Temat: Etos rycerski w wybranych dziełach literackich. Omów różne sposoby jego realizacji.
I. Literatura podmiotu:
Pieśń o Rolandzie, przeł. T. Żeleński (Boy), Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965
Homer, Iliada, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990
H. Sienkiewicz, Potop, Rzeszów, Wyd. Resovia, 1991
II. Literatura przedmiotu:
Chrzanowski Maciej, Szkolny słownik motywów literackich, Warszawa: Wydanie Skrypt, 2005, str.15-20
H. Markiewicz: Pozytywizm, cykl Wielka historia literatury polskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2008, s.205-210
M. Ossowska, Ethos Rycerski i jego odmiany, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2000, s.71,76,78-79,90-92
Literatura polska od średniowiecza do pozytywizmu, pod red. J. Z. Jakubowskiego, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s.635-646
Hasło: rycerz [w:] Słownik motywów literackich, oprac. haseł Kosiek T., Kraków, Wydawnictwo „GREG”, 2004
III. Ramowy plan wypowiedzi:
Wstęp
Etos rycerski - ujęcie pojęcia.
Rycerz jako wzór postępowania.
Patriotyzm jako jedna z głównych cech rycerskości.
Główne wartości etosu rycerskiego.
Rozwinięcie
Realizacja etosu rycerza w literaturze różnych epok na wybranych przykładach:
a. Iliada,
b. Pieśń o Rolandzie,
c. Potop.
Zakończenie
Różnice i podobieństwa w realizacji etosu rycerskiego na przestrzeni epok.
IV Materiały pomocnicze
Karta cytatów
Etos rycerski to zespół wartości, powszechnie przyjętych i akceptowanych przez uczestników kultury rycerskiej. Zawiera w sobie zbiór norm, które wyznaczały wzorzec osobowy idealnego rycerza oraz kształtowały wzory zachowań przyjętych w społeczności rycerskiej. Etos w dużym stopniu wpływał na tożsamość klasową rycerstwa, określał jego ogólny styl życia. Mówiąc prościej etos rycerski został stworzony, by wskazać sposób postępowania rycerza. Pozwalał odróżnić członków klasy rycerskiej od chłopów i mieszczaństwa. Etos gwarantował lojalność rycerza wobec suwerena - każdy, kto złożył obietnice obrony danego terytorium był zobowiązany kodeksem do dochowania jej, bez względu na okoliczności. Obowiązkiem rycerza było także opiekowanie się wdowami oraz sierotami. W ten sposób stawał się człowiekiem, który mógł być wzorem do naśladowania przez innych.
Pierwsze przykłady etosu rycerskiego odnaleźć można już w starożytnej Grecji, jednak jego ówczesna forma była brutalna, pozbawiona na ogół uczuć wzniosłych i romantycznych. Starożytny etos hołdował głównie takim wartościom jak siła fizyczna, duma i odwaga. Dopiero w epoce średniowiecza uległ ewaluacji w kierunku wartości wyższych, na którą duży wpływ miał kościół katolicki. Uszlachetnił on etos wprowadzając do niego wartości typowo chrześcijańskie takie jak: miłość do Boga, walka w obronie wiary oraz pośrednio etykę walki. W XII w. teoretyczny zarys wartości rycerskich zawarł w traktacie Pochwała nowego rycerstwa Bernard z Clairvaux. Tekst ten zawierał wzór nowego rycerza - wojownika pełnego miłości do chrześcijan, obojętnego na sprawy ziemskie, mającego w pogardzie zbytek i odważnie wycinającego sobie mieczem drogę do Raju. Nie można pominąć wpływu na rozwój etosu rycerskiego literatury rycerskiej (głoszonej przez trubadurów czy truwerów) - dzięki niej nastąpiło włączenia do etosu rycerskiego kolejnych wartości, takich jak miłość, wierność czy roztropność.
