VI. GLOBALNE PROBLEMY SPOŁCZNE - cz.1

Zróżnicowanie rozwoju państw - przyczyny, przejawy, mierniki;

Uwarunkowania:

● naturalne → np. klimat i rzeźba terenu (wielkie starożytne cywilizacje śródziemnomorskie versus bogata cywilizacja Inków), posiadane zasoby naturalne (Szwajcaria, Tajwan versus Nigeria, Sierra Leone), areał ziemi uprawnej (Japonia versus Egipt), powierzchnia i liczba ludności (Brazylia versus Luksemburg), gęstość zaludnienia (Mongolia versus Hongkong);

● religijno - kulturowe → systemy etyczne określające hierarchię wartości; religia chrześcijańska, a zwłaszcza protestancka uznawane są za czynnik sprzyjający rozwojowi i bogaceniu się wyznających ją społeczeństw; spuściźnie konfucjańskiej przypisuje się sukces gospodarczy państw Azji Wschodniej; odmiennie - religie czy systemy filozoficzne podkreślające brak powiązania doczesnej aktywności człowieka z rezultatami i wydarzeniami w jego życiu; przyrost naturalny wyprzedzający przyrost produkcji jako czynnik obniżający poziom dochodu per capita; umiejętna promocja kultury własnego kraju (USA);

● ekonomiczne → np. wybór właściwej strategii rozwoju państwa sposób zarządzania krajem (dobre prawodawstwo, jasne reguły gospodarcze, kompetentna i sprawna administracja), charakter polityki ekonomicznej państwa, społeczny klimat dla rozwoju przedsiębiorczości, funkcjonowanie instytucji rynkowych, asymetryczna liberalizacja, poziom zadłużenia i kryzysy finansowe państw, wiedza i umiejętności techniczno-technologiczne społeczeństwa, prawa i swobody jednostkowej działalności gospodarczej człowieka;

● polityczne → wojny, konflikty wewnętrzne (etniczne), kolonializm i rabunkowa eksploatacja krajów podbitych, błędy w wyborze kierunku rozwoju państwa, skorumpowane i nieodpowiedzialne rządy, zależność rozwojowa od zewnętrznych źródeł funkcjonowania i niska własna zdolność akumulacji kapitału, potencjalny konflikt między bogatą i starą Północą (prognozuje się, że do 2050 r. ludność Europy zmniejszy się o 100 mln) a biednym i młodym Południem (50% ludności Azji i Afryki ma mniej niż 15 lat);

Uwaga: Uwarunkowania naturalne, religijno-kulturowe, ekonomiczne i polityczne są - w różnym stopniu - silnie skorelowane z poziomem zamożności i ubóstwa państw, lecz nie przesądzają o tym w sposób jednoznaczny.

Wskaźnik Rozwoju Społecznego - HDI (ang. Human Development Index) - jest syntetycznym miernikiem opisującym efekty rozwoju społeczno-ekonomicznego poszczególnych państw i regionów. Został wprowadzony przez ONZ dla porównań międzynarodowych; ma wartość od 0 do 1, przy czym im wyższa wartość, tym wyższy poziom rozwoju.

Części składowe:

- przeciętne dalsze trwanie życia

- ogólny wskaźnik skolaryzacji brutto dla wszystkich poziomów nauczania

- wskaźnik umiejętności czytania ze zrozumieniem i pisania

- PKB per capita w USD liczony według parytetu siły nabywczej waluty (PPP $).

Ranking 177 państw w/g Human Development Report (2005):

Państwa wysoko rozwinięte (HDI powyżej 0,8), w kolejności pierwsza dziesiątka:

1.Norwegia; 2.Islandia; 3. Australia; 4.Luksemburg; 5. Kanada; 6.Szwecja; 7. Szwajcaria; 8. Irlandia; 9. Belgia; 10. USA

(37. Polska);

Państwa średnio rozwinięte (HDI między 0,5 a 0,8), dziesięć w kolejności w grupie:

58.Libia; 59.Macedonia; 60.Antigua i Barbuda; 61.Malezja; 62.Rosja; 63.Brazylia; 64.Rumunia; 65.Mauritius; 66.Grenada; 67.Białoruś

Państwa słabo rozwinięte (HDI poniżej 0,5), dziesięć w kolejności w grupie:

146.Madagaskar; 147.Suazi; 148.Kamerun; 149.Lesotho; 150.Dżibuti; 151.Jemen; 152.Mauretania; 153.Haiti; 154.Kenia; 155.Gambia

Pierwsza i ostatnia trójka państw według kontynentów:

Afryka:

51. Seszele 175.Burkina Faso

58.Libia 176.Sierra Leone

65. Mauritius 177. Niger

Azja:

11.Japonia 139.Bangladesz

22. Hongkong 140. Timor Wschodni

23. Izrael 151. Jemen

Europa:

1. Norwegia 72. Albania

2. Islandia 78. Ukraina

4. Luksemburg 115. Mołdawia

Oceania:

3. Australia 118. Vanuatu

19. Nowa Zelandia 128. Wyspy Salomona

54. Tonga 137. Papua- Nowa Gwinea

Ameryka Południowa:

34. Argentyna 88. Paragwaj

37. Chile 107. Gujana

46. Urugwaj 113. Boliwia

Ameryka Północna:

5. Kanada 116. Honduras

10. USA 117. Gwatemala

30. Barbados 153. Haiti

Nierówności społeczne a rozwój

Ubóstwo - jest kategorią ekonomiczną, choć jego przyczyn nie da się wyjaśnić tylko na gruncie ekonomii. Przyczyny tkwią w uwarunkowaniach naturalnych (środowiskowych), religijno-kulturowych, ekonomicznych i politycznych;

Ubóstwo - porównywane jest do choroby społecznej, nie do końca zdiagnozowanej, trudnej w leczeniu mimo wielkiej uwagi świata; za prace badawcze w tej dziedzinie wielu uczonych otrzymało nagrodę Nobla, np. G. Myrdal, J.K.Galbraith, A.Sen (1997);

Ubóstwo może być:

a). wiązane z subiektywnym poczuciem poziomu życia uznawanego za niedostateczny; Miarą takiego stanu jest nierównomierność rozkładu dochodów ludności (miernikami są tzw. krzywa Lorenza, współczynnik Gini). Uznaje się, że ubóstwo tak określane jest w praktyce nie do wyeliminowania. Zarówno teoria, jak i badania praktyczne dowodzą, że w procesie stałego rozwoju społeczno - ekonomicznego (zwłaszcza z wykorzystaniem postępu technologicznego) nierównomierności rozkładu dochodów są nieuniknione;

b).ustalane w obiektywny sposób jako minimalny poziom życia; miarą jest wyznaczenie tzw. linii ubóstwa, odcinającej populację ubogich od nie ubogich w danym społeczeństwie (najczęściej wartość dochodów lub wydatków); istnieją różne metody wyznaczania linii ubóstwa, co utrudnia porównania międzynarodowe. Od 1990 r. w odniesieniu do krajów rozwijających się stosuje się jako granicę skrajnego ubóstwa dochód poniżej 1 USD dziennie na osobę ( w/g $ PPP), zaś jako wyższą linię ubóstwa przyjęto odpowiednio dochód poniżej 2 USD.

Ubóstwo w takim ujęciu jest do wyeliminowania, nawet w sytuacji dużych nierównomierności dochodowych, poprzez stały wzrost gospodarczy.

Związek między nierównościami a wzrostem gospodarczym należy do jednego z ostrzejszych i nierozstrzygniętych dylematów społeczno-ekonomicznych. Próby doprowadzenia do równości dochodów prowadziły do zahamowania rozwoju społecznego i stagnacji gospodarczej. Jednak skala tych rozpiętości może być bardzo różna. Dąży się, przynajmniej w teorii, do utrzymywania takiego poziomu nierówności, który jest zarazem stymulujący dla rozwoju i odczuwalny jako sprawiedliwy społecznie.

Obecnie przeważają poglądy ekonomistów, że wzrost gospodarczy nie musi automatycznie prowadzić do większej dochodowej nierówności (odmiennego zdania był np. Kuznetz).

Istnieją rozbieżności poglądów na temat tego czy znaczne nierówności hamują wzrost.

Jeśli gospodarka szybko rozwija się, rozpiętości dochodowe mogą rosnąć, gdyż np. popyt na wysoko wykwalifikowaną siłę roboczą rośnie szybciej niż jej podaż. Trend, w którym nierówności dochodowe rosną, ale równocześnie spada ubóstwo ( a dochody najbiedniejszej części społeczeństwa przynajmniej nie spadają) - nie jest negatywny. W perspektywie czasu wzrost gospodarczy stworzy możliwości poprawy dla wszystkich.

Doświadczenia wskazują, że w praktyce nie sprawdzają się rozwiązania skrajne:

- nadmierna równość zmniejsza siłę konkurencji i osłabia efektywność gospodarowania, prowadząc do demoralizujących skutków społecznych;

- nadmierne nierówności jako efekt działania mechanizmów rynkowych w wydaniu skrajnie liberalnym obniżają standardy społeczne prowadząc do niepokojów społecznych.

Nierównomierności są zatem jak specyficzne lekarstwo - działają proefektywnościowo tylko w specyficznej dawce.

