Wewnętrzne uwarunkowania polskiej polityki zagranicznej
Analiza wewnętrznych uwarunkowań polityki zagranicznej Polski po 1989 jest bardzo problematyczna, co wynika z jakościowych przemian zarówno środowiska zagranicznego jak i warunków wewnętrznych. Transformacja ustrojowa wciąż trwa, jednak polityka zagraniczna musiała dostosować się do realiów rozwiniętego zachodu, na tym polu zmiany zachodziły szybciej.
W konsekwencji, założenie iż polityka zagraniczna jest odzwierciedleniem systemu wewnętrznego jest nieadekwatna do przypadku polskiego.
1. Czynniki warunkujące polska politykę zagraniczną
Najszersze ujecie wewnętrznych uwarunkowań polityki zagranicznej oferuje kategoria pola polityki - w tym przypadku zagranicznej (kompleks wzajemnie uwarunkowanych czynników kształtujących politykę zagraniczną). Do jego składników zalicza się:
struktury społeczne(grupy społeczne, interesu itp.),
gospodarkę narodową(typ ustroju gospodarczego, itd.)
wartości ideowe i ideologiczne obecne w życiu politycznym,
świadomość(opinię) publiczną,
kategoria pola polityki ma swoje słabości(nie obejmuje czynnika państwa i narodu) ale wykazuje skale zmian w Polsce po 1989:
struktury społeczne
do 1989 podstawową strukturą była partia, która miała monopol na władzę, społeczeństwo było pozbawione podmiotowości;
po 1989 dochodzi do potężnych przemian, w ramach pluralizmu społecznego do głosu dochodzą liczne grupy reprezentujące interesy różnych grup społecznych, dochodzi do silnego rozdrobnienia wciąż niedojrzałej i zmiennej sceny politycznej,
gospodarkę narodową
do 1989 gospodarka centralnie planowana, ograniczenie własności prywatnej, oparta na przemyśle, zacofana, funkcjonująca w ramach podziału pracy (i handlu)narzuconego przez RWPG,
po 1989 zwrot ku zachodniej gospodarce rynkowej z silnymi elementami własności prywatnej, przystąpienie do OECD(1996), silne partnerstwo gospodarcze z zachodem(UE, Niemcy), promocja polskiej gospodarki, ułatwianie eksportu i przyciąganie kapitału inwestycyjnego,
wartości ideowe i ideologiczne obecne w życiu politycznym,
do 1989 polit. zagr. odzwierciedleniem ustroju; niesuwerenny, satelicki wobec ZSRR, charakter państwa,
po 1989 przywiązanie do wartości demokracji, rządów prawa,, praw człowieka, itd.; rozwój stosunków z zachodem,dział w organizacjach i układach wielostronnych,
świadomość(opinię) publiczną,
do 1989 społeczeństwo podporządkowane władzy, uśpione,
po 1989 społeczeństwo obywatelskie(dojrzewające) czujące przynależność do zachodniego kręgu cywilizacyjnego, chcące powiązań instytucjonalnych, obawy przed Wschodem,
Liki w kategorii pola polityki można uzupełnić ujęciem uwarunkowań(obiektywnych i subiektywnych) polityki zagranicznej, takich jak:
terytorium - 312 tys. km2, 8. miejsce w Europie, centralne położenie w Europie, korzystny kształt granic, kraj tranzytowy, ,
ludność - ~40mln, 8. miejsce w Europie, homogeniczność narodowościowa, starzenie się społeczeństwa, konieczność otwarcia na migracje,
uwarunkowania gospodarcze - słabo rozwinięty kraj Europy, niski poziom PKB, eksportu, wysoki deficyt w obrotach handlowych, potrzebuje kapitału zagranicznego, niskie składki do org. międzynarodowych,
czynnik militarny - powiązany z gosp., słaba pozycja w międzynarodowym systemie bezpieczeństwa, małe możliwości produkcji i zakupu sprzętu wojskowego, ,
czynnik ustrojowy - udana reforma systemowa (Balcerowicza), wyłaniający się rynek, zaufanie zagranicznych inwestorów, wewnętrzna demokratyczna stabilność, trwałość orientacji międzynarodowych, przewidywalność w polityce zagranicznej,
