rozumiane planowanie spełnia ważną rolę nie tylko w produkcji, w przestrzennym zagospodarowaniu kraju itp., lecz również w rozwoju oświaty i szkolnictwa wyższego oraz szeroko pojmowanej pracy dydaktyczno - wychowawczej. Tego rodzaju planowanie jest warunkiem koniecznym skuteczności procesu nauczania - uczenia się, gdyż chroni nauczyciela od przypadkowości i chaotyczności działania oraz pozwala mu ocenić, czy i ewentualnie w jakim stopniu realizuje on wyznaczone cele nauczania i wychowania. Planowanie uważane jest za jedno z najważniejszych zadań podejmowanych przez nauczyciela. Wymaga ono nie tylko zrozumienia kluczowych zasad nauczania, świadomości wymagań programowych ale również rozumienia potrzeb i uczniów. W „rękach” nauczyciela. Który łączy refleksyjność z dobrym opanowaniem warsztatu, „obowiązujące: w planowaniu procedury łagodzi nieco elastyczność i intuicja, a wzbogaca jego wyobraźnia i osobiste fascynacje. Planując pracę dydaktyczną, nauczyciel zastanawia się nad doborem odpowiednich celów operacyjnych, treści programowych, form oraz środków dydaktycznych. Uwzględnia również różnice indywidualne w rozwoju uczniów, bazę materialną oraz inne czynniki środowiskowe. Planowanie pozwala nauczycielowi na wnikliwą, dokładną oraz twórczą pracę własną i uczniów. Nauczanie jest więc procesem świadomym i celowym, którym kieruje nauczyciel. Musi on prawidłowo pod względem metodycznym zaplanować i realizować go zgodnie z przyjętymi założeniami i całą procedurą tegoż planowania.
Prakseologiczne prawidłowości planu wg Półturzyckiego to
cele i zadania,
jego konkretność,
ekonomiczność,
operatywność,
elastyczność,
przejrzystość i zrozumiałość,
wewnętrzna zgodność.
Organizacja pracy dydaktycznej
W szkole to takie zharmonizowanie funkcji szkoły jako całości, że wszystkie składające się na nią elementy przyczyniają się do powodzenia tej pracy, czyli zapewniają osiąganie założonych rezultatów edukacji szkolnej. Nie ulega wątpliwości, że realne zaplanowanie pracy dydaktycznej jest jednym z warunków jej skutecznej organizacji.
Założenia planowania dydaktycznego (wg R.M. Gagne, W.W. Wagnera, L.J. Brigisa, W. Dicka, L.Cereya), których zdaniem nauczanie projektuje się po to, aby aktywizować i wspierać proces uczenia się uczniów. Dlatego planowanie: • Musi być skierowane na wspomaganie indywidualnego uczenia się • Musi być długofalowe i doraźne • Powinno uwzględniać indywidualny rozwój człowieka • Powinno przebiegać wg określonych faz/ procedur
Po co planować proces dydaktyczny?
Planowanie jest nieodłącznym elementem działań dydaktycznych i wychowawczych szkoły i nauczyciela. Wątpiącym, czy w ogóle warto planować, należy przypomnieć, że działanie to może przynieść wiele korzyści:, w tym m.in.: • wspomaga efektywność procesu kształcenia, zwiększa skuteczność nauczania i wychowania, • pozwala lepiej wykorzystać potencjał zarówno ucznia jak i nauczyciela ( wiedzy, motywacji, środków własnych i uczniów), • chroni przed przypadkowością i chaotycznością działań i decyzji, • zapewnia rytmiczność osiągania założonych celów, stosowane systemowo, w całej szkole - umożliwiają integrację kształcenia i wszelkich poczynań związanych z edukacją. Tym samym planowanie powinno stać się podstawowym elementem budowania profesjonalnego warsztatu pracy nauczyciela
Warunki skutecznego planowania - podstawowe informacje. Skuteczne planowanie wymaga:
• Znajomości stanu wiedzy i umiejętności uczniów • Znajomości podstawy programowej, programu nauczania, standardów wymagań egzaminacyjnych, • Znajomości warunków organizacyjnych realizacji procesu nauczania - uczenia się • Znajomości metodyki • Znajomości podstaw teorii pomiaru dydaktycznego • Znajomości podstaw teorii uczenia się.
