Maria Ossowska: Rycerze w średniowieczu
[w:] Ethos rycerski i jego odmiany
Rekonstrukcje na podstawie francuskich tzw.: romans courtois (powieści dwornych) oraz na pieśniach z rodzaju chansons de gestes (opowieści o sławnych bojach toczonych przez rycerzy Karola Wielkiego) - głownie w wieku XII.
IDEAŁ RYCERZA:
W zasadzie dobrze urodzony (mógł być pasowany za wybitne osiągnięcia w walce); później przywilej ten można było nabyć; posiadanie efektownego drzewa genealogicznego było mile widziane.
Musiał promieniować wdziękiem i urodą. Strój świadczący o zamiłowaniu do złota i kosztowności.
Musiał być silny. (Zbroja ważyła około 60 - 80 kilo) Krążyły legendy o dokonaniach każdego z młodości. Znaczenie siły umniejszał stopniowy rozwój techniki.
Powinien cały czas być zaprzątnięty swoją sławą. Sława wymaga ustawicznego podtrzymywania, ciągłej próby. Jakość i pozycja zależy od liczby rycerzy pokonanych. Zasada: Nie ma co spełniać dobrych uczynków, jeżeli się nie chce, by były znane.
Brak odwagi jest jednym z najcięższych przewinień.
Wierność i lojalność - dwie podstawowe cnoty. Solidarność - nawet pomiędzy wrogami, jeżeli jednak należeli do tej samej elity.
Hojność - jako nierozłączny atrybut szlacheckiego urodzenia. „Mniejszym złem ruina niż ogłoszenie skąpcem.”
Bezwzględna wierność w zobowiązaniach podjętych w stosunku do równych sobie - czynienie dziwnych ślubów, które obowiązywały wbrew wszelkim regułom rozsądku. Obowiązek pomsty za każdą uczynioną sobie czy krewnym rzekomą bądź autentyczną zniewagę. Obowiązywało prawo odpowiedzialności rodowej.
Biskup Fulbert z Chartres (1020 r.) obowiązki rycerza (w stosunku do swojego pana) w sześciu punktach.
Nie może dopuścić do:
Żadnej krzywdy na ciele pana, jeżeli przysięgał mu wierność.
Do żadnej straty na jego posiadłości
Do żadnego uszczerbku na jego honorze
Do uszczerbku w stanie posiadania
Do ograniczenia jego swobody działania i możności działania
Musiał wiernie służyć radą swojemu panu, którego we wszystkim obowiązywała zasada wzajemności.
Felonia - sprzeciwienie się zasadą seniora; «niewypełnienie zobowiązań lennych w stosunkach między seniorem a wasalem, pociągające za sobą według prawa feudalnego utratę lenna w razie winy wasala lub - zwierzchnictwa lennego w razie winy seniora»
‹fr. félonie›; szczególne rola kobiety.
Król w opowieściach średniowiecznych nie był jednostką szczególni bohaterską; zawsze szukał oparcia w jakimś dzielnym rycerzu.
Rycerz miał obowiązek wdzięczności do tego, kto go pasował oraz musiał zajmować się jakąś wdową lub sierotą. (Forma opieki nad słabszym w ogóle)
Warunki obowiązujące kogoś, kto chce należeć do rycerzy:
Musi się modlić, unikać grzech pychy i podłości
Bronić kościoła, wdowy i sieroty, opiekować się ludnością
Waleczny, lojalny i uczciwy
Obowiązuje go wojna tylko w słusznej sprawie
Wielki podróżnik szukający udziału w turniejach, walczący dla damy swojego serca.
Musi wszędzie szukać wyróżnień unikając wszelkiej skazy
Musi kochać swego pana i chronić jego własności
Być hojnym i sprawiedliwym
Szukać towarzystwa walecznych i uczyć się od nich jak dokonywać czynów wielkich
O chwale rycerza nie decyduje zwycięstwo, tylko jak walczył (przede wszystkim szacunek dla przeciwnika i humanitaryzm)
Zabicie wroga nieuzbrojonego okrywało rycerza hańbą; tak samo ugodzenie w plecy
Rycerzowi w zbroi nie wolno się było cofać
Koń - posiadał swoje imię, bezgranicznie wierny swojemu panu, bierze w pełni świadom udział w walce.
Specyficzne więzi łączące rycerza ze swoją zbroją i z jego mieczem.
„Bić się i kochać” - hasło rycerza średniowiecza
Być zakochanym - należało do obowiązków rycerza; należało zachowywać podziały klasowe; wzdychanie na odległość było raczej przypadkowe; na ogół jest to miłość skonsumowana, zazwyczaj z cudzą żoną.
Miłość musiała być obustronnie wierna, przezwyciężająca nie byle trudności i długotrwałe rozstania; modne było wystawianie miłości na próbę.