koncepcje, doktryny, świadomość, czynniki osobowościowe - wielki wkład „Solidarności” w proces upadku bloku wschodniego, sława międzynarodowa Lecha Wałęsy, dobra odbierana postawa Kwaśniewskiego, zbyt duża zmienność ministrów spraw zagranicznych(poza Skubiszewskim) - ceni się ciągłość, budzące zaufanie koncepcje wspólnej Europy, obliczalność,
2. Racja stanu i polityka zagraniczna
W działaniach na gruncie polityki zarówno wewnętrznej jak i zagranicznej często odwołuje się, a wręcz nadużywa, pojęcia racji stanu. Warto zwrócić uwagę na, często pomijane, wewnętrzne aspekty racji stanu (które zastąpić można pojęciem interesu narodowego), takie jak:
niepodległość,
suwerenność,
niezawisłość,
integralność terytorialna,
tożsamość narodowa,
Zagadnienie to podjął K. Skubiszewski w przemówieniu na jednaj z debat parlamentarnych podjętych po 1989, w którym zaznaczył iż skuteczność polityki zagranicznej uzależniona jest od mocy wewnętrznej państwa. Dla Skubiszewskiego wskazał on działania które należy podjąć w ramach realizacji racji stanu, takie jak: ustrój państwa na szczeblu centralnym i regionalny, konieczność opracowania i przyjęcia konstytucji, rozwój polityki obronne, dążenie do zdrowej gospodarka i solidnego pieniądza, rozwój oświaty, kształtowanie postaw obywatelskich, rozwój naukowy i technologiczny, podkreślił znaczenie moralności publicznej, poszanowania praw jednostki, pokoju i zgody społecznej.
3. Strategia państwowa i polityka zagraniczna
Podstawowe znaczenie dla polityki zagranicznej ma państwo, jako ze jest ona częścią polityki państwowej i nie ma polityki zagranicznej poza państwem. Należy jednak rozróżnić politykę zagraniczną zmonopolizowana przez państwo, od stosunków zewnętrznych demokratycznego państwa, spluralizowanych(mnogość podmiotów) i zdecentralizowanych(państwo kontroluje zasady, nie wszystkich uczestników, itd.)
Państwo jest podmiotem polityki zagranicznej w szerszym(całokształt przesłanek i uwarunkowań tej polityki) i węższym(konkretne organy prowadzą politykę) sensie, od niego też zależy czy będzie to część szerszej strategi państwowej, czy „jedna z polityk”(część całej polityki).
Punktem wyjścia są tu podstawy ustrojowe polityki zagranicznej:
Konstytucja z 6.IV.1997 - np. Art.2(demokratyczne państwo prawne), art.9(przestrzeganie umów międzynarodowych), art. 89(ustawowe upoważnienie da umowy międzynarodowej), art.90(przekazanie części kompetencji org. międzynarodowym), art.91(pierwszeństwo ratyfikowanych umów międzynarodowych nad ustawą w przypadku kolizji prawnej),
kompetencje Prezydenta RP; np. art.125(stoi na straży suwerenności, bezpieczeństwa, nienaruszalności i niepodzielności terytorium), art.133(współdziałanie z RM na gruncie polityki zagranicznej),
Rada Ministrów; np. art.146(prowadzi politykę wewn. i zagr.), itp.,
Parlament; art. 116(decyzja o wojnie i pokoju), debata nad expose rządu o polityce zagranicznej, Komisja Spraw Zagranicznych i inne komisje, bezpośrednie kontakty posłów za granicą,
Poza rozwiązaniami systemowymi, wielkie znaczenie ma także jakość państwa, na którą składa się np.:
jakość instytucji,
poziom klasy politycznej,
kultura polityczna,
tradycje myśli państwowej,
doktryny i idee w sferze polityki zagranicznej,
pod tym względem Polska ma słaba pozycję. Roszczeniowe podejście klasy politycznej do państwa, jest odzwierciedleniem pożądanej przez społeczeństwo relacji z państwem - minimum obowiązków przy maksimum żądań. W procesie historycznym doszło także do „skarlenia polskiej myśli politycznej” na który wpływ ma wiele innych czynników, jak rozdrobnienie polityczne, zmienność sceny politycznej, itd. Odbija się to wyraźnie na poziomie klasy politycznej.