Nowoczesne planowanie powinno zapewnić nauczycielowi:
• rytmiczność osiągania celów edukacyjnych, • zdolność do modyfikowania i unowocześniania kształcenia,
• ochronę przed rutyną i monotonią dydaktyczną,
• samowiedzę i samoocenę pracy dydaktycznej,
• lepsze wykorzystanie zasobów własnych i ucznia, • zwiększyć aktywność ucznia w procesie nauczania - uczenia się.
W JAKI SPOSÓB PLANOWAĆ PRACĘ DYDAKTYCZNĄ? Pamiętamy, że planujący stawia sobie lub zakłada jakiś cel i obmyśla środki do tego celu - mawiał prakseolog Tadeusz Kotarbiński. Co jest celem Twojego działania jako dydaktyka? Większość z nauczycieli odpowie: wysoka jakość kształcenia. Nim zaczniemy wchodzić w szczegóły planowania, zastanówmy się, co ten cel znaczy dla Ciebie. Najpewniej powiemy - mój cel zostanie osiągnięty, kiedy na koniec semestru (roku, etapu edukacji) mój uczeń okaże się człowiekiem dobrze wykształconym, osiągającym pozytywne, oczekiwane zarówno przez niego, jak i przeze mnie wyniki kształcenia, mający sukcesy (na własną miarę - dodajmy, pamiętając o indywidualnym wspieraniu ucznia w jego rozwoju).
Wyróżniamy następujące rodzaje planowania dydaktycznego :
Roczny plan dydaktyczny
Nauczyciel, przygotowując się do realizacji zadań dydaktycznych czekających go w nowym roku szkolnym, sporządza dla każdej klas, w której ma uczyć roczny plan nauczania w zakresie swojej specjalności, zwany także rozkładem materiału. Podstawę opracowania tego planu stanowi program odpowiedniego przedmiotu. Zawartym w programie hasłom nadaje się bardziej szczegółowy charakter, uwzględniając przy tym zadania i warunki pracy w danej klasie, a zwłaszcza stopień zaawansowania uczniów w nauce, posiadane środki dydaktyczne, zakres i sposoby rozwinięcia poszczególnych haseł programu figurujących w odpowiednich rozdziałach i podrozdziałach podręcznika, przewidziane wycieczki, liczbę godzin służących powtarzaniu przerabianego materiału, jego kontroli i ocenie.
Roczny plan nauczania wpisuje się na ogół - jeśli administracyjne przepisy nie stanowią inaczej - na początku roku szkolnego do dziennika zajęć danej klasy od razu na wszystkie okresy nauki lub w ustalonych przez władze szkolne terminach dla każdego okresu oddzielnie . Plany roczne zawierają na ogół wykaz tzw. Grup tematycznych odnoszących się do poszczególnych jednostek metodycznych.
Podstawową jednostkę czasu pracy w przedszkolu stanowi rok szkolny. Rozpoczynając zajęcia zintegrowane nauczyciel powinien zaplanować pracę na cały najbliższy rok. W planie
rocznym uwzględnia się najczęściej
a) Liczbę porządkową grup tematycznych
b) Tematy bloków (tygodnia)
c) Czas przeznaczony na realizację poszczególnych grup tematycznych
d) Środki dydaktyczne.
