Żydzi w historii Europy

Rozdział I Przechować pamięć historyczną

Przez wieki bohaterami żydowskiej tradycji byli jedynie komentatorzy Tory.

Silny ruch dążący do asymilacji → pierwsze impulsy do badania dziejów narodu pojawiły się w Niemczech w XIX w. → narodzenie się nauki o judaizmie

Piśmiennictwo tego okresu było mocno nasycone żydowskim mesjanizmem. Np. „Historia Żydów” Heinricha Graetza.

W POLSCE

- praca Aleksandra Kraushara „Historia Żydów w Polsce”

- Ludwik Gumplowicz „Prawodawstwo polskie względem Żydów”

Przez wybuchem II wojny światowej polscy żydzi mieli już spisaną świecką historię (Mojżesz Schor, Majer Bałaban, Schiper).

1807 r. - Tadeusz Czacki „Rozprawa o Żydach i Karaitach” - pogląd o napływie kolonistów żydowskich we wczesnym średniowieczu z terenów niemieckich i z państwa Chazarów (nad Wołgą)

Teoria zachodnia → kupiecki rodowód Żydów - osoby negatywnie nastawione do Żydów

Teoria wschodnia → by donieść, że Żydzi byli obecni od wieków i są rdzennymi mieszkańcami Polski.

Od XII do XVI w. - migracje Żydów z zachodu na wschód ziem polskich - „Flicht nach Osten” (Ucieczka na Wschód). Przyczyny - pogarszająca się sytuacja Żydów w Europie zachodniej.

Migracja - Śląsk → Wielkopolska → Kujawy → inne dzielnice

1264 r. - książę kaliski Bolesław Pobożny nadał Żydom obszerny przywilej immunitetowy - status prawny ludzi wolnych, bezpośrednio podległych księciu i przez niego sądzonych.

1334r. - Kazimierz Wielki rozszerzył ten przywilej na całą Polskę.

Żydzi od czasów starożytnych zamieszkiwali miasta. Trudnili się rzemiosłem, handlem i kredytami. Pod koniec XV w. Angażowali się w prowadzoną przez szlachtę gospodarkę folkrorystyczną. Cieszyli się sporą autonomią, stanowili ważne ogniwo polskiej gospodarki.

1580r. Stefan Batory ustanowił sejm żydowski, którego najważniejszą funkcją był pobór podatków.

Nauka i kultury: w XVI w. - sporo zdolnych komentatorów Tory.

Około 1503r. Jakub Polak założył pierwszą w Krakowie uczelnię talmudyczną o wysokiej randze. Wieku XVI sięgają też początki piśmiennictwa w języku żydowskim (jidysz), oscylującego wokół tematów religijnych.

Wzrost pozycji chrześcijańskiego mieszczaństwa → Żydzi stawali się rywalami, niechęć do nich rosła. Podłożem konfliktu były interesy ekonomiczne, lecz obie strony motywowały swoje działania odwołując się do teologii i etyki. W połowie XVII Polska przestała być dla Żydów krajem bezpiecznym. W czasie wojny trzydziestoletniej 1618-1638 fala pogromów i rzezi ludności żydowskiej przetoczyła się przez całą Europę, docierając do Polski. Masowe pogromy w czasie buntu Chmielnickiego weszły do kanonu martyrologii żydowskiej. Wszelkie trwogi interpretowano jako bezpośrednią boską ingerencję w dzieje, kolejną próbę nałożoną na naród wybrany.

Fałszywi mesjasze - np. Sabbataj Cwi, którego wyznawcy założyli ruch sabatyjski. Z innych prądów religijnych warto wymienić kabałę i chasydyzm.

Kabała - „tajna nauka” (dosłownie: tradycja), to mistyczna interpretacja własnej tradycji, odszukiwanie w niej ukrytych boskich znaków, wskazujących sens istnienia świata. Istotna indywidualna modlitwa i rygorystyczne przestrzeganie rytuałów.

W połowie XVII w. powstał nowy ruch religijny - chasydyzm (z hebr. "chasid" - pobożny) -specjalne znaczenie przypisywano osobie cadyka (męża sprawiedliwego), który był przywódcą wspólnoty.

Rozdział II Nadzieje i porażki asymilacji

Rozkład Rzeczpospolitej Obojga Narodów - winą za wszelkie zło obarczano cudzoziemców, magnaterię i przede wszystkim Żydów.

Żydzi byli najłatwiejsi do zaatakowania. Stanowili blisko 7-9% społeczeństwa. Polacy stale dążyli do ich asymilacji, zmniejszenia widocznych różnic. Asymilację rozumiano jako akulturację, czyli stopniowe pozbywanie się cech wyróżniających daną mniejszość dzięki bliskim kontaktom kulturalnym z większością, przejmowanie kanonów obyczajowych, wzorów zachowań, kryteriów estetycznych, systemów wartości. Postulowano np. by jidysz i hebrajski były używane jedynie w liturgii.