Autorzy opracowań w różny sposób ujmują zestaw wartości średniowiecznych rycerzy, jedni akcentują bardziej wartości fizyczne inni duchowe, ogólnie jednak można przyjąć, że w skład etosu rycerskiego wchodziły następujące wartości:
dobre urodzenie -które stanowiło jeden z podstawowych atrybutów rycerza;
stanowa solidarność rycerska - której wyrazem na gruncie kultury Europy Zachodniej była na przykład idea bractw rycerskich;
hojność - prawdziwy rycerz powinien być rozrzutny, gdyż skąpstwo było cechą pogardzaną, charakterystyczną dla chłopa lub mieszczanina;
żądza sławy - o którą rycerz zabiegał zarówno na polach bitew, na polowaniu, jak i w turniejowych szrankach;
odwaga - zarzucenie rycerzowi tchórzostwa stanowiło największą - oprócz oskarżenia o wiarołomstwo - zniewagę;
wierność danemu słowu - która szczególnie odróżniała rycerza od chłopa i mieszczanina, z zastrzeżeniem jednak, że dotyczy ona tylko osób równych stanem,
etyka walki - była jednym z najważniejszych składników rycerskiego etosu, przejawiała się zwłaszcza w dbałości o równe szanse w walce, powinności ataku twarzą w twarz oraz szacunku dla przeciwnika - szacunek ten wszakże ograniczał się do przeciwników dobrze urodzonych;
siła fizyczna, uroda, wdzięk - cechy bezspornie odróżniające rycerza go od plebsu, w literaturze rycerskiej dobrze urodzonego wojownika cechuje już od dziecka niespotykana siła i walory fizyczne;
szlachetna postawa wobec kobiet - dzięki literaturze rycerskiej pojawił się pogląd, że myśl o ukochanej wzmacnia rycerza w boju, nadając mu cech wyższych - wojownik walczył już nie tylko o swój honor, ale także sławił imię swej wybranki.
Przykładem idealnego rycerza starożytnej literatury są bohaterowie "Iliady". Obaj byli najdzielniejszymi i największymi wojownikami swoich wojsk, Achilles w obozie Achajów, Hektor wśród obrońców Troi, obaj wywarli olbrzymi wpływ na losy wojny. Pochodzący ze znakomitych rodów, doskonale wyszkoleni, władający biegle wieloma rodzajami broni, mężni i odważni Achilles i Hektor stanowili wzorzec rycerza starożytnego.. Jak na rycerzy przystało, dbali o sławę i honor ( zarówno swój jak i rodziny), przekładając go ponad życie i własne szczęście. Dowodzi tego ich bezpośrednie starcie, do którego doszło po śmierci Patroklesa. Hektor wyrusza na nie, mimo iż przeczuwa zbliżającą się śmierć, jego zamiaru -podyktowanego obowiązkiem obrony Ojczyzny i troską o honor swój i rodziny - nie zmieni nawet widok ukochanej rodziny: (cyt.1) „On stoi, w mężnym sercu srodze się zacina,
Z Achillesem koniecznie chcąc się mierzyć bronią. (...) Biedny ojciec go prosi z wyciągnioną dłonią: »Hektorze mój! Nie czekaj sam, od twych z daleka!
Pójdź synu! Byś nie zginął od tego człowieka! (...)Matka płacząca z drugiej zaklina go strony (...)Tak prosili go płaczem, ale ich zaklęcia
Niezdolne go od jego cofnąć przedsięwzięcia (...)
Trojański heros pozostaje na polu bitwy także po ucieczce reszty obrońców grodu, przerażonych furią i potęgą Achillesa (cyt.2) „Lecz mężnego w nim serca podły strach nie zmiesza, Nie cofa się, i zgubę męstwo mu przyśpiesza. . .” i ginie w nierównym pojedynku przeciw półboskiemu i mającemu boskie wsparcie przeciwnikowi. Ale i Achilles decydując się na walkę z Hektorem udowadnia, że sława i honor są dla niego najcenniejsze, wie bowiem z wcześniejszych przepowiedni, iż i on sam niedługo przeżyje pokonanego wroga: (cyt.3) „Bądź pewny, Achillesie, że dziś będziesz zdrowy.
Dzień jednak niedaleki, gdy nie wrócisz z pola - Nie nasza w tym jest wina, lecz wyroku wola (...) Ty musisz zginąć, boga i człowieka grotem:
Nie chybi to, co stoi w smutnej losu księdze”.
