Piwoński Marek
Rok V
Nr albumu:45224
Temat: Zawieranie małżeństw mieszanych (przygotowanie kanoniczne i przebieg).
Kodeks Prawa Kanonicznego o małżeństwach mieszanych jest zawarty w Tytule VII rozdziale VI w kanonach od 1124 do 1129. W stosunku do dawnego Kodeksu jest to nowy rozdział. W rozdziale tym są przepisy regulujące o zawieraniu małżeństw między stronami, z których jedna jest katolicka, druga natomiast, choć ochrzczona, należy jednak do Kościoła lub wspólnoty kościelnej nie mającej pełnej łączności z Kościołem katolickim. Niektóre dyspozycje rozdziału znajdują zastosowanie w odniesieniu do innej postaci małżeństwa mieszanego, a mianowicie związku strony katolickiej ze stroną nie ochrzczoną.
Kościół przez długie lata szukał właściwych rozwiązań legislacyjnych w obu tych przypadkach, gdyż instytucja małżeństw mieszanych należała do najtrudniejszych i najważniejszych problemów natury ekumenicznej. Szczególną trudnością w tej dziedzinie jest uregulowanie prawne polegające na tym, że chodzi o pogodzenie obu stron bezwarunkowym nakazem prawa Bożego obowiązującą stronę katolicką jakim jest zachowanie wiary i przekazanie jej swemu potomstwu. Z drugiej jednak strony, przysługujące prawo do zawierania małżeństwa oraz prawa wolności religijnej. Jest to na pewno sfera bardzo delikatna mająca różne wymiary: doktrynalny, moralny, historyczny, socjologiczny, prawny, pastoralny i ekumeniczny. Przygotowując Kodeks Prawa Kanonicznego ustawodawca powinien te wszystkie wymiary wziąć pod uwagę. Punktem zwrotnym w tych przygotowaniach był Sobór Watykański II, który w sposób radykalny wprowadził zmiany co w wyniku głębokiej refleksji ojców soborowych nad wolnością religijną i ekumenizmem dał możliwość zawieraniu takich małżeństw. Było to następstwem przyjęcia przez Sobór dekretu o ekumeniźmie (Unitatis redintegratio). W historii Kościoła było niemożliwe zawieranie małżeństw przez katolika z osobą ochrzczoną lecz nie należącą do Kościoła katolickiego, podobnie jak z osobą nie ochrzczoną. Przyjmując dezyderaty licznych ojców soborowych, Vatikanum II wskazał podstawowe kierunki reformy legislacyjnej w tej dziedzinie. Zostały one zawarte w dokumencie, który został poddany pod dyskusję, mimo nie otrzymania aprobaty został przekazany papieżowi Pawłowi VI z prośbą, aby papież nadał temu dokumentowi właściwy bieg. Jednak dopiero Synod Biskupów w 1967 roku otworzył drogę do dalszych opracowań dalszej reformy ustawodawstwa kościelnego. Wieloletnie prace poszczególnych organów znalazły swój finał w postaci Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku, gdzie uwzględniono w prawie małżeńskim, małżeństwa mieszane.
Rozpatrując zawieranie małżeństw mieszanych musimy rozpatrywać ten problem w dwóch aspektach. Pierwszy to małżeństwo zawierane między stroną ochrzczoną w Kościele katolickim a osobą ochrzczoną należącą do Kościoła lub wspólnoty kościelnej nie mającej pełnej łączności z Kościołem katolickim. Drugi aspekt to małżeństwo osoby ochrzczonej w Kościele katolickim a osobą nie ochrzczoną. Jeśli chodzi o pierwszy przypadek, to kanon 1124 zabrania zawierania małżeństw. Zakaz wiąże jedynie pod sankcją godziwości, nie zaś ważności umowy małżeńskiej. Dawcą zezwolenia jest kompetentna władza. Prawodawca wskazuje, że tego rodzaju zezwolenia może udzielić ordynariusz miejsca, jeśli istnieje słuszna i rozumna przyczyna. Jednak to jest obwarowane spełnieniem następujących warunków:
Strona katolicka powinna oświadczyć, że jest gotowa odsunąć od siebie niebezpieczeństwa utraty wiary, jak również złożyć szczere przyrzeczenie, że uczyni wszystko, co w jej mocy, aby wszystkie dzieci zostały ochrzczone i wychowane w Kościele katolickim;
Druga strona winna być powiadomiona w odpowiednim czasie o składanych przyrzeczeniach strony katolickiej, tak aby rzeczywiście była świadoma treści przyrzeczenia i obowiązku strony katolickiej;
Obydwie strony powinny być pouczone o celach oraz istotnych przymiotach małżeństwa, których nie może wykluczać żadna ze stron.