Kobiety nie cieszyły się szczególnym powodzeniem w pieśniach bohaterskich. Kult kobiety traktować należy raczej jako zabawę; kobieta otrzymuje „kopniaka wzwyż”
Bicie żon było pospolite aż do łamania im nosów. Za zdradę małżeńską stosowano kary - aż do spalenia na stosie włącznie (… a dla mężczyzny był to punkt honoru).
Kult kobiet (w pieśniach) był najczęściej inspirowany (finansowany) przez same kobiety. Adoracja zazwyczaj utrzymywała się w największych zamkach stąd znacząca rola minstrelów
Andreas Capellanus: Kunszt miłości dwornej
Chodzi o miłość do osoby bliskiej zmierzającej do pełnego zadośćuczynienia. Bardzo szczegółowa stratyfikacja społeczna (osiem rodzajów dialogów) - znaczący wpływ na rodzaj erotyki. Powstaje pewien kodeks moralno-obyczajowy:
Miłość jest formą walki
Kobiety mają pewną moc nad mężczyznami (traktowaną z przymrużeniem oka)
Nie wolno się im przeciwstawiać, ale wolno je oszukiwać
Pieniądz w miłości jest konieczny i szeroki gest w jego użytkowaniu
Nie ma mowy o świętości rodziny
Miłość między małżonkami nie stanowi usprawiedliwienia dla uchylania się miłości poza nią
Miłość nieustannie musi być połączona z zazdrością (czy druga osoba jest jeszcze wierna ?)
Kościół zawsze starał się pozyskać rycerstwo dla swoich celów.
Grzeszne czyny z punktu widzenia kościoła dawały się łatwo odpokutować poprzez wstąpienie pod koniec żywota do klasztoru. Można to było także uzyskać poprzez ubranie zmarłego w habit mnisi (forma oszukania Boga).
Oficjalnie potępiano cudzołóstwo, ale wszystkie sympatie były po stronie kochanków.
„Niebywała dawka udawania była konieczna, by utrzymać fikcję rycerskiego ideału w życiu codziennym”
stąd ogólna krytyka rycerstwa; szczególnie ze strony chłopstwa: nie bronią ich, składają przysięgi, których nie dotrzymują; są rozpustni i biją żony; okradają kościoły; są nieukami; nieuczciwi w pojedynkach; mają zbyt bogate życie emocjonalne (schną z tęsknoty, tracą zmysły)
Rozkwit opowieści dwornych przypada na XII wiek.
Od XIV wieku ideologia rycerska traktowana jest z przymrużeniem oka.
1313 r. - wynalezienie prochu; przekształcenie technik walki; dewaluacja znaczenia rycerstwa i konnicy; wzrost znaczenia piechoty i łucznictwa.
Najgorszy dla rycerza był zarzut tchórzostwa
W opowieściach rycerskich opis bitew obejmuje tylko walkę możnych
Smok jako reprezentant całkiem realnych dzikich zwierząt zagrażających wówczas człowiekowi. Jednak najczęściej był to wytwór całkowicie skonstruowany.
Smok kumulował w sobie wszelkie zło, żeby rycerz w braku innych wrogów miał z kim walczyć.
Wojowanie i czerpanie zysków z ziem jako podstawa egzystencji rycerza
Pojedynek jako jedna z form wymierzania sprawiedliwości bez udziału urzędników państwowych.
Margaret Mead:
13 typów kultur, w zależności czy dominuje w nich współdziałanie czy współzawodnictwo:
Kulturę rycerską możemy zakwalifikować jako tę, która jest oparta na współzawodnictwie (inne to: współpracujące i indywidualistyczne)
We współzawodnictwie kładzie się główny nacisk na cel, a nie na współzawodniczących.
Ethos grupy - indywidualistyczny - dążenie do osiągnięcia własnego celu bez zwracania uwagi na innych; nie jest w tym zawarta żadna desperacja, żadna myśl o jakiejkolwiek bezwzględności w stosunku do innych.
Przedkładanie własnych spraw prestiżowych nad interes ogólny; troski o obraz własny nad zwycięstwo czy klęskę poddanych.
Podejście funkcjonalistyczne: normy zaakceptowane w danym społeczeństwie służą zawsze jakimś rozsądnym potrzebom. ( …elementarna potrzeba przetrwania…)
minstrel «średniowieczny, wędrowny śpiewak i recytator poezji trubadurów i truwerów, często również sam komponujący tańce i pieśni»
trubadur «poeta dworski tworzący w płd. Francji (XI-XIII w.) w języku staroprowansalskim, często komponujący muzykę do swoich poezji i pieśni o tematyce miłosnej; wędrowny poeta śpiewak»
truwer «średniowieczny poeta (a zarazem muzyk i śpiewak wędrowny) w północnej Francji, uprawiający poezję epicką i dworską lirykę miłosną»