Okresowy plan dydaktyczny
W okresowych planach dydaktycznych eksponuje się tematy poszczególnych lekcji. Za celowość ich sporządzania przemawia zarówno fakt, iż wyznaczają one konkretne i zarazem szczegółowe zadania dydaktyczne, jaki i to, że pozwalają uwzględniać zmiany wynikające np. z szybkiej lub opóźnionej realizacji okresowych haseł programu w ciągu poprzedniego okresu nauki. Plany te są więc, po pierwsze rozwinięciem planów rocznych, a po drugie, stanowią podstawę racjonalnego, bo aktualizowanego okresowo pojedynczych lekcji. Plan roczny stanowi podstawę do sporządzania semestralnego, kwartalnego,
miesięcznego bądź tygodniowego planu pracy edukacyjnej w systemie zintegrowanym. Podstawą do opracowania takiego planu pracy edukacyjnej jest gruntowna znajomość celów operacyjnych, treści kształcenia z zakresu poszczególnych obszarów edukacyjnych, podręczników oraz środków dydaktycznych. Przed opracowaniem tematów bloku należy dokonać analizy porównawczej treści haseł programowych z odpowiednimi rozdziałami wybranego przez nauczyciela podręcznika i opracować bilans czasu na ich realizację. W obrębie każdej dziedziny edukacji należy ustalić, w jakie podstawowe wiadomoci,
umiejętności a następnie kompetencje musza być wyposażeni wszyscy uczniowie.
Codzienny plan dydaktyczny
Obejmuje on Następujące punkty :
a) Temat;
b) Założone do zrealizowania cele dydaktyczne i wychowawcze wyrażone najczęściej w kategoriach czynności, jakie w wyniku lekcji mają być opanowane przez uczniów;
c) Porządek lekcji, na który składają się przeważnie: czynności przygotowawcze, jak np. sprawdzenie listy obecności uczniów, kontrola pracy domowej itp., czynności końcowe, do których należy zwykle utrwalenie przerobionego na lekcji materiału oraz zadanie uczniom pracy domowej.
Szczegółowym rozwinięciem planu zajęć edukacyjnych jest konspekt. Konspekt (w ujęciu Słownika języka polskiego) to „szkic utworu, wykładu, przemówienia; zarys czegoś skrót, streszczenie”.
Wymagania wobec konspektu wg J. Ochenduszki:
Konspekt powinien być ściśle zorientowany na cele lekcji.
Cele lekcji nie mogą być „ozdoba konspektu”, ani jego marginalnym elementem.
Konspekt powinien być skoncentrowany na czynnościach uczniów.
Konspekt powinien zawierać cele końcowe zajęć i pośredniczące (środki do celu).
Konspekt powinien akcentować adekwatna do potrzeb uczniów sekwencję czynności uczenia się uczniów.
Konspekt powinien być ściśle powiązany z planowaniem wynikowym.
Konspekt powinien zapewniać „sprzężenie zwrotne” w doskonaleniu nauczania przez zawieranie elementów ewaluacyjnych.
Konspekt powinien umożliwiać oryginalne sposoby osiągania celów przez projektowanie sekwencji czynności pośrednich (zadań dydaktycznych). Konspekt powinien służyć samoocenie i rozwojowi samowiadomoci dydaktycznej nauczyciela.
Konspekt powinien być prosty w budowie, łatwy w wykorzystaniu i nie ograniczający możliwości bieżących modyfikacji.
Literatura przedmiotu dostarcza wielu typologii planów dydaktycznych.
Wśród nich można wskazać m.in. na typologię według:
Cz. Kupisiewicza - plan roczny, plan okresowy, plan lekcji
R.I. Arendsa - plan liniowy, plan nieliniowy lub plan roczny, semestralny, tygodniowy, dzienny i jednostki tematycznej,
J. Półturzyckiego - plan konkretnych zajęć dydaktycznych, plan realizacji całego programu, plan tematyki objętej kontrolą i zaliczeniem
Natomiast planowanie dydaktyczne B. Niemierko podzielił na trzy etapy skutecznego nauczania. • Planowanie kierunkowe o zasięgu roku szkolnego, semestru. • Planowanie wynikowe dotyczące działu programowego lub większej jednostki tematycznej. • Planowanie metodyczne dotyczące jednej lub kilku lekcji.
1. Planowanie kierunkowe Cele kształcenia + materiał nauczania
Zadaniem planowania kierunkowego jest powiązanie celów poznawczych z celami wychowawczymi (motywacyjnymi, emocjonalnymi) kształcenia i dobranie dla ich realizacji odpowiedniego materiału nauczania z danego przedmiotu. Dotyczy ono często pracy całej szkoły w semestrze lub roku szkolnym. Polega na ustaleniu jakim środkami, poprzez jakie treści kształcenia, mogą być zrealizowane założone cele kształcenia. Plan kierunkowy nie wnika w sposób prowadzenia zajęć, ale determinuje czynności nauczyciela. Planowanie kierunkowe obejmuje więc cele poznawcze, wychowawcze i materiał nauczania; przeciwdziała materializmowi dydaktycznemu, a zwłaszcza ,,dopisywaniu” celów wychowawczych do gotowych konspektów lekcji.