Konferencja Episkopatu Polski w Instrukcji o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim z 5 września 1986 roku, zwraca szczególną uwagę, że zawarcie małżeństwa mieszanego zobowiązuje stronę katolicką do wypełniania obowiązków wynikających z wiary, co ma swoje oparcie w prawie Bożym. Duszpasterzy natomiast zobowiązuje do uświadomienia nupturientom zamierzającym zawrzeć związek mieszany poważnej sytuacji w przyszłości, w którym mogą zaistnieć konflikty i którym powinni zapobiegać. Ponadto zaleca duszpasterzom podejmującym kanoniczne badanie przedślubne przeprowadzenie rozmowy ze stroną niekatolicką, powinien podczas tej rozmowy zorientować się w jej poglądach i uznanej hierarchii wartości. Gdyby nupturientem była osoba wyznania prawosławnego, należy ją pouczyć „o głównych prawdach wiary, o sakramentach świętych, które są wspólnym dziedzictwem Kościoła katolickiego i prawosławnego, o wspólnej czci dla Matki Najświętszej oraz o osiągnięciach ekumanicznych widocznych w Kościele Katolickim” (n81). Natomiast w stosunku do strony protestanckiej, czytamy dalej w dokumencie, „należy podkreślić znaczenie sakramentu chrztu świętego oraz Pisma Świętego, jako wspólnych zasad łączących nas z Chrystusem. Duszpasterz powinien także zachęcić stronę niekatolicką do udziału w konferencjach organizowanych dla narzeczonych” (n81).
Niniejsza Instrukcja określa również kto może wystąpić do ordynariusza miejsca o zezwolenie na zawarcie małżeństwa katolika z ochrzczonym niekatolikiem. O takie zezwolenie może wystąpić proboszcz strony katolickiej, jak również proboszcz, na terenie której zamieszkuje strona niekatolicka. Jest określony komplet dokumentów jakie należy złożyć. Wymagana jest rękojmia strony katolickiej i dokument o przyjęciu do wiadomości o złożonej rękojmii przez stronę niekatolicką. Dokumenty owe składa się na piśmie w trzech egzemplarzach.
Forma zawarcia małżeństwa mieszanego ustawodawca kodeksu w kanonie 1127 § 1 stwierdza, że: „Co do formy małżeństwa mieszanego należy zachować przepisy zawarte w kanonie 1108. Jeśli jednak małżeństwo zawiera strona katolicka ze stroną niekatolicką obrządku wschodniego, kanoniczna forma zawarcia wymagana jest tylko do godziwości; do ważności zaś konieczny jest udział świętego szafarza, z zachowaniem innych wymogów prawa.” Jeśli więc chodzi o małżeństwo strony katolickiej ze stroną niekatolicką - z wyjątkiem obrządku wschodniego, a więc prawosławnych - należy zachować formę kanoniczną przewidzianą w kanonie 1108. sprawa wygląda inaczej, jeśli chodzi o umowę małżeńską strony katolickiej ze stroną prawosławną. Prawodawca podtrzymał tutaj to, co obowiązywało już od czasu wydania dekretu Kongregacji dla Kościoła Wschodniego z 22 lutego 1967 roku. Forma kanoniczna z kanonu 1108 obowiązuje wówczas tylko do godziwości. Dołączył jednak do przepisu istotną klauzulę, w myśl której do ważności takiego związku konieczny jest udział świętego szafarza. Chodzi tutaj zarówno o duchownego katolickiego (biskupa, kapłana, diakona), jak również prawosławnego. Podsumowując, ważnie może być zawarty związek małżeński tak przed duchownym katolickim, jak i prawosławnym, tak w świątyni katolickiej, jak i w cerkwi prawosławnej. Jeżeli strona katolicka chciałaby zawrzeć małżeństwo przed duchownym prawosławnym winna uzyskać - „do godziwości” - dyspensę od tejże formy kanonicznej, o której mówi kanon 1127 §2. Dyspensa jest możliwa, gdy zachodzą poważne trudności nie pozwalające na zachowanie formy kanonicznej. Dawcą dyspensy jest ordynariusz miejsca strony katolickiej. Przed udzieleniem jednak dyspensy ordynariusz powinien się skonsultować z ordynariuszem miejsca gdzie ma być zawarty ślub. Do ważności udzielonej dyspensy, a co za tym idzie i do ważności małżeństwa, należy zachowanie jakiejś publicznej formy zawarcia. Jest to więc wymóg o charakterze ustawy unieważniającej w myśl kanonu 10.