Nie ułatwia to zadania kolejnym ministrom spraw zagranicznych. Nie były to bezpośrednie przeszkody dla realizacji założeń polskiej polityki zagranicznej, ale pozostawiały kolejnych ministrów bez wewnątrz państwowego wsparcia.
Dobrze jest także, alby minister spraw zagranicznych korzystał z pewnej niezależności(co pozwala neutralizować cześć niedogonień) czego przykładem jest K.Skubiszewski, często krytykowany lecz zarazem niezależny architekt i wykonawca polityki zagranicznej. Niestety stanowisko to często pada ofiarą politycznych napięć i przesileń, w ramach skomplikowanych układów rządowych.
Na szczęście poza kilkoma pierwszymi latami III RP, Polska prowadzi dość spójna i realistyczna politykę zagraniczną.
4. Organizacyjne podstawy polskiej polityki zagranicznej
**Nie wiem na ile to jeszcze aktualny rozdział**
Choć z wyżej wymienionych jak i innych względów, polska polityka zagraniczna pozbawiona jest strategicznego zaplecza, to wg zewnętrznych obserwatorów realizowana jest z konsekwencję i skutecznością.
Podstawą działania ministra SZ jest Ustawa o działach administracji rządowej z 4 listopada 1997, która w art.32 wyodrębnia dział „sprawy zagraniczne” obejmujący m.in.: stosunki Polski z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, reprezentowanie i ochrona interesów RP za granicą, współpraca z Polakami zamieszkałymi za granicą, promocja Polski, itd. Nakłada ważny obowiązek koordynacji działań innych organów i i instytucji państwowych w zakresie stosunków z zagranicą.
Sposób działania określa Ustawa o organizacji i trybie pracy rady Ministrów oraz zakresie działalności ministrów, a w szczególności premier nadający ministerstwu statut.
Obsługę ministra zapewnia Ministerstwo Spraw Zagranicznych.
Podstawy prawne, procedury i struktura tworzą jedynie ramy formalne, ważniejszym czynnikiem jest jakość kadr, budżet ministerstwa i kreatywność polityki zagranicznej.
Polska miała duże szczęście a propos ostatniego czynnika, w postaci odpowiedzialnych i profesjonalnych ministrów. Dużo gorzej prezentują się możliwości finansowe mocno ograniczające zakres i formy działania. Zaplecze kadrowe, to z kolei czynnik trudny poddający się zobiektywizowanej ocenie, wzbudzający wiele kontrowersji. Brakuje ujednoliconych i konkretnych kryteriów naboru, co czyni z tych stanowisk łatwy łup polityczny(np. Wysyłanie na placówki dyplomatyczne posłów i członków partii spodziewających się porażki w wyborach) i obszar podziało między uczestników chwiejnych koalicji rządowych.
Szansą na zmianę tej sytuacji jest Ustawa o służbie zagranicznej z 27.VII.2001 tworząca podstawy obiektywne ji przejrzystej polityki kadrowej. Sprzyja temu powołanie jesienią 2002 Akademii Dyplomatycznej przy MSZ mającej kształcić profesjonalne kadry.
Jakość polityki zagranicznej, przy niskim poziomie debaty politycznej i społecznej, zależy również od zaplecza eksperckiego, które w Polsce nie odbiega od europejskich standardów. Na tym gruncie powstaje jednak konflikt pomiędzy ośrodkiem politycznym(zarzucającym nieprzydatność analiz) a naukowym(oskarżającym o nieumiejętność wykorzystania informacji). Do tej pory nie zdają egzaminu organy doradcze przy MSZ.
** Jest to tylko pierwsza część tekstu, która była omawiana(wg dostępnych mi informacji :P) na zajęciach. Druga cześć, zawierająca ogólne informacje, często dublujące się z treścią pozostałych obowiązujących nas tekstów, pominąłem z braku czasu(albo z lenistwa)**