Jednym z pierwszych wydarzeń historycznych, wokół którego ukształtował się etos rycerza średniowiecznego były wyprawy wojenne Karola, a jednym z bardziej znanych ideałów etosu rycerskiego jest postać Rolanda z „Pieśni o Rolandzie”. Utwór ten opowiada o wyprawie Karola Wielkiego - króla Franków do Hiszpanii w 778 roku, jego zwycięstwie nad poganami oraz zdradzie, jakiej dopuścił się Ganelon - ojczym Rolanda. Główna postać poematu - Roland prezentuje wzorzec idealnego rycerza. Pochodził on, według założeń modelu wzorowego rycerza, z hrabiowskiego rodu. Posiada wszystkie te cechy, które powinny cechować rycerza.. Są to m. in. odwaga, waleczność, oddanie władcy i szacunek dla niego, honor, troska o dobro kraju i współtowarzyszy, gotowość do poświęceń za wiarę. Jest on pobożnym patriotą, który miłuje Boga i swój kraj. Gotowy jest do walki w ich obronie a nawet do poniesienia śmierci. Myśl o szerzeniu chrześcijaństwa i nawracaniu pogan towarzyszyła mu w czasie wypraw. Nawet będąc świadomym, że zbliża się śmierć, ciągle myślał o swojej ojczyźnie i o umiłowanym królu. Ponadto jest on mistrzem w rzemiośle rycerskim. Świetnie włada mieczem, ma nadludzką siłę i odwagę. Chcąc dać przykład swym poddanym potrafił sam zaatakować wroga jako pierwszy. Nigdy biernie nie przyglądał się walce, tylko sam aktywnie w niej uczestniczył i rzucał się w najstraszniejszy wir walki. Napadnięty przez Saracenów nie wzywa posiłków, tylko mówi przyjacielowi: cyt.3 (...) „trzeba nam tu wytrwać dla naszego króla. Dla swego pana trzeba ścierpieć wielką niedolę i znosić wszelkie gorąco i wielkie zimno i oddać skórę i nałożyć głowę. Nie daj Bóg aby przeze mnie hańbiono mój ród i aby słodka Francja miała iść w pogardę. Raczej będę walił Durendalem co sił, moim dobrym mieczem, który noszę przy boku. Ujrzycie brzeszczot jego cały zakrwawiony. Zdrajcy poganie zebrali się na swoje nieszczęście. Przysięgam wam, wszyscy skazani są na śmierć”. W etosie rycerskim hańba rycerza spadała na cały jego ród - odpowiedzialność rodowa. W etosie śmierć w walce nie hańbiła rycerza. O chwale rycerza decydowało nie tyle zwycięstwo, lecz to jak walczył. Śmierć na polu walki stanowiła klasyczne zakończenie biografii rycerza. Wręcz nie wypadało dożyć sędziwego wieku i umrzeć w łóżku.
Zupełnie inaczej realizują etos rycerski bohaterowie „Potopu” Henryka Sienkiewicza. Na pierwszy „rzut oka” nie przypominają typowych rycerzy. Nie noszą zbroi, nie stronią od utarczek a nawet bijatyk, tym niemniej jednak są niezwykle interesującym przykładem czerpania z rycerskiego etosu. Tak jak rycerze średniowieczni są niezwykle odważni, szlachetni i służą swej ojczyźnie, podporządkowując jej cały swój osobisty świat. Są także niezwykle religijni a nawet występują w obronie wiary, jeśli tego wymaga sytuacja. Można tak powiedzieć o Janie Skrzetuskim, przedkładającym sprawy ojczyzny ponad miłość do Heleny Kurcewiczówny. Skrzetuski czuje się i jest przede wszystkim żołnierzem. Charakteryzuje się siłą, odwagą, opanowaniem. Jest mistrzem w używaniu wszelkiego oręża, na szable równy niemal Wołodyjowskiemu. Cechuje go patriotyzm. Dla ojczyzny gotów jest poświęcić życie, majątek i szczęście osobiste. Cechą wyróżniającą go spośród szlachty jest niezwykła prawość. „Ma duszę Rzymianina” - mawiają o nim. W jego hierarchii wartości na pierwszym miejscu jest ojczyzna, honor rycerski, wierność panu. Można i nawet trzeba tak powiedzieć również o Michale Wołodyjowskim, zwanym Małym Rycerzem, albo pierwsza szablą Rzeczypospolitej, który nie waha się oddać życia za ojczyznę, broniąc twierdzy w Kamieńcu. (cyt.5 -Ketling i Wołodyjowski przed wysadzeniem twierdzy) „ I czas jakiś patrzyli sobie w oczy mówiąc nimi wszystko, co mogli powiedzieć tacy dwaj żołnierze bez plamy i bojaźni, którzy nigdy w życiu nie złamali słowa, a którzy przed ołtarzem przysięgli wpierw zginąć, niżby mieli zamek poddać. I oto teraz, po takiej obronie, po takiej walce, która zbaraskie dzieje przypominała, po odbitym szturmie i po zwycięstwie, kazano im złamać przysięgę, wydać zamek i żyć! (...)Wołodyjowski (...) zdjął hełm z głowy; chwilę spoglądał jeszcze na tę ruinę, na to pole chwały swojej, na gruzy, trupy, odłamy murów, na wał i na działa, następnie podniósłszy oczy w górę, począł się modlić.. Ostatnie jego słowa były: - Daj jej, Panie, moc, by zaś cierpliwie to zniosła, daj jej spokój!...(...) w tej chwili zakołysały się bastiony, huk straszliwy targnął powietrzem: blanki, wieże, ściany, ludzie, konie, działa, żywi i umarli, masy ziemi- wszystko to porwane w górę płomieniem, pomieszane, zbite jakby w jeden straszliwy ładunek, wyleciało w powietrze... Tak zginął Wołodyjowski, Hektor Kamieniecki, pierwszy żołnierz Rzeczypospolitej.”