Prawodawca nie dopuszcza stosowania niejako podwójnej formy zawarcia umowy małżeńskiej. Zabrania się, przed lub po kanonicznym zawarciu małżeństwa zgodnie z przepisem kanonu 1127 § 1, stosować inne religijne zawarcie tegoż małżeństwa w celu wyrażania lub odnowienia zgody małżeńskiej. Zabroniony jest również taki obrzęd religijny zawarcia małżeństwa, w którym asystujący katolicki i szafarz niekatolicki, stosując jednocześnie własny obrzęd, pytają o wyrażenie zgody stron (kanon 1127 § 3). Poza tym został objęty obrzęd religijny zawierania małżeństwa, w którym uczestniczą aktywnie dwaj duchowni - katolicki i nie katolicki - stosując przy tym własny obrzęd i przyjmując konsens małżeński.
Jeśli chodzi o formę liturgiczną, to zgodnie z instrukcją Konferencji Episkopatu Polski z dnia 11 marca 1987, która mówi: „że małżeństwo katolika z prawosławnym może być zawarte podczas Mszy świętej, jeśli druga strona należy do innego Kościoła lub wspólnoty wyznaniowej, konieczne jest do tego zezwolenie ordynariusza miejsca”. Natomiast w każdym przypadku zawierania związku mieszanego w formie kanonicznej dozwolony jest udział duchownego niekatolickiego, „ograniczający się jednak do czytania Pisma Świętego i ewentualnego przemówienia, jeśli duszpasterz katolicki uzna, że nie wywoła to zgorszenia parafian” (n. IV,6).
Prawodawca z uwagi na szczególną sytuację małżonków, którzy zawarli związek małżeński mieszany, zaleca zgodnie z kanonem 1128 roztoczenie nad małżonkiem katolickim szczególnej opieki duszpasterskiej. Spoczywa ten obowiązek na ordynariuszu miejsca oraz na duszpasterzach, ażeby małżonkowi katolickiemu i dzieciom zrodzonym z małżeństwa mieszanego nie zabrakło pomocy duchowej do wypełnienia ich obowiązków. Mają też wspierać współmałżonków w utrwalaniu jedności życia małżeńskiego i rodzinnego.
Na zakończenie rozdziału o małżeństwach mieszanych w kanonie 1129 zawarta jest norma natury formalnej wspominająca o tym, że przepisy kanonów 1127 i 1128 winny być zastosowane także przy zawieraniu małżeństw, gdy zachodzi przeszkoda różności religii, o której mowa w kanonie 1086 § 1. normą tego przepisu jest oczywisty fakt, że małżeństwo strony katolickiej ze stroną nie ochrzczoną jest również małżeństwem mieszanym. Wynika z tego niebezpieczeństwo niezachowania prawa Bożego przez stronę katolicką, tym bardziej, że druga strona jest nie ochrzczona.
Intencją prawodawcy była troska zachowania wiary katolickiej, małżeństwa i rodziny. Wskazuje przy prawodawca tym na środki umożliwiające realizację tych działań, jak pielęgnowanie wiary i wiedzy religijnej u małżonków, kształtowanie ich postaw moralnych, organizowanie praktyk religijnych i obchodów świąt, więź strony katolickiej z Kościołem współmałżonka, chrzest i wychowanie dzieci po katolicku. Te wszystkie starania jak i opieka duszpasterska mają zapewnić te wszystkie aspekty życia katolickiego. Jak również kształtowanie ducha ekumenicznego.