1790r. - powołano specjalną komisję Sejmu Wielkiego tj. Deputację do Reformy Żydów. Deputacja sejmowa opracowała projekt "Urządzenia ludu żydowskiego w całym narodzie polskim", którego jednak nie zdołała przedłożyć sejmowi z powodu wybuchu w 1792 r. wojny z Rosją.

W 1809r. w Warszawie ustanowiono rewir żydowski, co szybko zastosowano w innych miastach. Zaczęły się także rugi ze wsi, gdzie Żydzi stanowili ok. 1/3 mieszkańców i od wieków zajmowali się karczmarstwem oraz propinacją. Między zaborami istniały różnice. Najtrudniej żyło im się w cesarstwie rosyjskim. Nieco lepiej w zaborze pruskim i austriackim.

W środowiskach polskiej inteligencji niechęć do przyznania Żydom pełnych praw politycznych uzasadniano ich uporem do pozostawania „narodem w narodzie”, co szkodziło interesom ekonomicznym samych Polaków. W końcu lat 60 XIX w. we wszystkich zaborach ludność żydowska posiadała równy status prawny z resztą mieszkańców. Prawa przyznały im jednak władze zaborcze, i to wbrew woli znacznej części społeczeństwa polskiego.

W Europie Zachodniej przełom w kwestii emancypacji politycznej i obywatelskiej ludności żydowskiej nastąpił wcześniej, bo już w latach 30. i 40. XIX w.

Spora część żydowskiej burżuazji popierała ruch żydowskiego oświecenia (haskali) - nakazu reformy religii i obyczaju, niezbędnej do zbliżenia z resztą społeczeństwa. Młodzież objęto szkolnictwem publicznym. W procesach asymilacyjnych ważną rolę odegrała przymusowa służba wojskowa. Przemiany modernizacyjne utrudniała specyficzna struktura zawodowa ludności żydowskiej. Nie udało się przymusić Żydów do rolnictwa, z zajęć pozarolniczych utrzymywało się 95 % ich populacji.

Życie polityczne społeczności żydowskiej rozwijało się dosyć powoli. Ortodoksyjni interesowali się sprawami państwowymi jedynie wówczas, gdy wiązały się z religią albo dotyczyły statusu gminy wyznaniowej. Pod koniec XIX w. wśród Żydów popularność zyskały dwie ideologie polityczne: socjalizm oraz syjonizm.

W tym okresie teoretyczne prace nad rasami ludzkimi prowadzili m.in. Artur Gobineau i Eugen Duhring. Popularny stawał się pogląd o niższej wartości osób należących do rasy semickiej. Program antysemicki głosiła m.in. Narodowa Demokracja. Na ziemiach polskich dochodziło do pogromów, żeby wspomnieć Warszawę 1881, Łódź 1892, Częstochowę 1902, Ostrowiec Świętokrzyski 1904, Siedlce i Białystok 1906.

Rozdział III Kultura - spoiwo narodu

Wartość duchowa kultury żydowskiej wyrażała się w obyczaju świątecznym. W czasach diaspory rygorystyczne przestrzeganie zwyczajów utrzymywało w jedności wobec reszty świata.

W XIX w. widoczny był podział kulturowy na Żydów z zachodniej Europy, którzy nadążali za procesami modernizacyjnymi dokonującymi się w Europie oraz tych ze wschodniej Europy, którzy prezentowali postawę dalece konserwatywną. Żydzi ze wschodu zachowywali rytuały, tradycję, którą utrwalano w postaci muzeum oraz literatury. Nawiązywano w sztuce do historycznych wzorów, wracano dzięki temu pamięcią do dawnych, lepszych dla Żydów czasów.

Jeśli chodzi o strój, to Żyd wyróżniał się ubiorem jedynie podczas modlitw. W wyniku asymilacji coraz więcej z nich ubierało się po europejsku, goliło tradycyjne długie brody.

Dla Żydów ostoją tradycji była rodzina. Zgodnie z Talmudem staropanieństwo i starokawalerstwo było grzechem.

Rygorystycznie przestrzegano szabasu, jako pamiątki boskiej chwili wytchnienia po zakończeniu dzieła stworzenia. Świętowano od piątku wieczór do sobotniego popołudnia. W tradycji żydowskiej ten dzień przypomina o najradośniejszych chwilach w dziejach narodu: przymierzu Boga z Izraelem oraz o wyprowadzeniu Żydów przez Mojżesza z Egiptu.

Pogrzeby żydowskie były uroczystościami skromnymi, raczej pospiesznymi.

Rok liturgiczny można podzielić na:

• - rolnicze święta pielgrzymie - Pesach, Szawuot,Sukot

• pozostałe święta religijne: Rosz Haszana, Jom Kipur

• święta świeckie: Purim, Chanuka

3

---