Etosem rycerskim może się również szczycić Andrzej Kmicic, który początkowo był człowiekiem krewkim, o zawadiackim usposobieniu, lubiącym wypić i skorym do bójki. Jego charakter jednak w trakcie trwania akcji utworu ulega zupełnej przemianie. Z warchoła i zawalidrogi, wierzącego wyłącznie w siłę swych pięści, przekształca się w wzorowego patriotę i obrońcę uciśnionej ojczyzny. Przez przysięgę złożoną Januszowi Radziwiłłowi, był zmuszony wykonywać jego rozkazy, z powodu których został niewinnie okrzyczany zdrajcą. Dzięki silnej woli udaje mu się wyzwolić spod kurateli swego możnego mocodawcy i pod mianem Babinicza broni z oddaniem Jasnej Góry. Dokonuje tutaj wielu walecznych i chwalebnych czynów, z wysadzeniem armat szwedzkich na czele. Na tym nie koniec jego bohaterskich przedsięwzięć. Udaremnia on, między innymi, zasadzkę przygotowaną na króla Jana Kazimierza przez Szwedów. Andrzej Kmicic jest postacią, która żyje z piętnem zdrady, piętno to jednak stara się zmyć poprzez swe bohaterskie czyny.(cyt.6) „Oto pragnę obmyć się z grzechów moich, nowy żywot rozpocząć i ojczyźnie poczciwie służyć, ale nie wiem jak, bom głupi”. Jednocześnie jest to mężczyzna, który kocha jedną kobietę - Oleńkę - i jej pozostaje wierny. Ta miłość motywuje go do działania w takim samym stopniu, jak i chęć odzyskania utraconego honoru. (cyt.7) „Kmicic nie tylko był człowiek odważny, lecz i zuchwały. Myśl rozsadzenia olbrzymiej kolumbryny radowała do głębi jego duszę, nie tylko jako bohaterstwo, nie tylko jako niepożyta dla oblężonych przysługa, ale jako okrutna psota wyrządzona Szwedom. Wyobrażał sobie: jak się przerażą, jak Miller będzie zębami zgrzytał, jak będzie poglądał w niemocy na owe mury, i chwilami śmiech pusty go brał. I jak sam poprzednio mówił: nie doznawał żadnej rzewliwości ni strachów, ni niepokojów, ani mu do głowy nie przychodziło na jak straszne sam naraża się niebezpieczeństwo. Szedł tak, jak idzie żak do cudzego ogrodu szkodę w jabłkach czynić. Przypomniały mu się dawne czasy, kiedy to Chowańskiego podchodził i nocami wkradał się do trzydziestotysięcznego obozu w dwieście takich jak sam zabijaków”.
Reasumując: na rycerski etos składał się zbiór wartości, norm, obyczajów, wzorów postępowania, wyznaczających charakter stylu życia rycerskiego stanu i determinujący odrębność tej warstwy. Idealny rycerz wyróżniał się fizyczną tężyzną oraz typowymi cnotami rycerskimi, wśród których wymienić trzeba waleczność, odwagę, poczucie sprawiedliwości, patriotyzm. Poza tym wzorowy rycerz był wprawny w boju, celnie strzelał z łuku czy kuszy, pewnie siedział na koniu, chętnie i często uczestniczył w turniejach i polowaniach.. Dodatkowo oddawał się kultowi poezji i damy swego serca. Duże znaczenia miało rycerskie słowo - wystarczało ono za wszelkie przysięgi, a sprzeniewierzenie się mu powodowało utratę honoru. Rycerza obowiązywała wierność ideałom i podjętym zobowiązaniom.
Bohaterowie literaccy różnych epok realizowali ten etos odpowiednio do czasów, w których żyli, ich wizerunek zmieniał się - wszyscy jednak, niezależnie od realiów historycznych hołdowali najważniejszym wartościom rycerskim i działali w poczuciu dobrze spełnionego obowiązku i uczuć patriotycznych. W każdej epoce rycerze stanowili grupę uprzywilejowaną, ale skłonną do poświęcenia i służby, grupa ta wyróżniała się zdecydowanie pewnymi cechami, które dziś stanowią swoisty wzorzec, najczęściej chwalony, ale, niestety, nieczęsto naśladowany.