2. Planowanie wynikowe Materiał nauczania + wymagania programowe
Zdaniem B. Niemierko planowanie wynikowe w dydaktyce opiera się na jasno i realistycznie określonych wymaganiach programowych. Podstawą konstrukcji planu wynikowego jest czynnościowy model treści nauczania.Jest to średniookresowy sposób planowania pracy dydaktycznej skoncentrowany na wymaganiach programowych. Z reguły dotyczy ono działu programowego lub dużej jednostki tematycznej. Planowanie to obejmuje materiał nauczania i wymagania programowe w układzie hierarchicznym, dostosowanym do obowiązującej skali stopni szkolnych. Polega również na określeniu i ustopniowaniu wymagań programowych, według których nauczyciel planuje zajęcia, ocenia uczniów i skuteczność własnej pracy. Planowanie wynikowe w dydaktyce opiera się na jasno i realistycznie określonych wymaganiach programowych. Muszą być one zróżnicowane, tak jak zróżnicowane są uzdolnienia, motywacje i potrzeby poznawcze uczniów. Już sama nazwa: plan wynikowy ma określać wynik (rozumiany tu jako nabycie umiejętności). Planowanie wynikowe jest kwintesencją trójwymiarowości i dynamiczności treści kształcenia, integrując w swej strukturze cele edukacyjne z materiałem nauczania. Punktem wyjścia dla opracowania planu wynikowego powinny być sprecyzowane na początku etapu kształcenia wymagania edukacyjne. Plan wynikowy, podobnie jak wymagania edukacyjne, powinien uwzględniać, często złożoną sytuację dydaktyczną, szczególnie szeroki kontekst kształcenia .Dlatego też plany wynikowe nie muszą mieć zawsze takiej samej formy. Zależą przede wszystkim od indywidualnych możliwości uczniów, specyfiki zespołu klasowego, ilości godzin zajęć dydaktycznych, określających zakres realizowanego materiału i innych czynników warunkujących realizacje programu nauczania. Analizując stworzony przez siebie plan wynikowy pamiętajmy, że nie zamieszczono w nim opisu wszystkich pożądanych zachowań ucznia, a jedynie te, które dają się obserwować i są mierzalne.
Planowanie wynikowe - przypomnijmy to raz jeszcze - wspomagające proces sprawdzania i oceniania osiągnięć edukacyjnych ucznia - uzupełniane powinno być przez planowanie działań wychowawczych oraz "codziennie", związane z projektowaniem lekcji.
Etapy budowania planu wynikowego powinny obejmować następujące elementy: • przeanalizowanie dokumentacji programowej: podstawy programowej, programu nauczania, • ocena wstępna przygotowania uczniów oraz kontekst kształcenia. • ustalenie tematów zajęć w wybranym zakresie. • nazwanie oczekiwanych umiejętności uczniów. • ocena wybranych osiągnięć według kryteriów różnicowania wymagań, • klasyfikacja osiągnięcia do poziomu podstawowego i ponadpodstawowego, • ocena trafności, realizmu, hierarchiczności i rzetelności planu.
Możliwości wykorzystania planów wynikowych: jakimi osiągnięciami powinien charakteryzować się uczeń kończący edukację na danym etapie kształcenia), • Urealnienie programu nauczania. • Integrowanie i korelacja między przedmiotowa. • Komunikowanie uczniom wymagań edukacyjnych. • Kształcenie zgodnie z wymaganiami. • Sprawdzanie i ocenianie przedmiotowe. • Samoocena nauczyciela i ucznia. • Ocena jakości kształcenia.