Rozmiary światowego ubóstwa i pomoc najbiedniejszym:

- około 1,3 miliarda ludzi na świecie żyje za mniej niż 1 USD dziennie;

- połowa ludności świata ( tj. ok. 3 mld ) żyje za mniej niż 2 USD dziennie; - ponad miliard ludzi nie ma dostępu do czystej wody pitnej, 2 mld nie ma dostępu do elektryczności;

- sześć milionów dzieci umiera co roku z głodu;

- nadal głoduje 852 mln ludzi;

- PKB 48 najbiedniejszych krajów świata (czyli prawie ¼ wszystkich krajów na świecie) jest mniejszy niż trzech najbogatszych ludzi świata;

- mniej niż 1% kwoty wydawanej w ciągu roku na zakup broni wystarczyłoby na to, by każde dziecko mogło pójść do szkoły (prawie miliard ludzi na świecie nie potrafi czytać ani pisać);

- na 20% ludności najbogatszych państw świata przypada 86% produktu światowego, podczas gdy na najbiedniejsze 20% - zaledwie 1%;

- najbardziej niedożywionym regionem świata jest Afryka Subsaharyjska, gdzie głód cierpi 206 mln osób;

Wiele instytucji międzynarodowych podejmuje kwestie rozwoju, walki z ubóstwem i kształtowania społecznego oblicza globalizacji:

► ONZ (Zgromadzenie Ogólne) - w ostatnich latach wielokrotnie przyjmowało rezolucje odnoszące się bezpośrednio do problemów związanych ze zmniejszaniem dystansu rozwojowego między ubogimi a bogatymi państwami świata, przeciwdziałaniem konfliktom i innym zagrożeniom dla życia człowieka (tzw. wolność od strachu), prawami człowieka w warunkach globalizacji. Najpełniej kwestie te zostały ujęte w tzw. Deklaracji Milenijnej Narodów Zjednoczonych (2000);

- Międzynarodowa Konferencja na Rzecz Finansowania Rozwoju (Monterrey, Meksyk 2002)- przyjęła tzw. Konsensus z Monterrey, w którym wspólnota międzynarodowa zobowiązała się do walki z biedą, popierania stabilnego wzrostu gospodarczego, promowania zrównoważonego rozwoju w ramach globalnego systemu gospodarczego;

► Bank Światowy opublikował raport zaprezentowany na „Szczycie Ziemi na rzecz zrównoważonego rozwoju” w Johannesburgu (2002) w którym przedstawiono plan czterokrotnego zwiększenia bogactwa ludzkości do 2050 roku. Plan oparto na kilku założeniach:

- kraje bogate powinny zlikwidować cła i kontyngenty, które blokują dostęp towarów (żywność, tekstylia) z krajów ubogich do rynków krajów wysoko rozwiniętych;

- postuluje się zwiększenie efektywności działania instytucji w krajach słabo rozwiniętych;

- konieczne jest rozwiązanie problemów zadłużenia krajów najbiedniejszych; 30 krajów jest obciążonych długiem w wysokości 670 mld USD;

- kraje wysoko rozwinięte powinny zwiększyć zakres bezpośredniej pomocy materialnej; dotychczas opiewała ona w różnych formach na sumę 50 mld USD rocznie.

► Szczyt najbogatszych państw świata G-8 (Okinawa, Japonia 2000) określił międzynarodowe cele rozwoju; jednym z nich jest zmniejszenie o połowę udziału ludzi żyjących w ekstremalnej biedzie do roku 2015. Uznano to za realna zwłaszcza w świetle zmieniających się metod walki z biedą; i tak np. w latach 70-tych XX w. koncentrowano się na problemach poprawy zdrowia i wykształcenia; w latach 80-tych - priorytetem było promowanie wzrostu pracochłonnego i poprawa zarządzania rozwojem; w latach 90-tych promowane były mechanizmy rynkowe i społeczeństwo obywatelskie ; w pierwszych latach XXI w. strategia rozwoju gospodarki rynkowej i promocja przedsiębiorczości społeczności lokalnych uzupełnione zostały o programy rozwoju dobrej infrastruktury technicznej;

- Szczyt G-8 (Heiligendamm, Niemcy 2007) - zwiększenie odpowiedzialności za rozwój świata ze strony gospodarek wschodzących; pomoc dla Afryki).

Czy globalizacja przyczynia się do wzrostu ubóstwa?

Raporty instytucji międzynarodowych i opracowania naukowców wskazują, że w ostatnich kilkunastu latach w ogromnej większości państw wystąpiło przesunięcie rozkładu dochodów w kierunku rosnących dochodów, a w konsekwencji - zmniejszenie odsetka ludzi żyjących poniżej granicy ubóstwa. Wyniki estymacji dochodu na osobę w skali globalnej pokazują, że jeszcze 30 lat temu widoczne było istnienie dwóch szczytów w rozkładzie dochodów: 900 USD i 9 000 USD; w pierwszych latach XX w. jest to: 1 900 USD i 16 200 USD. We współczesnym rozkładzie dochodów pojawił się szczyt trzeci w wysokości 4 200 USD wskazujący na wyraźny wzrost udziału grupy o średnich dochodach. Pojawienie się klasy średniej w wymiarze globalnym dobrze rokuje rozwojowi gospodarczo - społecznemu w dłuższym okresie czasu. W 2006 r. wzrost gospodarczy odnotowała nawet większość 50 państw Afryki ( średnio prawie 6% wzrost PKB).

Fakty te nie niwelują jednakże istniejących nadal ogromnych różnic rozwojowych między państwami wysoko i słabo rozwiniętymi.

2

---