Karta cytatów
cyt.1 Iliada Pieśń XXII
On stoi, w mężnym sercu srodze się zacina, Z Achillesem koniecznie chcąc się mierzyć bronią. (...) Biedny ojciec go prosi z wyciągnioną dłonią: »Hektorze mój! Nie czekaj sam, od twych z daleka! Pójdź synu! Byś nie zginął od tego człowieka! (...)Matka płacząca z drugiej zaklina go strony (...)Tak prosili go płaczem, ale ich zaklęcia Niezdolne go od jego cofnąć przedsięwzięcia (...)
cyt.2 Iliada Pieśń XII
Lecz mężnego w nim serca podły strach nie zmiesza, Nie cofa się, i zgubę męstwo mu przyśpiesza...
cyt. 3 Iliada Pieśń XIX
Bądź pewny, Achillesie, że dziś będziesz zdrowy.
Dzień jednak niedaleki, gdy nie wrócisz z pola - Nie nasza w tym jest wina, lecz wyroku wola (...) Ty musisz zginąć, boga i człowieka grotem:
Nie chybi to, co stoi w smutnej losu księdze.
cyt.4 Pieśń o Rolandzie
Roland LXXXIV
Nie daj Bóg, aby przeze mnie hańbiono mój ród i aby słodka Francja miała iść w pogardę! Raczej będę walił Durendalem co sił, moim dobrym mieczem, który noszę przy boku. Ujrzycie brzeszczot jego cały zakrwawiony. Zdrajcy poganie zebrali się na swoje nieszczęście. Przysięgam wam, wszyscy skazani są na śmierć.
Cyt.5 Pan Wołodyjowski, rozdz.56
I czas jakiś patrzyli sobie w oczy mówiąc nimi wszystko, co mogli powiedzieć tacy dwaj żołnierze bez plamy i bojaźni, którzy nigdy w życiu nie złamali słowa, a którzy przed ołtarzem przysięgli wpierw zginąć, niżby mieli zamek poddać. I oto teraz, po takiej obronie, po takiej walce, która zbaraskie dzieje przypominała, po odbitym szturmie i po zwycięstwie, kazano im złamać przysięgę, wydać zamek i żyć! (...)Wołodyjowski (...) zdjął hełm z głowy; chwilę spoglądał jeszcze na tę ruinę, na to pole chwały swojej, na gruzy, trupy, odłamy murów, na wał i na działa, następnie podniósłszy oczy w górę, począł się modlić.. Ostatnie jego słowa były: - Daj jej, Panie, moc, by zaś cierpliwie to zniosła, daj jej spokój!...(...) w tej chwili zakołysały się bastiony, huk straszliwy targnął powietrzem: blanki, wieże, ściany, ludzie, konie, działa, żywi i umarli, masy ziemi- wszystko to porwane w górę płomieniem, pomieszane, zbite jakby w jeden straszliwy ładunek, wyleciało w powietrze... Tak zginął Wołodyjowski, Hektor Kamieniecki, pierwszy żołnierz Rzeczypospolitej.
cyt.6 Potop
Oto pragnę obmyć się z grzechów moich, nowy żywot rozpocząć i ojczyźnie poczciwie służyć, ale nie wiem jak, bom głupi.
|
cyt. 7 Potop
Kmicic nie tylko był człowiek odważny, lecz i zuchwały. Myśl rozsadzenia olbrzymiej kolumbryny radowała do głębi jego duszę, nie tylko jako bohaterstwo, nie tylko jako niepożyta dla oblężonych przysługa, ale jako okrutna psota wyrządzona Szwedom. Wyobrażał sobie: jak się przerażą, jak Miller będzie zębami zgrzytał, jak będzie poglądał w niemocy na owe mury, i chwilami śmiech pusty go brał. I jak sam poprzednio mówił: nie doznawał żadnej rzewliwości ni strachów, ni niepokojów, ani mu do głowy nie przychodziło na jak straszne sam naraża się niebezpieczeństwo. Szedł tak, jak idzie żak do cudzego ogrodu szkodę w jabłkach czynić. Przypomniały mu się dawne czasy, kiedy to Chowańskiego podchodził i nocami wkradał się do trzydziestotysięcznego obozu w dwieście takich jak sam zabijaków.