3. Planowanie metodyczne Wymagania programowe + działania ucznia Planowanie metodyczne dotyczy pojedynczych lekcji, jest najbardziej twórczym składnikiem warsztatu nauczyciela. Obejmuje wymagania programowe i przebieg lekcji; podporządkowuje zajęcia wymaganiom dydaktycznym i chroni nauczyciela przed formalizacją toku lekcji. Pozwala tak projektować przebieg zajęć, aby umożliwić uczniom uzyskanie zamierzonych osiągnięć. Planowanie metodyczne, znane jest najczęściej jako przygotowanie konspektu lub scenariusza lekcji, formułuje cele operacyjne lekcji i przekłada je na sytuacje zadaniowe. Planowanie metodyczne dotyczy sposobu realizacji założonych celów - jest związane z czynnościami nauczyciela.
Plan pracy dydaktyczno - wychowawczej musi spełniać następujące warunki
1) Powinien być jednolity. Jednolitość tę nadają mu cele ogólne i szczegółowe(operacyjne) wyznaczone przez program zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej.
2) Należy zwrócić uwagę na jego wielostronność, czyli uwzględnianie różnych stron życia szkolnego i różnych zadań do wykonania przez uczniów.
3) Powinien być realny, czyli zawierać wyraźne, jasno sformułowane zadania dydaktyczne, uwzględniać możliwości uczniów oraz dobrze wyposażoną bazę dydaktyczno - techniczną szkoły.
4) Nie może być przeładowany oraz stawiać nadmiernych wymagań.
5) Zdania uwzględnione w planie powinny być należycie rozłożone.
6) Plan powinien uwzględniać budżet czasu ucznia, nie obarczać go nadmierną pracą oraz stanowić ochronę przed okresami zastoju i nadmiernego wytężenia sił.
Zdaniem Kotarbińskiego dobrze przemyślany plan powinien być
1) Celowy, a więc trafnie określać cel i środki prowadzące do jego opracowania. 2) Wykonalny, tzn. zawierający prawdopodobieństwo osiągnięcia celu w istniejących warunkach i przy wykorzystaniu posiadanych zasobów. 3) Konsekwentny, albo inaczej zgodny wewnętrznie. Cecha ta oznacza, że plan nie powinien zawierać sprzecznych ze sobą tendencji. 4) Operatywny, tzn. łatwy do zastosowania w konkretnym działaniu. 5) Elastyczny, tj. dający się modyfikować w trakcie realizacji, gdyby okazało się to uzasadnione. 6) Dostatecznie szczegółowy. 7) W należytym stopniu długodystansowy, tj. wybiegający w przyszłość w granicach możliwości przewidywania przyszłych zdarzeń. 8) Terminowy, co oznacza, że powinien określać terminy realizacji całego planu. 9) Kompletny (zupełny), czyli uwzględniający całość działania. 10) Racjonalny, a więc ugruntowany poznawczo, oparty na rozumnych postawach. 11) Sprawny, w sensie sprawności przewidywanego układu działań. 12) Komunikatywny, co oznacza, że dobry plan powinien być zrozumiały dla osób, dla których jest przeznaczony
Zdaniem J. Ochenduszko nowoczesne planowanie pracy dydaktycznej powinno zapewniać
nauczycielowi :
„zwiększenie skuteczności nauczania i wychowania ( tj. osiągania celów) lepsze wykorzystanie zasobów wiedzy, motywacji, środków pomniejszanie wpływu czynników ograniczających kształcenie
świadomą kontrolę nad przebiegiem i wynikami kształcenia ochronę przed przypadkowością i chaotycznością działań i decyzji; upodmiotowienie ucznia w procesie kształcenia, większą jego aktywność i partnerstwo; rytmiczność osiągania celów i zadań
Ustrukturowanie czynności uczniów i ich wiedzy
racjonalność i profesjonalizm pedagogiczny (zgodność ze stanem wiedzy
pedagogicznej);
zdolność do modyfikowania i unowocześniania kształcenia
koordynację i integrację kształcenia w szkole (ujęcie systemowe kształcenia)ś
ochronę przed rutyną i monotonią dydaktyczną
samowiedzę i samoocenę pracy dydaktycznej”.